|  |  | 

سۋرەتتەر سويلەيدى قازاق شەجىرەسى

تەگىنە تارتقان تەرەڭدىك

گيمالاي تاۋىن كەسىپ ءوتىپ، بەس مىڭ شاقىرىم جولدى ارتقا تاستاپ كاشميرگە جەتكەن قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىر-تالايى گازەت-جۋرنالدارعا جاريالانعان شاعىن ماقالالاردان باستاپ، توم-توم روماندارعا دا جۇك بولعانى بەلگىلى. بىراق، ونىڭ كوبى سول وقيعادان ءبىرشاما كەيىن جازىلدى. ال «National Geographic» جۋرنالىنا ميلتون دج. كلارك ەسىمدى امەريكالىق 1954 جىلى اعىلشىن تىلىندە ماقالا جاريا­لاپتى. اۆتور ماقالاسىن «كاشميردەگى اتاقتى شريناگارعا كەلگەن بوسقىنداردىڭ اراسىندا ءبىر جىلىمدى وتكىزدىم» دەپ باستايدى.1490929361_article_b وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ول قازاق ءتىلىن ۇيرەنەدى. قازاقتارمەن بىرگە شريناگاردا ءومىر ءسۇرىپ، تىنىس-تىرشىلىگىن ابدەن زەرتتەپ العان سوڭ الگى ماقالانى جاريالايدى. وعان قوسا رۋ كوسەمدەرىنىڭ سۋرەتتەرىنەن تارتىپ قىز-كەلىنشەكتەردىڭ، جاس سابيلەردىڭ ءوزى تۇسىرگەن ونشاقتى سۋرەتىن قوسا شىعارادى. ءوت­كەن جىلى وسى «National Geograhpic» جۋر­­نالى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە جارىق كور­­گەن بولاتىن. جۋرنال جوعارىدا اتاپ ءوت­كەن ماقالانى قازاق تىلىنە اۋدارىپ باستى. وسى­­دان سوڭ ءبىز الگى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەن جاس قىزداردىڭ ءبىرى، بۇگىندە سەكسەننىڭ سە­ڭ­­گى­رىنە شىققان فازيلا جانالتايدىڭ قا­زىر اس­تانادا تۇرىپ جاتقانىن ءبىلىپ، ۇيىنە ءىز­دەپ باردىق.  

 

1954 جىلعى سۋرەتتە ءبۇيىرىن تايانىپ تۇر­ع­ان جاس قىز حيكمەتكە تولى عۇمىرىنىڭ بار­لىق اۋىرتپالىعىن ارتقا تاستاپ، بۇگىندە ۇل-قىزدارىنىڭ، نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ اراسىن­دا جايقالعان اجەگە اينالعان. زە­رەك­تىگى، ءسوز­گە شەشەندىگى بىردەن بايقالدى. با­سىنان قان­داي جاعداي وتسە دە جاسىماعان، قايتا شىڭ­دالا تۇسكەن سياقتى. اڭگىمەلەسە كە­لە بۇل كىسىنىڭ شىعىس تۇركىستاننىڭ ال­­تاي ايماعىنداعى (قازىرگى قىتاي حا­لىق رەس­پۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆ­تو­نو­ميالىق اۋدانى – اۆتور) قارۋلى كو­تە­رى­­لىستى باسقارعان اتاقتى زۋقا باتىردىڭ نە­مەرەسى فازيلا جانالتاي ەكەنىن بىلدىك. ءوز اكەسىنىڭ اتى – ءسۇلتانشارىپ. ءبىز تاريح­تان شىعىس تۇركىستاندى مەكەندەگەن قا­زاق­تاردىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەن قىسىم كو­­رىپ، ۇندىستانعا قاراي ەكى رەت ۇدەرە كوش­كە­نىن بىلەمىز. ءبىرىنشى كوش ەلىسحان ءجا­نە زايىپ باتىرلاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1938 جىلى باس­تالىپ، ولار قاشا ءجۇرىپ قى­­تاي اسكەرلەرىمەن شايقاسىپ، تيبەت، گ­ي­مالايدى اسىپ، ءۇش جىلدىڭ بەدەرىندە ءۇن­دىستانعا جەتكەن. بۇل تۋرالى جازۋشى ج.شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىندا جان-جاقتى باياندالعان. ال ەكىنشى كوشكە قا­ليبەك اكىم، قۇسايىن ءتايجى، ءسۇلتانشارىپ زۋ­قاۇلى، دالەلحان جانالتاي ەسىمدى بەدەلدى ادام­دار باسشىلىق جاساعان. بۇلار باستاعان كوش 1949 جىلى ەلدەن شىعىپ، 1951 جىلى كاش­ميرگە جەتكەن. مىنە، وسى ەكىنشى كوشتە 15 مىڭ ادامنىڭ ىشىندە ون بەس جاستاعى فازيلا دا بار بولاتىن.

20170331092911_47487فازيلا اپا سول كەزدەگى وقيعالاردى كۇ­نى كەشە بولعانداي باياندايدى. ەشتەڭەنى ۇمى­ت­پاعان. «ءبىز ول كەزدە بالامىز. بىراق سول كوش بارىسىنداعى ءتۇرلى وقيعالار ەر­تە ەسەي­تىپ جىبەردى. سۋىقتان، اشتىقتان، سو­­ڭى­مىزدان قۋعان اسكەرلەرمەن بولعان شا­ي­­قاستاردا كوپتەگەن ادام قايتىس بولىپ كەت­تى. ساپ-ساۋ كەلە جاتقان ادامدار تاۋ اۋرۋىنا شالدىعىپ، اجالدارى سودان جەتتى. كاشميرگە جەتكەنىمىزدە بىرگە ەرىپ شىققان ءوز تۋىستارىمىزدىڭ تەڭ جار­تىسى جوق ەدى…»، دەيدى. قازاق كوشى شري­ناگار قالاسىندا كوپ تۇراقتاماعان. فا­زيلا اپانىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدە امەريكا قۇراما شتاتتارىنان، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنەن جانە تۇركيا تاراپىنان قازاقتاردى وزدەرىنە قابىلداۋ تۋرالى ۇسىنىستار تۇسكەن. رۋباسىلار، ءار ءاۋ­لەت­تىڭ ۇلكەندەرى اقىلداسا كەلە، ءدىنى ءبىر، ءتۇ­بى ءبىر تۇرىكتەردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الۋ­دى ءجون كورىپتى. سودان 1954 جىلى ءۇن­دىس­تان­­داعى، كاشميردەگى قازاقتاردىڭ دەنى ءتۇر­كيا­عا كوشىپ كەتەدى. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن سول جەردە قالعان وتباسىلار دا بار. فا­زيلا اپايدىڭ وتباسى دا شريناگاردا قال­عان. ول قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇ­را­مىنداعى شىنجاڭ ولكەسىندە تاۋەلسىز شى­عىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇ­رۋ جو­­­لىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ۇيىم­داس­تى­­­رۋشىلاردىڭ ءبىرى جانىمحان قا­جىنىڭ ۇلى ابدۋلحاميتكە تۇرمىسقا شىعادى. جا­­نىمحان قاجى قازاقتان شىققان تۇڭعىش قار­جى ءمينيسترى رەتىندە دە تانىمال تۇلعا. ول شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىندە قارجى مي­نيس­ترى قىزمەتىن اتقارعان. ابدۋلحاميت پەن فازيلا ءتورت بالانىڭ اكە-شەشەسى اتانعاندا وتاعاسى جۇرەك تالما­سى­­نان قايتىس بولىپ، وتىزدىڭ ىشىندە جەسىر قال­­عان كەلىنشەكتىڭ موينىندا بالا-شاعانى اسى­­راۋ مىندەتى تۇردى. 1969 جىلى فازيلا دا بالالارىمەن بىرگە تۇركياعا كوشەدى. ول جاق­تا بىلعارىدان كيىم تىگۋمەن اينالى­سا­دى. تۇركيادا وزدەرىنىڭ كىشىگىرىم فا­ب­ري­كالارىن اشىپ، ناپاقاسىن ساۋدادان تا­بادى. ءتورت بالاسىنا دا جوعارى ءبىلىم اپە­رەدى. بۇگىندە ۇلكەنى زىليحا ەلوردادا. ودان كەيىنگى بەشىر لوندوندا تۇرادى. بري­تانيالىق ايگىلى تەلەراديوكورپوراتسيا بي-بي-سيدەن زەينەتكە شىققان. احمەتى مەن تاح­يراسى تۇركيادا. ولار دا ءبىرى ينجەنەر، ەكىن­شىسى اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى قىز­مەتىن ابىرويمەن اتقارىپ ءجۇر.       كەيىپكەرىمىزگە ەكىنشى بالاسىنا اياعى اۋىر كەزدە، ياعني كاشميردە جۇرگەندە جارى­مەن بىرگە مەككەگە بارۋ ءناسىپ بولعان ەكەن. سودان بەرى يسلامنىڭ قاينارىنان قا­نىپ ءىشىپ، اتا-بابا جولىن ۇلىقتاۋمەن كە­لەدى. «جازمىشتان وزمىش جوق» دەيتىن فا­زيلا اپا بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ، ورازاسىن ۇستاپ، ەلورداداعى ەڭسەلى شاڭىراعىندا با­قىتتى ءومىر سۇرۋدە. ايگۇل سەيىلوۆا، «ەگەمەن قازاقستان» استانا

Related Articles

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

  • چۋنتسيندەگى كەزدەسۋ

    تاريحي سۋرەت ۋاقىتى: 28 تامىز 1945 ج.; ورىنى: چۋنتسين (重慶) ق-سى; تۇسىنىكتەمە: تاريحي سۋرەتتە اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرلي جانە قىتاي پرەزيدەنتى چان كايشي مەن قكپ توراعاسى ماو. چۋنتسيندەگى كەزدەسۋ كەزىندە ديالوگقا كەلە باستاعان قىتايلىق پارتيا وكىلدەرى الپاۋىت ەل اقش پەن سوۆەت وداعىنىڭ “قىتاي ساياساتىن” جاڭا داعدارىسقا اكەلدى. كورىنىستە ازاماتتىق سوعىستى توقتاتىپ بۇكىلقىتايلىق ماسەلەنى شەشۋ بولعانىمەن ۇلكەن قاستاندىقتىڭ باسى سودان باستالدى. الپاۋىت تاراپتار قىتاي كارتاسىن وزگەرتەتىن جاڭا ديالوگتاردى قىزۋ تالقىلاپ جاتقاندا شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا ءبىر ۋاقىتتا ءۇش بىردەي ۋاقىتشا ۇكىمەت ءومىر ءسۇردى. ولار: ءبىرىنشى، وتستاۆكاداعى شەن شيتساي كلانى; ەكىنشى، ۆۋ چجۋنسيننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى; ءۇشىنشى، شىعىس تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى. اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرلي شىعىس تۇركىستان اۋماعىن نازارعا الا

  • نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى  جونىندە

    كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان  ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ  كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە  مەن دە سولاي  ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ  مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى  سول كەزدەگى  س.م. كيروۆ اتىنداعى  كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان،   بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ  ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ  بابامىزدان  دا  اسقان

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: