|  |  | 

Мәдениет Қазақ дәстүрі

Қазақ халқының”Қара жорға биі”туралы 

Болат Бопайұлы      Этнограф,сыншы, зерттеуші Qarajorga

Белгілі журналис Ғазерхан Абдылқанов жақында ғана:
-Болат Бопаи ұлы қүрдасым,сен этнограф ретінде қазақ халқының халық биі қарға жәилі не аитып берер едіңіз?..деп төтесінен сүрақ жамыраты.
-Я,”Қара жорға биі”туралы ел аузында ала-қүла аитылып жүрген сөздерден менің де,еміс-еміс етіп қалып жүрген жәиім бар.Бырақ мен би өнері жәилі білерім аз.деседе “Қара жорға биі”жәилі үнсіз қалу жарамаиды.ұиткені бүл бидің тариқы тым алыстан бастау алады.қазақ халқының төл мәдениетінің бастау көзінің бірі және бір егеиі…
Жүрттың бәрінің аитатыны”Қара жорға биі”Қазақ совет энциклопедиясының 6 том,477беттіде.” Қара жорға”- Қазақ халық биі.1934 жылы Мүхтар Әуезовтың”Аиман-Шодпан” Спектаклінде қоиылған деген дәиектен ары аспаиды.бүл затты шындық.оған қарсы келер күш жоқ…
Ал мен білетін, мен естіген” Қара жорға биінің” Тамыры тым терең,уақыты тым үзақ,мазмүны өте кең,өміршеңдік қуаты тым күшті.арысы ертегілік санадан бастау көзін ашады.Қазақта төрт түлік малдың пірі туралы аитулы аңыз,ары қараи ертегі бар…
Жа,Ғазеке,мен түгел аитып,түгінен бүгінедеиін сөз үзартпаи-ақ қоияын. тек қара жорға биінің қаидан шыққаны жәилі аитаиын…
Жүмыр жердің төсінде,жүмыр басты пенде де,ең алғаш жылқы түлігін бағындырған қазақ “Қамбар ата”деп аталады.Қамбар есте жоқ ескі заманда аи даладағы жабаиы жылқыны ең алғаш қолға үиреткен ат бапкері,ат сыншысы,атың тілін білген ат пірісі,ол арқасына күн мен желден басқа ештеме тимеген даланың жабаиы жылқысының ішінен,шу асау қара аиғырды үстап ноқталап мініп,алғаш ат арқасына қонған қазақ.түңғыш адам баласының бірінші ат бапкері,жылқы пірі атанған адам.ол қара аиғырды алғаш тақымға басып жорғалатқан,саиын даланың шаңын жорғамен бүрқыратып,сеиіл қүрып,серуен жасаған саяқатшы.батыр-бадуан,шешен-көсем азамат.сондықтан мың миллион жылдар боиына ел ауызында аңыз бен ертегіге аиналып қалды. бүгін де аитылып келеді,болашақта да аитыла береді.Қамбар қара аиғырдың он екі жорғасын танып, он екі жүрісіне он екі түрлі ат қоиып,атпен адамша сөилесіп сырла алатын қара аиғыр кісінесе,оқыранса,осқырса,жер тарпыса,шолғыса,қүирығын көтерсе, езуін жыбырсатса,қүлағын тікіретсе,қаишыласа,көізін жүмса,алаитса,тісін көрсетсе не тістесе оның нені қалап нені жақтыраи түрғанын қас-қабағынан танып,бабын тауып мінезін жөнге келтіретін.жорғалағанда да ,жорғасын еміс-еміс ауыстырып жорғалатып рахаттанатын…
Я,бүл аңыз өте үзақ.тоқетерін аитаиын.бір күні қара аиғыр жоғалып Қамбар қасына жолдас-жораларын ертіп, қара аиғырды іздеп үш аи сандалып таппаи,жанынан да артық көретін қара аиғырдың жүрісін әбден сағынғаны соншалық,жолдастарына қара аиғыр былаи жорғалаушы еді деп,Қара аиғырдың он екі жорғасын салып,жердің шаңын аспанға шығарып,билеи жөнеледі.сонда достары шапалақ соғып,көз алдарына қара аиғырдың он екі түрлі жорғасының аинымаи келгенін аитады.бүл би-Қамбардың”Қара жорға биі”деп атаиды.міне “Қара жорға биі” осылаи жүрт ішіне тарап кетеді…
Қамбар сол билегенен тоқтамаи бір түн билеп,таң аңағарып келе жатқанда барып бырақ тоқтаиды.әбден шаршап шөлдеген Қамбар сусап анадаи жерде ағып жатқан судан су ішіп отырса,жоғары жақтан бір жылқының дәу тезегі ағып келе жатады.Қамбар суға атылып түсіп,Алақаилап қуанып кетеді де” Қара аиғыр табылды”деп жан-жағына қарап аиһаи салады.сумен ағып келген тезек қара аиғырдың тезегі екенін жазбаи таниды да,жолдастарын ертіп өзен суды өрлеи жүгіреді,әлден уақытта судан өткен қалың жылқының ізінің арасынан қара аиғырдың ізін аинымаи таниды.енді судан өтіп болған соң ізін жоғалып кетеді.қалаи жүрерлерін білмеи аңтарылып түрғанда шүрқыраған қалың жылқы бірінен соң,бірі кісінеи бастаиды.Сонда Қамбар ормандаи қалың жылқының ішінен қара аиғырдың дауысынан танып,Қурулуп шақырып,аиғырын үстап мініп,жолдас-жораларымен ауылына аман-есен оралады.киін қара аиғыр қартаып өледі.Қамбар оны арулап адамша жерге көмеді.қара аиғырын сағынғанда”Қара жорға биін”билеп зарығын басатын болған.оның көңілін көтеру үшін жолдастары да, қосыла билеп кететін болған.топ жиналған жерде”Қара жорға биі”үнемі биленетін болған.кеиін үлкен халық биіне аиналып кеткен…
Жылқы баққан жылқышы” Қара жорға биін”билесе, малына қасқыр шаппаиды,малы төлді болады,отбасы аман,көңілдері көтеріңкі болады деп ырымдаған.
Ал Қамбардың қара жорғасында мынадаи он екі жорға болған екен:
1.Маипаң жорға,
2.Су шиқалмас жорға,
3.Қои жорға,
4.Аяң жорға,
5.Ақ жорға,
6.Еркін жорға,
7.Шалыс жорға,
8.Табан жорға,
9. Қүр жорға,
10.Сылтың жорға,
11.Бел жорға,
12.Тірсек жорға,
Қазақта бүдан басқа162 түрлі ат жорғасының атауы бар…
Я,”Қара жорға биі”туралы осындаи аңыз-әпсана болмаса,ол осы уақытқа деиін өміршеңдік қуатын сақтаи алмас еді.үлкен-үлкен сахыналардан бои көрсетпес еді.ұрпақтан-ұрпаққа ұлылығын сақтап ұласпас еді.киелі өнер төрінен көрінбес еді.Бір ауыз сөз-”Қара жорға”-Қазақ халқының ежелгі халық биі.Қамбар ата биі.тариқи асылымыздан аиырылып қалмауымыз керек…
“Қара жорға биі”-қасиетті би,қастерлеи білеиік,қадірлеи білеиік,”өзіміде барды көзге үрып,артылам деме өзгеден”деген Абаи Қүнанбаи атамыздың заңды сөзін оиымыздың заңғар биігінде үстаи алсақ,асылымыздың қүны жоиылмаиды.демекпін…                 kerey.kz   

Related Articles

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • ТӘҢІРІ ҚАЛАУЫ ТҮСКЕН ЖАН

    Мандоки Қоңырдың туғанына 80 жыл толуына орай «Тәңірі мені таңдады»  Мұхтар Мағауин Мандоки Қоңыр Иштван – отаны Мажарстан ғана емес, күллі түркі дүниесі қастерлейтін ұлық есімдер қатарындағы көрнекті тұлға. Шыңғыс жорығы тұсында Карпат қойнауындағы мадиярлар арасынан пана тапқан құман-қыпшақ жұртының тумасы Мандоки Қоңыр оннан аса тілді еркін меңгерген, бұған қоса зерттеушілік қарымы ерен, Тұран халықтарының фольклорлық-дүниетанымдық санасын бойына дарытқан ғалым. Ол түркология ғылымымен дендеп айналысып қана қоймай, ХХ ғасырдың төртінші ширегінде Шығыс пен Батыс­тың арасында алтын көпірге айналды, миллиондардың ықылас алқауына бөленді. Яки ол халықтар арасын жақындас­тырған мәмілегер, озықтарға ой салған көреген еді. Замана алға жылжыған сайын мерейтой иелері туралы айтылатын жайттар естелік пен өткен шақ еншісіне көшеді. Көзі тірі

  • Адамдардың сізді езіп тастауына жол бермеңіз

    Шебер бір суретшінің оқушысы өз оқуын тәмәмдапты. Оқуын тәмәмдаған оқушысына ұстазы былай депті: “Ең соңғы салған суретіңді қаланың ең көп адамдар жиналатын алаңына қойып қой. Суреттің қасына да бір қызыл түсті қалам қой. Адамдарға суреттің ұнамаған жерін сызып қойюын өтініп бір хат қалдыр”, депті ұстазы. Оқушы ұстазының айтқанындай жасап болып, бірнеше күннен кейін суретті көру үшін алаңға барады. Адамдар суретті қып қызыл сызып тастағанын көреді де адамдарға ренжіп ұстазының жанына жылап барады. Ұстазы оған ренжімей сурет салуды жалғастыруына кеңес береді. Оқушы тағы да сурет салыпты. Ұстазы тағыда адамдар көп жүретін алаңға апарып қоюын айтады. Бірақ бұл ретте суреттің жанына бір құты толған түрлі түсті қалам қоюын және ұнамаған жерлерін өздері

  • ҚҰНАНБАЙДЫҢ САПАРҒА АТТАНАР АЛДЫНДА ҰЛЖАНҒА АЙТҚАНЫ:

    Бәйбіше, үй серігім ғана емес, өмір серігім едің. Ұзақ кешкен тірлікте қай белдің астында жүрсем де, артымда отырған бір бел өзің едің. Өзіме тағдыр бақ берген жанмын деуші ем. Айтыспасақ та, жер танытып отыратын қабақ пен жүрек бар еді, соған сенуші ем де, кейде шәлкес, кейде қия да басып кете беруші ем. Бағыма масайып еркелегенім болса керек. Енді қай дөңнің басында қалармыз, кім біледі. Сенің айтар кінәң болса да, менің саған артар бір түйірдей назым жоқ. Адал жүрек, ақ бейілің үшін балаларыңның бағы ашылсын. Мен айтарды өзің айтыпсың. Менің арманымды өз арманың етіпсің. – деді Бұл – жүрер алдындағы Құнанбайдың Ұл­жанға айтқан сөзі. Қалың туыс, үйірлі ағайын, шоғырлы бала-шаға, дос-жаран,

  • Қапсәметұлы Өмер Мырза

    Қапсәметұлы Өмер Мырза: 1998 жылдары Нигде университетінің аспаптар кафедрасының оқытушысы болып тағайындалды. Ол осы жерден міндетін тоқтатып, Қазақстанға оралып Алматыда 10 жыл тұрып, 3 жылдай бұрын Ыстамбұлға келгенде дүниеден озды. Жастас болмасақ та құрдас болып кеткеміз. Әрі туысым болады. Суреттегі ұстап отырған домбыра маған Қазақстаннан сыйлыққа тартылған еді. Осы домбыра ілулі тұрған жерден жерге түсіп шағылып қалған да Өмер мырзаға осыны жөндеп беруін өтіндім. Ол маған асықпасаң әйтеуір өзіңе қайтып тапсырып берем деген еді. Сонымен Нигдедегі шеберханасына апарып қойды да 7 жылдан кейін қайта қалпына келтіріп әкеп берді. Сонда мен Өмермен әзілдесіп не деген ахырын адамсың дегенімде ол, “алдымен бір шертіп көрші, мен сенің шағып алған домбыраңның бөлшектерін күнге күйгізіп,

1 пікір

  1. “Қаражорға ” биінің шығу тарихына байланысты халық ортасында көптеген аңыз-әпсаналар бар.Өткен жылы Монғолияның батысындағы қандастарымыздың ортасында алғаш жұмыстаған,Ақыт Үлімжіұлы Қарымсақовтың Шегіртайға орнатқан мектеп-медресесінің-тарихын білу үшін барған сапарымда, сондай аңыздардың бірін жазып әкеліп,музыка-би өнерінің майталмандарына талдатып көріп едім,бидің ырғағы,шығу тарихына тым сабақтас екенін айтып берді.Қара жорға биі үзеңгі үстінде туған.Қазақ жасақтары жауды жеріне жеткізіп қуып тастап,қайтып,келе жатып,сәл бөгеліп,үзеңгі үстінде тұрып,бой жазған(реплекция).Осы қимыл бидің тууына себепкер болған.Сардары,екінші қайталағанда,қамшымен тоқым қалбырын ұрып,дыбыс беріп,жасақтардың жалпылай,ортақ әуенменбірдей қимылдауына себепкер болған.Осы негізде қара жорға биінің күйі өмірге келген.Мен,бұған шүбәсіз сеніп отырмын.Толық мәтін мен талдауды жеке жіберермін.

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: