مادەنيەت قازاق ءداستۇرى

قازاق حالقىنىڭ”قارا جورعا ءبيى”تۋرالى 

kerey.kz

 |  Apr 6, 2017

بولات بوپايۇلى      ەتنوگراف،سىنشى، زەرتتەۋشى 

بەلگىلى جۋرناليس عازەرحان ابدىلقانوۆ جاقىندا عانا:
-بولات بوپاي ۇلى قۇرداسىم،سەن ەتنوگراف رەتىندە قازاق حالقىنىڭ حالىق ءبيى قارعا ءجايلى نە ايتىپ بەرەر ەدىڭىز؟..دەپ توتەسىنەن سۇراق جامىراتى.
-يا،”قارا جورعا ءبيى”تۋرالى ەل اۋزىندا الا-قۇلا ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەردەن مەنىڭ دە،ەمىس-ەمىس ەتىپ قالىپ جۇرگەن ءجايىم بار.بىراق مەن بي ونەرى ءجايلى بىلەرىم از.دەسەدە “قارا جورعا ءبيى”جايلى ءۇنسىز قالۋ جارامايدى.ۇيتكەنى ءبۇل ءبيدىڭ تاريقى تىم الىستان باستاۋ الادى.قازاق حالقىنىڭ ءتول مادەنيەتىنىڭ باستاۋ كوزىنىڭ ءبىرى جانە ءبىر ەگەيى…
ءجۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ايتاتىنى”قارا جورعا بيى”قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 6 توم،477بەتتىدە.” قارا جورعا”- قازاق حالىق ءبيى.1934 جىلى ءمۇحتار اۋەزوۆتىڭ”ايمان-شودپان” سپەكتاكلىندە قويىلعان دەگەن دايەكتەن ارى اسپايدى.ءبۇل زاتتى شىندىق.وعان قارسى كەلەر كۇش جوق…
ال مەن بىلەتىن، مەن ەستىگەن” قارا جورعا ءبيىنىڭ” تامىرى تىم تەرەڭ،ۋاقىتى تىم ۇزاق،ءمازمۇنى وتە كەڭ،ومىرشەڭدىك قۋاتى تىم كۇشتى.ارىسى ەرتەگىلىك سانادان باستاۋ كوزىن اشادى.قازاقتا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءپىرى تۋرالى ايتۋلى اڭىز،ارى قاراي ەرتەگى بار…
جا،عازەكە،مەن تۇگەل ايتىپ،تۇگىنەن بۇگىنەدەيىن ءسوز ءۇزارتپاي-اق قوياىن. تەك قارا جورعا ءبيىنىڭ قايدان شىققانى ءجايلى ايتايىن…
ءجۇمىر جەردىڭ توسىندە،ءجۇمىر باستى پەندە دە،ەڭ العاش جىلقى تۇلىگىن باعىندىرعان قازاق “قامبار اتا”دەپ اتالادى.قامبار ەستە جوق ەسكى زاماندا اي دالاداعى جابايى جىلقىنى ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن ات باپكەرى،ات سىنشىسى،اتىڭ ءتىلىن بىلگەن ات ءپىرىسى،ول ارقاسىنا كۇن مەن جەلدەن باسقا ەشتەمە تيمەگەن دالانىڭ جابايى جىلقىسىنىڭ ىشىنەن،شۋ اساۋ قارا ايعىردى ءۇستاپ نوقتالاپ ءمىنىپ،العاش ات ارقاسىنا قونعان قازاق.تۇڭعىش ادام بالاسىنىڭ ءبىرىنشى ات باپكەرى،جىلقى ءپىرى اتانعان ادام.ول قارا ايعىردى العاش تاقىمعا باسىپ جورعالاتقان،سايىن دالانىڭ شاڭىن جورعامەن بۇرقىراتىپ،سەيىل قۇرىپ،سەرۋەن جاساعان ساياقاتشى.باتىر-بادۋان،شەشەن-كوسەم ازامات.سوندىقتان مىڭ ميلليون جىلدار بويىنا ەل اۋىزىندا اڭىز بەن ەرتەگىگە اينالىپ قالدى. بۇگىن دە ايتىلىپ كەلەدى،بولاشاقتا دا ايتىلا بەرەدى.قامبار قارا ايعىردىڭ ون ەكى جورعاسىن تانىپ، ون ەكى جۇرىسىنە ون ەكى ءتۇرلى ات قويىپ،اتپەن ادامشا سويلەسىپ سىرلا الاتىن قارا ايعىر كىسىنەسە،وقىرانسا،وسقىرسا،جەر تارپىسا،شولعىسا،قۇيرىعىن كوتەرسە، ەزۋىن جىبىرساتسا،قۇلاعىن تىكىرەتسە،قايشىلاسا،كوىزىن ءجۇمسا،الايتسا،ءتىسىن كورسەتسە نە تىستەسە ونىڭ نەنى قالاپ نەنى جاقتىراي تۇرعانىن قاس-قاباعىنان تانىپ،بابىن تاۋىپ مىنەزىن جونگە كەلتىرەتىن.جورعالاعاندا دا ،جورعاسىن ەمىس-ەمىس اۋىستىرىپ جورعالاتىپ راحاتتاناتىن…
يا،ءبۇل اڭىز وتە ۇزاق.توقەتەرىن ايتايىن.ءبىر كۇنى قارا ايعىر جوعالىپ قامبار قاسىنا جولداس-جورالارىن ەرتىپ، قارا ايعىردى ىزدەپ ءۇش اي ساندالىپ تاپپاي،جانىنان دا ارتىق كورەتىن قارا ايعىردىڭ ءجۇرىسىن ابدەن ساعىنعانى سونشالىق،جولداستارىنا قارا ايعىر بىلاي جورعالاۋشى ەدى دەپ،قارا ايعىردىڭ ون ەكى جورعاسىن سالىپ،جەردىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ،بيلەي جونەلەدى.سوندا دوستارى شاپالاق سوعىپ،كوز الدارىنا قارا ايعىردىڭ ون ەكى ءتۇرلى جورعاسىنىڭ اينىماي كەلگەنىن ايتادى.ءبۇل بي-قامباردىڭ”قارا جورعا بيى”دەپ اتايدى.مىنە “قارا جورعا ءبيى” وسىلاي ءجۇرت ىشىنە تاراپ كەتەدى…
قامبار سول بيلەگەنەن توقتاماي ءبىر ءتۇن بيلەپ،تاڭ اڭاعارىپ كەلە جاتقاندا بارىپ بىراق توقتايدى.ابدەن شارشاپ شولدەگەن قامبار سۋساپ اناداي جەردە اعىپ جاتقان سۋدان سۋ ءىشىپ وتىرسا،جوعارى جاقتان ءبىر جىلقىنىڭ ءداۋ تەزەگى اعىپ كەلە جاتادى.قامبار سۋعا اتىلىپ ءتۇسىپ،الاقايلاپ قۋانىپ كەتەدى دە” قارا ايعىر تابىلدى”دەپ جان-جاعىنا قاراپ ايھاي سالادى.سۋمەن اعىپ كەلگەن تەزەك قارا ايعىردىڭ تەزەگى ەكەنىن جازباي تانيدى دا،جولداستارىن ەرتىپ وزەن سۋدى ورلەي جۇگىرەدى،الدەن ۋاقىتتا سۋدان وتكەن قالىڭ جىلقىنىڭ ءىزىنىڭ اراسىنان قارا ايعىردىڭ ءىزىن اينىماي تانيدى.ەندى سۋدان ءوتىپ بولعان سوڭ ءىزىن جوعالىپ كەتەدى.قالاي جۇرەرلەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇرعاندا شۇرقىراعان قالىڭ جىلقى بىرىنەن سوڭ،ءبىرى كىسىنەي باستايدى.سوندا قامبار ورمانداي قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن قارا ايعىردىڭ داۋىسىنان تانىپ،قۋرۋلۋپ شاقىرىپ،ايعىرىن ءۇستاپ ءمىنىپ،جولداس-جورالارىمەن اۋىلىنا امان-ەسەن ورالادى.كيىن قارا ايعىر قارتاىپ ولەدى.قامبار ونى ارۋلاپ ادامشا جەرگە كومەدى.قارا ايعىرىن ساعىنعاندا”قارا جورعا بيىن”بيلەپ زارىعىن باساتىن بولعان.ونىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن جولداستارى دا، قوسىلا بيلەپ كەتەتىن بولعان.توپ جينالعان جەردە”قارا جورعا بيى”ۇنەمى بيلەنەتىن بولعان.كەيىن ۇلكەن حالىق بيىنە اينالىپ كەتكەن…
جىلقى باققان جىلقىشى” قارا جورعا بيىن”بيلەسە، مالىنا قاسقىر شاپپايدى،مالى ءتولدى بولادى،وتباسى امان،كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى بولادى دەپ ىرىمداعان.
ال قامباردىڭ قارا جورعاسىندا مىناداي ون ەكى جورعا بولعان ەكەن:
1.مايپاڭ جورعا،
2.سۋ شيقالماس جورعا،
3.قوي جورعا،
4.اياڭ جورعا،
5.اق جورعا،
6.ەركىن جورعا،
7.شالىس جورعا،
8.تابان جورعا،
9. قۇر جورعا،
10.سىلتىڭ جورعا،
11.بەل جورعا،
12.تىرسەك جورعا،
قازاقتا ءبۇدان باسقا162 ءتۇرلى ات جورعاسىنىڭ اتاۋى بار…
يا،”قارا جورعا ءبيى”تۋرالى وسىنداي اڭىز-ءاپسانا بولماسا،ول وسى ۋاقىتقا دەيىن ومىرشەڭدىك قۋاتىن ساقتاي الماس ەدى.ۇلكەن-ۇلكەن ساحىنالاردان بوي كورسەتپەس ەدى.ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلىلىعىن ساقتاپ ۇلاسپاس ەدى.كيەلى ونەر تورىنەن كورىنبەس ەدى.ءبىر اۋىز ءسوز-”قارا جورعا”-قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى حالىق ءبيى.قامبار اتا ءبيى.تاريقي اسىلىمىزدان ايىرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك…
“قارا جورعا ءبيى”-قاسيەتتى بي،قاستەرلەي بىلەيىك،قادىرلەي بىلەيىك،”وزىمىدە باردى كوزگە ءۇرىپ،ارتىلام دەمە وزگەدەن”دەگەن اباي قۇنانباي اتامىزدىڭ زاڭدى ءسوزىن ويىمىزدىڭ زاڭعار بيىگىندە ءۇستاي الساق،اسىلىمىزدىڭ قۇنى جويىلمايدى.دەمەكپىن…                 kerey.kz