Qazaq halqınıñ”Qara jorğa bii”turalı
kerey.kz
Bolat Bopaywlı Etnograf,sınşı, zertteuşi 
Belgili jurnalis Ğazerhan Abdılqanov jaqında ğana:
-Bolat Bopai wlı qürdasım,sen etnograf retinde qazaq halqınıñ halıq bii qarğa jäili ne aitıp berer ediñiz?..dep tötesinen süraq jamıratı.
-YA,”Qara jorğa bii”turalı el auzında ala-qüla aitılıp jürgen sözderden meniñ de,emis-emis etip qalıp jürgen jäiim bar.Bıraq men bi öneri jäili bilerim az.desede “Qara jorğa bii”jäili ünsiz qalu jaramaidı.witkeni bül bidiñ tariqı tım alıstan bastau aladı.qazaq halqınıñ töl mädenietiniñ bastau köziniñ biri jäne bir egeii…
Jürttıñ bäriniñ aitatını”Qara jorğa bii”Qazaq sovet enciklopediyasınıñ 6 tom,477bettide.” Qara jorğa”- Qazaq halıq bii.1934 jılı Mühtar Äuezovtıñ”Aiman-Şodpan” Spektaklinde qoiılğan degen däiekten arı aspaidı.bül zattı şındıq.oğan qarsı keler küş joq…
Al men biletin, men estigen” Qara jorğa biiniñ” Tamırı tım tereñ,uaqıtı tım üzaq,mazmünı öte keñ,ömirşeñdik quatı tım küşti.arısı ertegilik sanadan bastau közin aşadı.Qazaqta tört tülik maldıñ piri turalı aitulı añız,arı qarai ertegi bar…
Ja,Ğazeke,men tügel aitıp,tüginen büginedeiin söz üzartpai-aq qoiyaın. tek qara jorğa biiniñ qaidan şıqqanı jäili aitaiın…
Jümır jerdiñ tösinde,jümır bastı pende de,eñ alğaş jılqı tüligin bağındırğan qazaq “Qambar ata”dep ataladı.Qambar este joq eski zamanda ai daladağı jabaiı jılqını eñ alğaş qolğa üiretken at bapkeri,at sınşısı,atıñ tilin bilgen at pirisi,ol arqasına kün men jelden basqa eşteme timegen dalanıñ jabaiı jılqısınıñ işinen,şu asau qara aiğırdı üstap noqtalap minip,alğaş at arqasına qonğan qazaq.tüñğış adam balasınıñ birinşi at bapkeri,jılqı piri atanğan adam.ol qara aiğırdı alğaş taqımğa basıp jorğalatqan,saiın dalanıñ şañın jorğamen bürqıratıp,seiil qürıp,seruen jasağan sayaqatşı.batır-baduan,şeşen-kösem azamat.sondıqtan mıñ million jıldar boiına el auızında añız ben ertegige ainalıp qaldı. bügin de aitılıp keledi,bolaşaqta da aitıla beredi.Qambar qara aiğırdıñ on eki jorğasın tanıp, on eki jürisine on eki türli at qoiıp,atpen adamşa söilesip sırla alatın qara aiğır kisinese,oqıransa,osqırsa,jer tarpısa,şolğısa,qüirığın köterse, ezuin jıbırsatsa,qülağın tikiretse,qaişılasa,köizin jümsa,alaitsa,tisin körsetse ne tistese onıñ neni qalap neni jaqtırai türğanın qas-qabağınan tanıp,babın tauıp minezin jönge keltiretin.jorğalağanda da ,jorğasın emis-emis auıstırıp jorğalatıp rahattanatın…
YA,bül añız öte üzaq.toqeterin aitaiın.bir küni qara aiğır joğalıp Qambar qasına joldas-joraların ertip, qara aiğırdı izdep üş ai sandalıp tappai,janınan da artıq köretin qara aiğırdıñ jürisin äbden sağınğanı sonşalıq,joldastarına qara aiğır bılai jorğalauşı edi dep,Qara aiğırdıñ on eki jorğasın salıp,jerdiñ şañın aspanğa şığarıp,bilei jöneledi.sonda dostarı şapalaq soğıp,köz aldarına qara aiğırdıñ on eki türli jorğasınıñ ainımai kelgenin aitadı.bül bi-Qambardıñ”Qara jorğa bii”dep ataidı.mine “Qara jorğa bii” osılai jürt işine tarap ketedi…
Qambar sol bilegenen toqtamai bir tün bilep,tañ añağarıp kele jatqanda barıp bıraq toqtaidı.äbden şarşap şöldegen Qambar susap anadai jerde ağıp jatqan sudan su işip otırsa,joğarı jaqtan bir jılqınıñ däu tezegi ağıp kele jatadı.Qambar suğa atılıp tüsip,Alaqailap quanıp ketedi de” Qara aiğır tabıldı”dep jan-jağına qarap aihai saladı.sumen ağıp kelgen tezek qara aiğırdıñ tezegi ekenin jazbai tanidı da,joldastarın ertip özen sudı örlei jügiredi,älden uaqıtta sudan ötken qalıñ jılqınıñ iziniñ arasınan qara aiğırdıñ izin ainımai tanidı.endi sudan ötip bolğan soñ izin joğalıp ketedi.qalai jürerlerin bilmei añtarılıp türğanda şürqırağan qalıñ jılqı birinen soñ,biri kisinei bastaidı.Sonda Qambar ormandai qalıñ jılqınıñ işinen qara aiğırdıñ dauısınan tanıp,Qurulup şaqırıp,aiğırın üstap minip,joldas-joralarımen auılına aman-esen oraladı.kiin qara aiğır qartaıp öledi.Qambar onı arulap adamşa jerge kömedi.qara aiğırın sağınğanda”Qara jorğa biin”bilep zarığın basatın bolğan.onıñ köñilin köteru üşin joldastarı da, qosıla bilep ketetin bolğan.top jinalğan jerde”Qara jorğa bii”ünemi bilenetin bolğan.keiin ülken halıq biine ainalıp ketken…
Jılqı baqqan jılqışı” Qara jorğa biin”bilese, malına qasqır şappaidı,malı töldi boladı,otbası aman,köñilderi köteriñki boladı dep ırımdağan.
Al Qambardıñ qara jorğasında mınadai on eki jorğa bolğan eken:
1.Maipañ jorğa,
2.Su şiqalmas jorğa,
3.Qoi jorğa,
4.Ayañ jorğa,
5.Aq jorğa,
6.Erkin jorğa,
7.Şalıs jorğa,
8.Taban jorğa,
9. Qür jorğa,
10.Sıltıñ jorğa,
11.Bel jorğa,
12.Tirsek jorğa,
Qazaqta büdan basqa162 türli at jorğasınıñ atauı bar…
YA,”Qara jorğa bii”turalı osındai añız-äpsana bolmasa,ol osı uaqıtqa deiin ömirşeñdik quatın saqtai almas edi.ülken-ülken sahınalardan boi körsetpes edi.wrpaqtan-wrpaqqa wlılığın saqtap wlaspas edi.kieli öner törinen körinbes edi.Bir auız söz-”Qara jorğa”-Qazaq halqınıñ ejelgi halıq bii.Qambar ata bii.tariqi asılımızdan aiırılıp qalmauımız kerek…
“Qara jorğa bii”-qasietti bi,qasterlei bileiik,qadirlei bileiik,”özimide bardı közge ürıp,artılam deme özgeden”degen Abai Qünanbai atamızdıñ zañdı sözin oiımızdıñ zañğar biiginde üstai alsaq,asılımızdıñ qünı joiılmaidı.demekpin… kerey.kz
1 pikir
Qobdabay Qabdırazaqwlı
“Qarajorğa ” biiniñ şığu tarihına baylanıstı halıq ortasında köptegen añız-äpsanalar bar.Ötken jılı Monğoliyanıñ batısındağı qandastarımızdıñ ortasında alğaş jwmıstağan,Aqıt Ülimjiwlı Qarımsaqovtıñ Şegirtayğa ornatqan mektep-medresesiniñ-tarihın bilu üşin barğan saparımda, sonday añızdardıñ birin jazıp äkelip,muzıka-bi öneriniñ maytalmandarına taldatıp körip edim,bidiñ ırğağı,şığu tarihına tım sabaqtas ekenin aytıp berdi.Qara jorğa bii üzeñgi üstinde tuğan.Qazaq jasaqtarı jaudı jerine jetkizip quıp tastap,qaytıp,kele jatıp,säl bögelip,üzeñgi üstinde twrıp,boy jazğan(replekciya).Osı qimıl bidiñ tuuına sebepker bolğan.Sardarı,ekinşi qaytalağanda,qamşımen toqım qalbırın wrıp,dıbıs berip,jasaqtardıñ jalpılay,ortaq äuenmenbirdey qimıldauına sebepker bolğan.Osı negizde qara jorğa biiniñ küyi ömirge kelgen.Men,bwğan şübäsiz senip otırmın.Tolıq mätin men taldaudı jeke jiberermin.