Köz qaras Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

QAZAQ TARIHINDAĞI QALMAQ QIZDARI

kerey.kz

 |  Mar 7, 2017

 Qay kezde de qalmaqtı twqırtqış bolıp aldıq. Kezdesulerde «qalmaqtı jusatıp saldıq» dep keude qağamız. Kinomızda da qıratınımız solar. Qalmaq sonşalıqtı qanıpezer jauımız ba?-dep jazdı e-history.kz.

 Mağauinşe aytqanda, «dini bölek qalmaqtıñ qanşa qızı – ğaziz anamız» emes pe edi? Täuke hannıñ, Qabanbay batırdıñ anası – qalmaq qızı. Şığay hannıñ anası Abayqan-begim de äsilinde qalmaq aruı bolatın. Abılaydıñ ataqtı batırlarınıñ biri Malaysarınıñ da şeşesi – qalmaq. Qazaqqa Kenesarıday batırdı sıylağan Qasım swltan qalmaq qızı Topış hanımnan tudı. Qaztuğan jıraudıñ şeşesi Boztuğan – qalmaq tayşısınıñ qızı. Osılardıñ ärqaysısına jeke toqtalsaq…

   Qalmaq qızdarınıñ biri – Abayqan-begim. Jänibek hannıñ wlı Jädik swltannıñ süyikti jarı. Ekeuinen Şığay han men Mälik swltan düniege keldi. Bwl jaylı Qadırğali Jalayır: «Qasım han ömir sürgen kezde Jädik han da ömir sürdi. Onı Jılandı töbede bolğan şayqasta Şığım mırzanıñ wldarınıñ bireui öltirdi. Onıñ beyiti Ürgeniştegi Baqırğan atada. Jädik hannıñ äyelderi men wldarı köp boldı, wldarınıñ işindegi eñ belgilileri – Toğım han, Bökey swltan, Şığay han, Mälik swltan. Soñğılarınıñ anası Abayhan begim boldı» dep jazdı. Mwhtar Mağauin de: «Şığay han – Äz-Jänibek hannıñ toğızınşı wlı Jädik swltannıñ perzenti. Anası­nıñ esimi – Abayqan-begim, qalmaq» dep rastaydı.

   Eski jol qaldırğan Esim hannıñ Qasım degen wlı boldı. Qasım Esimniñ Dilşah degen qalmaq äyelinen tudı. Dilşah – Qalmaqtıñ birinşi tayşısı Ho-Ürliktiñ (Qoyırlıq) qızı. Ho-Ürlik 1628-1632 jıldarı birneşe qalmaq taypasın bastap kelip, Noğay ordasın jermen jeksen qıldı. Söytip, Edildiñ tömengi jağınan Qalmaq handığın qwrdı. Ho-Ürliktiñ qızı Dil'şah hanımdı qazaq hanına wzatuı sol kezdegi qazaq-qalmaq arasında odaqtas, andalıq baylanıs ornağanın bayqatsa kerek.

  Ho-Ürlikti aytqanda, Qaztu­ğandı aytpasqa tağı bolmaydı. Sebebi, Qaztuğan jırau – osı Ho-Ürlik äuletiniñ jieni. Resey Ğı­lım Akademiyasına qarastı Qalmaq ğılımi ortalığınıñ ağa ğılımi qızmetkeri, tarih ğılımı­nıñ kandidatı Vladimir Tepkeev Qaztuğan jıraudıñ anası qalmaq ekenin däleldep jazıp jür. Qaztuğan jırau öziniñ tolğauında:

Alañ da alañ, alañ jwrt,

Aqala ordam qonğan jwrt,

Atamız bizdiñ bw Süyiniş

Küyeu bolıp barğan jwrt,

Anamız bizdiñ Boztuğan

Kelinşek bolıp tüsken jwrt, – dep jırlaydı.Jıraudıñ osı aytqandarın arhiv derekteri de rastaydı. Sebebi, 1647 jılı noğay mırzaları men qalmaq tayşıları dinastiyalıq odaq qwrğan. Sonıñ nätijesinde, Qalmaqtıñ hanı Dayçin (Ho-Ürliktiñ wlı) öziniñ qızın jetisan mırzası Saltamwrat Tinbaywlına bergen. Al Dayçinniñ bauırı Luzan tayşı qızın Süyinşi Abdollawlına wzatqan. Osı mälimetterdi keltire kele, V.Tepkeev Qaztuğannıñ anası Boztu­ğan qalmaq qızı degen qorıtındığa keldi.

 Luzan tayşı kim? Ho-Ürliktiñ wlı. Noğay Ordası küyretken batırlardıñ biri. 1643 jılı noğaydıñ jetisan wlısı Qalmaq ordasınıñ otarı boldı. Osı kezden bastap Qaztuğan jıraudıñ äkesi Süyiniş Abdollawlı qalmaq handarına qızmet etti. 1673 jıldıñ aqpanında Qalmaqtıñ hanı Ayuke tayşılarmen (Ho-Ürliktiñ şöberesi) astrahandıq bileuşilermen kezdesip, qalmaq-orıs kelisimin jasadı. Qalmaqtar noğay mırzalarınıñ orıstarğa körsetken adaldığı men Süyiniş Abdollawlınıñ patşağa jasağan zor qızmetin eskere kele Amanat sarayındağı Süyiniştiñ wlın bosatudı swradı. V.Tepkeevtiñ ja­zuınşa, amanattağı sol wl Qaztuğan eken. Soğan qarağanda, Qaztuğannıñ balalıq şağı Astrahanda amanat­ta ötken sekildi. Alayda jıraudıñ naqtı qay uaqıtta Amanat sara­yında bolğanı jaylı mälimet joq.

   Luzan tayşı – Qırım handı­ğına birinşi bolıp kirgen qalmaq. 1643 jılı 2000 qalmaq pen 500 noğay qolın bastap Qırım handı­ğına şabuıl jasadı. 1651 jılı osı Luzan 15 mıñ qalmaq-noğay qolımen kirdi. 1652 jıldıñ aqpanında Luzan Astrahanğa qal­maqtardıñ Qırımdı qiratqanı turalı mälimdedi.

  Qaztuğannıñ zamandası «Jeti jarğınıñ» avtorı Täuke han da qalmaq qızınan tuğan. Şäkärim Qwdayberdiwlı bwl jaylı: «Äz-Täuke Salqam Jäñgirdiñ qalmaq äyelinen tuğan balası edi» dep jaz­dı. Naqtıraq aytqanda, Täuke han qazaqtıñ Salqam Jäñgir hanı men qalmaqtıñ hoşouıt ruınıñ bileuşisi Kündelen tayşınıñ qızınan tuğan. Tarih ğılımdarı­nıñ doktorı, professor Ahmet Toq­ta­bay: «Batur qoñtäji Kündelen tay­­şığa kelip odaqtasayıq degen­de, ol öziniñ Jäñgir swltanmen dos­tıqta ekenin jäne Jäñgirdi özi­niñ wlı dep esepteytinin aytadı» dep jaza­dı. Kündelen tayşınıñ küyeu balası Jäñgirdi qwrmettegeni osıdan-aq bayqalıp twr.

   Qalmaqtarda äli künge deyin «Ahain tabun bars» degen tirkes bar. Hoşouıt noyanı Hanay Hongordıñ Ahan-hatun degen äyelinen bes wlı tarağan. Olar qalmaq tarihında «Ahay hanımnıñ bes barısı» degen atpen qaldı. Bwl «bes barıs» Baybağas batır, Kündelen Wbaşi, Guşi Nomın han, Zasaktu çing batır jäne Bayan Othon bolatın. Kündelen – osı bes barıstıñ ekin­şisi. Kündelen batır keskilesken şayqastar nätijesinde bar ieligi­nen ayırılıp, Tibet auıp ketken. Sol jaqta qartayıp, 120 jasında baqilıq boldı.

  Salqam Jäñgirdiñ besinşi wrpağı Abılay hannıñ on eki äyeli bolğanı tarihtan belgili. Sonıñ jeteui – qalmaq qızdarı.Bwqar jırau Abılayğa arnağan tolğa­uında bwl jaylı:

Qalmaqtan aldıñ bir zayıp,

Süyegiñdi joğaltpas.

Abılayımsıñ alqatqan,

Otınıñ bolsın jantaqtan,

Qatınıñ bolsın qalmaqtan,

Qosınıñ bolsın qazaqtan, – dep jırlaydı.

   Hannıñ qalmaq äyelderiniñ işindegi belgilisi – Topış hanım. Joñğar qontayşısı Qaldan Seren­niñ qarındası. Hoşu mer­genniñ qızı. 1741 jılı joñğarlar Abılaydı twtqınğa alıp, eki jıl­day özderinde wstadı. Soñıra Qaldan Seren Abılaydı twtqınnan bosatıp, oğan Topıştı qostı. Osı­layşa,Topış Abılaydıñ besinşi äyeli boldı. Topıştan Qasım men Qambar swltan tudı.Qa­sımnan ataqtı Sarjan, Kene­sarı swltan taradı. Abılay baqi­lıq bolğan kezde, taq mwrageri retinde Uäli men Qasım qatar tañ­daldı. Nätijesinde, Uäli swltan äkesiniñ tağın iemdendi. Kim biledi, Qasımnıñ han bola almauına qalmaq qızınan tuuı sebep boldı ma eken? Alayda Qasım swltan Qa­zaq­tıñ azattığı üşin azap şekti. Topış hanımnıñ nemereleri de qazaqtıñ azattığı üşin jan berdi.

  Abılaydıñ senimdi serikteriniñ biri, ataqtı Malaysarı batırdıñ da şeşesi – qalmaq. Malaysarınıñ äkesi Toqtauıl «tüyeni kötergen» baluan häm«jolbarıstı jalañ qolmen jarıp öltiretin» batır bolğan. Qalmaqtıñ Möldir (Mol­dır) degen qızın alğan. Bwl jaylı ölketanuşı Jeñis Mardanov: «Toqtauıl batırdıñ Moldır degen qalmaq äyelinen Malaysarı, Qay­da­uıl, Bağıs tuadı, al Alma attı qazaq äyelinen Qarnaq pen Köbes tuadı» dep jazadı.Malaysarı men Gauhar osı Möldirden tudı.

    Malaysarınıñ qarındası Gauhar – Qabanbay batırdıñ jarı. Qalmaqqa jien bolğasın ba, Malaysarı qazaq-qalmaq soğısın toqtatıp, eki handıq arasında beybit bitimge keluge atsalıstı. Tipti joñğarlarğa qazaqtıñ elşisi bolıp bardı.Şoqan Uälihanov Malaysarı batırğa joñğar qontay­şısı Qaldan Serenniñ «Tarhan» atağın bergenin jazdı. Soğan qarağanda, Malaysarı öz jwrtı men nağaşı jwrtı arasına altın köpir ornatuğa tırısqan sekildi.

 Qabanbaydıñ atın aytıp qaldıq. Enesi ğana emes, Qabanbay batırdıñ anası da qalmaq qızı edi. Qalmaqta qazaqtıñ talay erin qan qaqsatqan Bosmoyın degen batır ötti. Bosmoyındı bir jekpe-jekte qazaqtıñ Anar degen batırı öltirdi. Sol Bosmoyınnıñ ortan­şı qızı Künbikeni Qojağwl batır alğan. Qojağwl men Künbikeden ataqtı Qabanbay batır düniege keldi.

  Kişi jüzdiñ hanı bolğan Äbil­qayır hannıñ nemeresi Qaratay swltannıñ da anası qalmaq-twğın. Qaratay Nwralı swltannıñ Rıss (Irıs) attı qalmaq äyelinen tudı. Aytpaqşı, osı Äbilqayır hannıñ da Bayan degen qalmaq äyeli boldı. Odan wlı Şıñğıs swltan düniege keldi. Bwl jaylı A.I.Tevkelev «Pokolennaya rospis' dinastiy kazahskih hanov i sultanov i opisa­nie rodoplemennogo sostava treh juzov» eñbeginde aytıp ötedi.

  I.Ero­feeva «Han Abulhair» kita­bında. «Çingiz-sultan bıl sınom voljskoy kalmıçki Bayan (Bayanı), zahvaçennoy Abulhairom v plen, veroyatno, vo vremya ego pohodov protiv kalmıkov v 1723-1726 godah» dep naqtı mälimet beredi. Joğarıda Esim hannıñ Dilşah degen qalmaq äyeli bolğanın ayttıq. Osı Esimge jiberilgen tağı bir qalmaq qızına Jolımbet batır ğaşıq bolıp, özine jar qıl­ğan. Bwl jaylı Halel Dosmwhamed­wlı «Alaman» attı eñbeginde bılay bayandaydı.

  Qalmaqtıñ hanı Esim hanğa sıylıqqa bir qız jiberedi. Jiem­bettiñ Jolımbet degen inisi qızdı jolşıbay tartıp alıp, özi äyel qıladı. Jolımbet pen Jiembet körmestey bolıp arazdasadı. Jo­lımbet ağasınıñ üyine Jiem­bet joqta ğana kelip, ketip jüredi. Bir küni Jolımbet attan tüsip jatıp, Jiembettiñ üyde ekenin irgeden köredi de, atına qayta minip keri bwrıladı. Jiembettiñ bäybişesi Esenqız batırdan:

«İniñizdiñ sizden qorqıp,

qaytıp bara jatqa­nın kördiñiz be?» dep swraydı.

«Onday eser jamannıñ mağan keregi joq. Ketse jüre bersin» dep Jiem­bet qırsığa jauap beredi.

Sonda bäy­bişe:

Eki jaqsı bas qossa,

Jamandar kirer arağa.

Jamandı jaman demeñiz,

Basıña qiın is tüsse,

Jaman da şığar qarağa, – degen bwrınğıdan qalğan söz bar emes pe? – deydi. Osı söz oylandırğan Jiem­bet batır sırtqa şığıp, atına minip ketip bara jatqan Jolımbetke:

Ey, qıñır er, qıñır er,

Qıñırayma bizdiñ er.

Qınalı bozğa mingen er,

Qız qalmaqtı süygen er.

Han jalğız da biz üşeu,

Qıñırayma, şirkin, beri kel! – dep dauıstaydı.

Jolımbet kelip ağasınıñ qolın aladı. Ekeui tatulasadı». Alayda Jiembettiñ inisi Jolımbetti qolday ketkeni Esim hannıñ qıtığına tiedi. Tipti jıraudı jat körip, jılı qabaq tanıtudan qaladı. Sonda hannan qaymıqpağan Jiembet:

Atadan jalğız men emes,

Han ie, isiñ jol emes,

Jolbarıstay Jolımbet,

Qwrbandıqqa qol emes.

Jol tosıp alıp ketipti,

Qalmaqtan alğan sıyıñdı.

Qaharıñdı basqalı, Qalıñ eliñ jiıldı, – deydi. Qazaqtıñ jır-añızında Jo­lım­bet sekildi qalmaq qızına ğaşıq bolğan qazaq batırları jeterlik. Mäselen, «Jaskileñ» dastanında qazaq batırı Jaskileñ qalmaq hanınıñ qızı Qoñırşağa ğaşıq boladı. Jırda ekeuiniñ mahabbat üşin auır da azaptı künderdi keşkeni bayandaladı.Sol sekildi «Jetigen batır» dasta­nında Er Jetigen qalmaq hanınıñ qızı Şırın swluğa ğaşıq boladı. Mağjan Jwmabaevtıñ «Batır Bayan» poemasında da Batır Bayan­nıñ inisi Noyan twtqınğa tüsken qal­maq qızı Qwralaydı qwlay süye­di. Alayda jırdıñ soñı Bayan batır­dıñ eki ğaşıq Qwralay men Noyandı qan qwştıruımen ayaqta­ladı.

 Ras, qazaq tarihında qalmaq qızı köbine elge iritki saluşı türinde beynelenedi. Bayan batırdıñ qalmaq qızınıñ kesirinen bauırı Noyandı öltirui. Jolımbet batır­dıñ qalmaq qızın alıp qaşıp, Esim han men Jiembet jıraudı eregestirui, bäri-bäri qalmaq qı­zınıñ qazaqtıñ qwtın qaşırğa­nın däleldey tüsedi. Alayda qalmaq­tıñ talay qızı qazaqtıñ tau twlğaların älpeştep ösirip, alamanğa qosqanın da qalay wmıtuğa boladı? Joğarıdağı Bwqar jıraudıñ «Qatınıñ bolsın qalmaqtan, Qosınıñ bolsın qazaqtan» dep madaqtauı beker emes bolğanı ğoy.

Serikbol HASAN, zertteuşi-jurnalist   

 e-history.kz