1917 jıl Resey tarihındağı tübirli betbwrıs jılı boldı. El damudıñ reformalıq jäne revolyuciyalıq joldarınıñ bireuin tañdauğa tiisti edi. Birinşi düniejüzilik soğıs qarsañında jäne soğıs kezinde qalıptasqan jağdaylar eldi revolyuciya jolına tüsirdi. Birinşi düniejüzilik soğıs Resey ekonomikasınıñ jağdayın erekşe naşarlattı. Önerkäsiptiñ basım böligi maydan qajettilikterin öteuge jwmıldırılğandıqtan, qalalardı azıq-tülikpen jäne twrmısqa qajetti tauarlarmen qamtamasız etu qiındadı. Soğıs
şığındarı köbeygen sayın bağa da östi, alıpsatarlıq keñ öris aldı. Resey qoğamında eldi küyzelisten şığaruğa därmensiz bolıp otırğan patşa ökimetine degen narazılıq
küşeydi. Narazılıq qoğamnıñ barlıq äleumettik toptarı men jikterin qamtıdı. 1915 jılı Memlekettik Dumanıñ qwramındağı altı partiyanıñ ökilderinen Progresşil odaq qwrıldı. Patşa ükimetine qarsı küreste barlıq sayasi partiyalardıñ kelisimge kelui osılayşa bastaldı. Progresşil odaqqa men'şevikter men eñbek tobı kirgen joq, biraq
olar da partiyalardıñ ıntımaqtastıq äreketin qoldadı.
«Reseydiñ Ştyurmerde, al Ştyurmerdiñ Reseyde ne aqısı bar?»
Patşa ökimeti 1916 jılı 20 qañtarda ükimet qwramına özgeris jasadı: prem'er-ministr bolıp erekşe qabileti bayqalmağan, biraq qızmetke tiyanaqtı B. Ştyurmer tağayındaldı. Bwl qoğamda abırjuşılıq tudırdı. Graf I.M.Tolstoy sol künderde: «Bwl pravoslavie senimindegi nemis bayağıdan belgili bolatın: …qatal adam, aqılı, äkimşilik täjiribesi bar jäne sıpayı adam. Biraq däl bügingi küni nemisti prem'er qılıp tağayındau Reseyde jäne äsker arasında qanday äser tuğızadı degen swraq payda boladı. Sodan keyin onıñ pravoslavtıq ekenin jäne nemis tilinen göri orıs tilinde äldeqayda jaqsı söyleytinin däleldep kör», – dep jazadı. Al Sırtqı ister ministrliginiñ ekonomikalıq departamentiniñ jetekşisi knyaz' L.V.Urusovtıñ kündeligine: «Ştyurmer turalı eşbir jerde eşkimnen jaqsı söz estilmey twr – bükil jwrt onı nege tağayındağanın tüsine almaydı jäne onı öte tömen bağalaydı… Petrogradtıñ toğışarları Reseydi nemis basqaratın boldı dep aşulanıp jatır, alayda bwl tüsinbeuşilik. Reseydiñ Ştyurmerde, al Ştyurmerdiñ Reseyde ne aqısı bar?». Ükimetke jaqın toptar bwl şeşimdi patşa Grigoriy Rasputinniñ ıqpalımen qabıldadı degen oyda boldı (qwjattıq derekter bwl mäseledegi imperatordıñ şeşimine patşa-hanımnıñ ıqpalı bolğandığın körsetedi).
1916 jılı 1 qaraşada kadetterdiñ jetekşisi P.Milyukov Dumanıñ mäjilisinde ükimet eldi qiınşılıqtan şığaruğa eşqanday äreket jasamay otırğanın ayta kelip, «bwl ne – aqımaqtıq pa älde satqındıq pa?» degen swraq qoydı. Ştyurmer patşağa ünemi Memlekettik Dumanı jamandaumen boldı. Bwl ükimet pen Memlekettik Duma arasındağı qatınastardı qattı şielenistirip jiberdi. Aqırı patşa 11 qaraşada Ştyurmerdi ornınan aldı. Jalpı, soğıstıñ üş jılında Reseyde tört prem'er-ministr auıstı. Bwl ökimettiñ dağdarısqa wşırauınıñ körinisi boldı. Patşanıñ revolyuciyanıñ qarsañında jürgizgen sayasatı Romanovtar äuletiniñ Europadağı bileuşi äuletterdiñ «ağartuşılıq absolyutizmi» degen atauğa ie bolğan täjiribesinen sabaq almağandığın körsetti. Resey monarhiyası eldiñ qoğamdıq ömirindegi özgeristerine beyimdeluge wmtılğan joq, absolyuttik monarhiyanıñ küni ötip bara jatqanın tüsine almadı.
Oppoziciya monarhiyalıq tärtipti joyu, eldi demokratiyalandıru maqsatımen memlekettik töñkeris jasauğa dayındaldı. Äytse de töñkeris tömennen bastalıp ketti. Oñşıl toptar men wyımdar soğısta jeñip şığudı jäne sol jeñisti qamtamasız etetin patşa ökimetin qoldaudı wran qılıp köterdi. Liberaldıq bağıttağı partiyalar (oktyabrister men kadetter) soğıs jağdayında Reseydiñ jeñiske jetuine kedergi keltirmeu üşin uaqıtşa monarhiyalıq tärtipke qarsı küresti toqtata twru qajet dep taptı. Äytse de maydandağı orıs äskerleriniñ jağdayı naşarlağan kezde kadet partiyasınıñ işinde ärtürli pikirler tudı. Solşıl kadetter patşa biligine qatıstı qatañ sayasatqa köşudi talap etti.
«Aynalam tolğan satqındıq…»
23 aqpanda (8 naurızda) Vıborgta jwmısşı äyelder Halıqaralıq äyelder künin atap ötuge arnalğan jiındarında bükil qala jwmısşıların qımbatşılıq pen joqşılıqqa qarsı narazılıq ereuilderin jasauğa şaqırdı. Sol küni Petrogradtıñ köptegen käsiporındarında ereuilder bastaldı. 27 aqpanda (12 naurızda) socialisterdiñ wsınısı boyınşa Petrograd jwmısşı jäne jauınger deputattarınıñ Keñesi qwrıldı. Atqaruşı komitettiñ törağası bolıp men'şevik N.S.Çheidzeni tağayındadı, al onıñ orınbasarı eser A.F.Kerenskiy boldı. Osı küni Memlekettik Dumanıñ müşeleri Uaqıtşa komitet qwrıp, onı M.V.Rodzyanko basqardı (1911-1917 jj. Memlekettik Dumanıñ törağası).
25 aqpanda (10 naurızda) Mogilevtağı äskeri ortalıqtağı patşa Nikolay İİ astanadağı jağday turalı habar alıp, Petrogradqa qaray jolğa şıqtı. Joldağı ärtürli kedergilerden ötip, patşa 1(14) naurızda Pskovtağı Soltüstik maydannıñ ştabına kelip jetti. Patşa Memlekettik Dumanıñ törağası M.V.Rodzyankomen telefon arqılı söylesip, eger Duma Petrogradtağı jağdaydı rettey alatın bolsa, öz tarapınan barlıq talaptarğa kelisetinin ayttı. Rodzyanko jağdaydı retteu mümkindigi mülde joq ekendigin eskertti. Öytkeni, 28 aqpanda (13 naurızda) ükimet qızmetten ketip, ministrlerdiñ birqatarı twtqındalğan bolatın. 1(14) naurızdıñ keşinde knyaz' G.E.L'vov bastağan Uaqıtşa ükimet qwrıldı.
Nikolay II patşağa taqtan bas tartu turalı wsınıs jasaldı. Patşa maydandardıñ qolbasşılarımen, özine jaqın adamdarmen aqıldastı, olar taqtan bas tartudan basqa jol joq degendi ayttı. 2 (15) naurızda inisi Mihaildıñ paydasına taqtan bas tarttı. Sol küni Nikolay İİ öziniñ kündeligine mınday ökinişti sözder jazdı: «Meniñ taqtan bas tartuım qajet eken. Reseydi qwtqarıp qalu üşin jäne äskerdi maydanda tınış wstap twru üşin men osı şeşimge bel baylauım qajet. Men kelistim. Stavkadan Manifestiñ mätinin jiberdi. Keşke qaray Petrogradtan Guçkov pen Şul'gin keldi, men olarmen söylesip, Manifestiñ özgertilgen jäne qolım qoyılğan nwsqasın berdim. Tüngi sağat birde Pskovtan şimirkengen auır sezimmen attanıp kettim. Aynalam tolğan satqındıq, qorqaqtıq jäne aldau-arbau!». Kelesi küni Mihail taqqa otırudan bas tartıp, bükil bilikti Uaqıtşa ükimetke berdi. Osılayşa Reseyde monarhiya is jüzinde joyıldı (resmi türde respublika 1917 jılı 1 qırküyekte jariyalandı).
9 (22) naurızda Amerika Qwrama Ştattarı men Wlıbritaniya, 11(24) naurızda Franciya men Italiya Reseydiñ jaña ükimetin resmi türde moyındadı. Osı künderde AQŞ äskeri-teñiz flotınıñ hatşısı I.Daniels öziniñ kündeligine prezident Vudro Vil'son orıs revolyuciyasın «jasampaz äreket» dep atağanı turalı jazğan edi.
«Qwday qalasa, bäri retteledi!»
Aqpan revolyuciyasınıñ alğaşqı künderinde knyaz' G.E.L'vov osı sözdi jii aytatın edi. Bwl söz eñbekqor, bilimdi, ziyalı, adal, halıqtıñ quatına sengen adamnıñ sözi bolatın. Nikolay İİ patşağa dağdarıstan şığu üşin bwrınğı ükimetti taratıp, jaña ükimet qwrudı wsınğandardıñ barlığı da jaña ükimet basşısı qızmetine knyaz' G.E.L'vovtı atağan edi. Taqtan bas tartu turalı mälimdeme jasamay twrıp, patşa bwrınğı ükimetti taratu jäne G.E.L'vovtı jaña ükimettiñ basşısı etip tağayındau turalı jarlıqqa qol qoyğan bolatın. Alayda, bwl kezde bwrınğı ükimet bilikten ayırılıp qalğan edi, sondıqtan liberaldar patşadan basqa qwjat – taqtan bas tartuı turalı mälimdemeni talap etti. Biraq Memlekettik Dumanıñ müşeleri üşin patşanıñ atalğan jarlığı ayrıqşa mañızdı boldı, ol biliktiñ patşa tağayındağan ükimettiñ qolınan Duma qwrğan ükimettiñ qolına zañdı türde ötkeniniñ ayğağı siyaqtı edi.
Knyaz' L'vov basqarğan Uaqıtşa ükimet eldi Qwrıltay jinalısı şaqırılğanğa deyin basqaruğa tiisti boldı. Eldi basqaru türi men konstituciya jasau siyaqtı tübirli mäselelerdi Qwrıltay jinalısı şeşuge tiisti edi. Uaqıtşa ükimet 3 naurızda öziniñ birinşi kezekte iske asıratın şaraları turalı mälimdeme jariyaladı. Bwl qwjatta sayasi jäne dini közqarası boyınşa twtqın bolğandardı bosatu, söz, baspasöz, odaqtar, jinalıs jäne ereuilder bostandığın beru, soslovielik, dini senimdik jäne wlttıq şekteulilikterdi joyu, Qwrıltay jinalısın jalpığa birdey, teñ, qwpiya jäne tikeley dauıs beru negizinde şaqıruğa dereu dayındıq jasau, jergilikti özin-özi basqaru organdarına saylau jürgizu, tağı basqa mindetter belgilendi.
Uaqıtşa ükimet 19 naurızda agrarlıq mäsele turalı qaulı şığardı. Qaulıda jer mäselesin onı bireulerden tartıp alu arqılı şeşuge bolmaydı, «zorlıq pen tonau – ekonomikalıq qatınastar salasındağı nağız jaman da qauipti ädis», jer mäselesi zañdı jolmen şeşiluge tiisti degen mälimdeme boldı. 21 säuirde jer komitetteri qwrıldı, olar barlıq pomeşikterdiñ, şirkeulerdiñ jäne imperatordıñ jer ielikterin esepke aluğa tiisti boldı, esepke alınğan jerler bolaşaqta halıq ieligine beriluge tiisti edi.
Soğıs mäselesi Uaqıtşa ükimettiñ aldındağı kezek küttirmeytin mäsele qoydı. Uaqıtşa ükimet halıqaralıq qatınastardıñ sol kezdegi qalıptasqan dästürli qağidaların saqtauğa tırıstı, soğıstan şığu jäne separattıq bitim jasau degen oy mülde bolğan joq, ükimet Angliyamen jäne Franciyamen odaqtı küşeytu qajet dep taptı.
Uaqıtşa ükimet qoğamdı demokratiyalandıru bağıtında birqatar qadamdar jasadı. Barlıq sayasi twtqındar bosatıldı, cenzura joyıldı, söz, baspasöz, jinalıs, odaqtar qwru bostandığı jariyalandı. 3(16) naurızda ädilet ministri A.F.Kerenskiy Petrogradtıñ bitimşilik sottarına halıqtıñ ärtürli toptarı arasındağı qaqtığıstıq mäselelerdi şeşetin uaqıtşa sottar qwruğa qatısu turalı wsınıs jasadı. 12(25) naurızda ölim jazasın joyu turalı qaulı şıqtı. Bwl sol zamandağı adamşılıq qağidasın engizgen mañızdı qwjat boldı. Äsker men flotta äskeri-dala sotın qwru jüyesi joyıldı. Mamır ayında jergilikti özin-özi basqaru mekemelerine saylau jürgizu turalı zañ şıqtı. Saylauğa audannıñ barlıq azamattarı qatısa alatın boldı. Ügit-nasihat jwmıstarın jürgizuge erkindik berildi. Elde 8 sağattıq jwmıs küni engizildi. Käsipkerlik erkindigi jariyalandı, kooperativter qwruğa jol aşıldı. Patşalıq kezeñniñ policiyası taratılıp, halıqtıq miliciya qwrıldı. Qalalıq, uezdik, audandıq jäne auıldıq miliciya bastıqtarı men olardıñ orınbasarların jergilikti özin-özi basqaru mekemeleri saylaytın boldı. Osı şaralardıñ barlığı Uaqıtşa ükimettiñ demokratiyalıq sipatın körsetedi.
6 mamırda G.E.L'vov basqarğan ükimet qwramına Petrograd jwmısşı jäne jauınger deputattarı Keñesiniñ ökilderi kirgizildi. Sol küni qwrama (koaliciyalıq) ükimettiñ bağdarlaması jariyalandı. 7 mamırda «Izvestiya» gazeti Petrograd Keñesi öz ökilderiniñ Uaqıtşa ükimet qwramına engizilgenin köpşilik dauıspen maqwldadı dep habarladı. Bwl is jüzinde eldegi bilik qos ökimet jüyesinen zañdı bir ökimet jüyesine ötkendigin körsetedi. Alayda, bol'şevikterdi eldegi negizgi sayasi küşterdiñ osılayşa ımıralasuı qanağattandırmadı, olar jeke özderiniñ biligin añsadı.
Uaqıtşa ükimettiñ müşeleri arasında Ukrainağa avtonomiya beru turalı ükimet mälimdemesine baylanıstı alauızdıq tuıp, 2 şildede kadetter ükimet qwramınan şığıp ketti (jeke wlttarğa avtonomiya beru mäselesin Qwrıltay jinalısı şeşuge tiisti edi). Uaqıtşa ükimettiñ Oñtüstik-Şığıs maydanda şabuıldı öristetip, şielenisken jağdaydı retteuge bağıttalğan äreketi sätsizdikke wşıradı. Maydandağı sätsizdikterdi paydalanıp, bol'şevikter Uaqıtşa ükimetke qarsı ügit-nasihattı küşeytti. Şilde ayında bol'şevikter Petrogradta jartı million adam qatısqan şeru wyımdastırdı. Şeru kezindegi qaqtığıs Uaqıtşa ükimettiñ bedeline ülken nwqsan keltirdi. 7 şildede L'vov prem'er-ministr qızmetinen ketti de, ornına A.F. Kerenskiy tağayındaldı. Uaqıtşa ükimet pen bol'şevikterdiñ arasında aşıq küres bastaldı.
«Keşigu – ölimmen teñ!»
Lenin bol'şevikter partiyasınıñ aldına qarulı köteriliske dayındalu mindetin qoydı. L.B. Kamenev, G.E. Zinov'ev siyaqtı baysaldı bol'şevikter qarulı köterilis bastauğa qarsı bolıp, Qwrıltay jinalısın kütudi, ökimet biligin zorlıqsız, zañdı jolmen aludı wsındı. Alayda, 16 qazanda Ortalıq Komitet qarulı köterilis turalı şeşim qabıldadı (19 dauıs qoldadı, 2 adam qarsı boldı, 4 adam qalıs qaldı). Qarulı köterilisti dayındaudı Äskeri-revolyuciyalıq komitet iske asıruğa tiisti boldı. Alayda, 24-25 qazanda Petrogradta bolğan oqiğalar auqımdı qarulı köterilis deñgeyine jetken joq edi. Lenin «Resey azamattarına» degen qwjat dayındadı. 25 qazanda tañerteñ jariyalanğan bwl qwjatta Uaqıtşa ükimet qwlatıldı, bilik Petrograd Keñesi men Äskeri-revolyuciyalıq komitettiñ qolına köşti dep habarlandı. Alayda, Uaqıtşa ükimet äli qwlağan joq edi. A.F. Kerenskiy 25 qazan küni tañerteñ Uaqıtşa ükimetke adal äskerdi Petrogradqa alıp kelu üşin Soltüstik maydanğa attanğan bolatın. Lenin bol'şevikterdiñ aldına Uaqıtşa ükimet maydannan kömekke äsker şaqırıp ülgermey twrıp, Qısqı saraydı jıldam basıp alu mindetin qoydı, Leninniñ «keşigu – ölimmen teñ!» degen sözi osı twrğıdan aytılğan edi. Kerenskiy ükimetiniñ Jwmısşı deputattarı keñesiniñ aldında bedelinen ayırılıp qaluına, Keñesterde bol'şevikterdiñ ıqpalınıñ küşeyuine general Kornilovtıñ büligi de äserin tigizdi. Eki jaqtan – oñşıldardıñ jäne bol'şevikterdiñ – qıspağına wşırağan Uaqıtşa ükimet jeñilis taptı.
Keñestik kezeñde A.F. Kerenskiy turalı öte bir jağımsız pikirler qalıptastırıldı, sonday-aq «Kerenskiy äyel kiimin kiip, Petrogradtan qaşıp ketti» degen añız taratılğan edi. Keñestik «Baspasöz jañalıqtarı agenttiginiñ» tilşisi Genrih Borovikpen ötken ğasırdıñ 60-jıldarında kezdesken kezde, Kerenskiy äñgimesin «Men Qısqı saraydan äyel kiimin kiip qaşqan joqpın!» degen sözben bastağan.
Kerenskiy 1917 jıldıñ mamırında Uaqıtşa ükimettiñ qwramına jwmısşı deputattarı keñesiniñ ökilderin engizu turalı ideyanı aşıq aytıp, demokratiyalıq partiyalardıñ ımıralasuına mwrındıq bolğan-dı. Petrograd bol'şevikterdiñ qolına köşken kezde Kerenskiy maydandağı äskerge jetken edi, alayda oğan birinşi kezdesken äskerler bwrın Kornilov basqarğan korpustıñ 3-şi attı äsker bölimi bolıp şıqtı. Kerenskiydi qoldauğa az ğana kazaktar bölimi kelisti de, olar Petrogradqa bet aldı. 14 qaraşada olar Gatçino sarayına ornalasqan kezde bol'şevikterdiñ qarulı tobı kelip, Kerenskiydi wstap berse, kazaktardıñ üylerine qaytuına rwqsat beremiz dep mälimdedi. Kerenskiy men kömekşisi bol'şevikterdiñ qolına tüskenşe, ölimdi artıq körip, dayındala bastağan edi. alayda, olardı eserler partiyasında bolğan jas jauınger qwtqarıp alıp, alıstağı auılğa jetkizdi. Keyinnen 5 qañtarda Qwrıltay jinalısınıñ aşıluına kenetten barmaqşı bolıp niettengen Kerenskiydi partiyalas äriptesteri toqtattı, bwl qadam Kerenskiydiñ ömirin saqtap qaldı. Odan keyin ağılşın elşiliginen serb oficeriniñ atına pasport alıp, Kerenskiy Murmansk portınan francuz kemesine otırıp, şetelge sapar şekti, sodan wzaq uaqıt Londonda, Berlinde, Parijde twrdı. Franciyanı nemister basıp alğannan keyin Kerenskiy Amerika Qwrama Ştattarına ketti. 50-60-jıldarda Kerenskiy amerika tarihşısı R.P.Braudermen birlesip, Guver institutındağı orıs qwjatttarın rettep, audarıp, jinaq şığardı. Stenford universitetinde orıs revolyuciyasınıñ tarihı boyınşa seminar jürgizdi. 1965 jılı Kerenskiydiñ esteligi basılıp şıqtı. Kerenskiy turalı Reseyde şıqqan jariyalanımdarda Uaqıtşa ükimettiñ soñğı törağası turalı ärtürli, qayşılıqtı pikirler aytılıp jatadı. Degenmen de, bwl adam Resey tarihında özindik ornı bar qayratker ekeni dausız.
«Orıs proletariatı tek qana azamat soğısın tudıradı…»
25 qazanda keşke qaray Jwmısşı jäne jauınger deputattarı Keñesteriniñ İİ s'ezi aşıldı. S'ezde bilik, bitim jäne jer turalı dekretter qabıldandı. Onda Resey soğıstan şığadı, demokratiyalıq bitim jasalınadı, şarualarğa jer beriledi dep körsetildi. Ükimet Halıq Komissarlarınıñ Keñesi (HKK) dep ataldı, törağası V.I. Lenin boldı. Osılayşa Qwrıltay jinalısınıñ şaqırıluına jetkizbey, bol'şevikter memlekettik töñkeristiñ nätijesinde bilik basına keldi (memlekettik töñkeris revolyuciya emes). Bol'şevikter zañdı jolmen ökimet biligin ala almaytın edi, öytkeni halıq arasında jaqtauşılar asa köp partiya eserler (socialist-revolyucionerler) partiyası bolatın. Qwrıltay jinalısınıñ 707 deputatınıñ qatarında 410 eser, 175 bol'şevik boldı.
Qwrıltay jinalısı 1918 jılı 5 qañtarda aşıldı. YA.M. Sverdlov «Eñbekşi jäne ezilgen halıq qwqıqtarınıñ deklaraciyasın» bekituge wsındı. Bwl qwjatta Resey jwmısşı, jauınger jäne şarua deputattarı Keñesteriniñ Respublikası dep jariyalanğan bolatın. Qwrıltay jinalısı köpşilik dauıspen qwjattı qabıldamay qoydı. Qwrıltay jinalısı Keñesterdiñ İİ s'ezinde qabıldanğan dekretterdiñ küşin joydı. Özine qauip töngenin sezgen keñes ökimeti Qwrıltay jinalısın taratu turalı şeşim qabıldadı. Osılayşa Reseyde parlamenttik demokratiyağa, köppartiyalı jüyege ötudiñ bir mümkindigi joyıldı.
Men'şevikterdiñ solşıl tobınıñ jetekşisi L. Martov Keñesterdiñ s'ezinde söylegen sözinde bol'şevikterdiñ ökimet biligin zorlıqpen tartıp aluı demokratiyalıq küşter arasında alauızdıq tuğızdı, bwl azamat soğısına aparuı mümkin dep mälimdegen-di. G.V.Plehanov ta öziniñ Petrograd jwmısşılarına 1917 jıldıñ 27 qazanında jazğan hatında tap osınday eskertu jasadı: «Sizderdiñ köpşiligiñiz A.F. Kerenskiydiñ qwrama ükimetin qwlatqan jäne sayasi bilikti Jwmısşılar men äskerler deputattarınıñ Petrograd Keñesiniñ qolına alıp bergen oqiğalarğa quanıştı ekeniñizge kümän joq. Sizderge aşıq aytayın: men bwl oqiğalarğa qınjılamın. Jwmısşı tabınıñ saltanat qwruın qalamağandıqtan emes, qayta sonı bükil janımmen tilegendikten qınjılamın. …Orıs proletariatı ökimet biligin kezeksiz alıp, äleumettik revolyuciya jasay almaydı, ol tek qana azamat soğısın tudıradı, al bwnıñ özi onı osı jıldıñ aqpanında jäne naurızında qol jetkizgen jetistikterinen de tım artqa qaray şegindirgen bolar edi….». Bwl joramal keyinnen rasqa şıqtı, elde azamat soğısı bastaldı jäne onda jeñip şıqqan bol'şevikter Reseydi totalitarlıq memleketke aynaldırdı. Uaqıtşa ükimettiñ kezinde Resey respublikasınıñ demokratiyalıq reformaları mülde joyıldı. Adam qwqıqtarı men bostandıqtarı tek qağaz jüzinde qaldı.
«Zwlımdıqtı tek qana mahabbat jeñedi…»
E.G.L'vov Uaqıtşa ükimettiñ basşısı retinde patşanıñ bolaşaq tağdırın şeşuge tiisti boldı. Nikolay İİ general M.V.Alekseev arqılı patşa otbasınıñ Murmansk portına jaqın jerge baruına rwqsat berudi ötindi, öytkeni bwl portta ağılşın äskeri kemeleri twrğan edi. Patşanıñ sayasi pana retinde Angliyanı tañdauı kezdeysoq emes-ti. Angliya Reseydiñ soğıstağı odaqtası boluımen qatar Georg V korol' Nikolay İİ patşanıñ tuğan bölesi bolatın (zamandastarınıñ aytuınşa, bolaşaq monarhtardıñ bir-birine qattı wqsaytındığı sonday, osı eki balanı keybireuler şatastırıp ta alatın). 6 (19) naurızda L'vov kelisimin berip, general Alekseevke jedelhat jiberdi. Alayda, Petrograd jwmısşı jäne jauınger deputattarı keñesiniñ töñiregine birikken sayasi küşter bwl maqsattı iske asıruğa jol bermey, patşanı twtqındaudı talap etti de, Uaqıtşa ükimet patşa men patşa-hanımdı twtqınğa alu turalı şeşim qabıldauğa mäjbür boldı. Degenmen de Uaqıtşa ükimettiñ Sırtqı ister ministri P.N.Milyukov Reseydegi ağılşın elşisi Dj.B'yukenenge orıs patşasına Angliyadan sayasi pana beru turalı ötiniş jasadı. Milyukovtıñ resmi ötinişine Wlıbritaniyanıñ Sırtqı ister ministrligi orıs patşasınıñ otbası üşin qolaylı twraq Daniya nemese Şveycariya bolatın şığar degen joramal ayttı. Dese de, 22 naurızda patşa otbası Wlıbritaniyadan pana tabatını turalı kelisimge qol jetti, biraq Dj.B'yukenen patşa otbası dwrıs ömir sürui üşin Resey ükimeti jetkilikti türde qarjımen qamtamasız etu turalı mäseleni şeşedi dep ümittenetindikterin ayttı. Alayda, Resey ükimeti tarapınan qarjı mäselesi turalı şeşim berilgen joq, al ağılşındar jağı bwl mäseleni jıldamdatu turalı bastama köteruge asıqpadı (osı mäselege baylanıstı korol' sarayı men britan ükimeti arasında orıs patşasınıñ otbasın qwtqarıp almağandarı üşin birin-biri ayıptau orın aldı). Keyinnen britan qwpiya qızmeti patşanıñ otbasın qwtqaru äreketin josparladı, biraq bol'şevikterdiñ küşeyip ketui jäne maydandağı jağdaylarğa baylanıstı bwl jospar iske aspay qaldı. Degenmen de eşkim bol'şevikterdiñ patşa men onıñ otbasınıñ tağdırın ayausızdıqpen şeşetinin kütken joq.
Patşa otbası äueli bes ay şamasında üy twtqınında boldı, tamızda olardı Tobol'sk qalasına alıp keldi. Bol'şevikter ökimet basına kelgenge deyin patşanıñ otbasına qattı qauip töngen joq edi. 1918 jıldıñ säuir-mamır aylarında patşanıñ otbasın Ekaterinburg qalasına äkelip, Ipat'ev üyine ornalastırdı. Nikolay İİ otbasınıñ bwl jerdegi ömiri asa auır boldı. Olar öz ömirine qauip tönip twrğanın ayqın tüsindi. Patşanıñ ülken qızı Ol'ga öziniñ hatında: «Äkem… ol üşin kek saqtamaudı ötinedi, öytkeni ol barlığın keşirdi jäne olar üşin qwdayğa qwlşılıq qıldı, jäne qazirgi älemdegi zwlımdıq bwdan da küşeye tüsetinin, alayda zwlımdıqtı zwlımdıq jeñbeytinin, onı tek mahabbat qana jeñetinin este saqtaudı ötinedi», – dep jazğan.
Şildeniñ 16-sınan 17-sine qarağan tünde Ipat'ev üyiniñ tömengi qabatında bol'şevikter Nikolay İİ patşanı, patşa-hanım Aleksandranı, olardıñ balaları Ol'ga, Tat'yana, Mariya, Anastas'ya jäne Alekseydi azappen öltirdi. Olarmen soñğı demi bitkenşe birge bolğan däriger E.Botkin, qızmetşiler A.Tramp pen A.Demidova, aspaz I.Haritonov ta qaza taptı.
Eger tarihqa köz jibersek, XVII-XVIII ğasırlardağı alğaşqı revolyuciyalarda ğana patşanı ölim jazasına kesu orın alğanın köremiz. Al HİH-HH ğasırlardağı revolyuciyalarda monarhtar taqtan tüsken soñ, şetelderge ketuine böget jasalmaytın. Patşa hanım Aleksandranıñ tuğan bölesi kayzer Vil'gel'm İİ Gogencollern 1918 jılı taqtan tüsken soñ, Gollandiyağa ketip, 82 jasqa deyin ömir sürdi. 1919 jılı Parij konferenciyası kayzerdi soğıs qılmıstısı retinde jauapqa tartpaq bolğan kezde, Gollandiya korolevası Vil'gel'mina onı beruden bas tarttı. HH ğasırda, älemde gumanizm, qwqıqtıq memleket, erkindik pen bostandıq ideyaları jeñip jatqan kezde, Resey patşasınıñ özin ğana emes, beykünä balaların da azaptap öltiru qajet pe edi?
Güljauhar Kökebaeva,
tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor
egemen.kz
Pikir qaldıru