|  |  | 

تۇلعالار ادەبي الەم

«تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» كەيىپكەرى

 Cىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى 
«مەن 60 جاستامىن. ەكى ايەلىم بار. التى بالامنىڭ الدى ەندى 17-گە تولسا، كىشىسى ءالى ءتورت ايلىق. قازىر مەنىڭ قولىمدا بار بولعانى: 7 تۇيە، 30 باس ءىرى قارا، ەكى كيىز ءۇي مەن ءبىر قىستاق قانا. مالىمنىڭ سانى دەكرەتتە بەلگىلەگەن مولشەردەن اسپايدى. الايدا «قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كوتەرىلىستى باستاپ شىققان سىرىم باتىردىڭ ۇرپاعى» دەپ مەنى قولدا بارىمنان ايىرىپ، وتباسىممەن ايداۋعا جىبەردى. بالالارىم ءالى جاس، ەڭبەككە قابىلەتسىز. سوندىقتان قىس مەزگىلىندە جەتىسۋعا جەر اۋدارۋ وتباسىمدى ولىمگە يتەرمەلەۋ بولىپ سانالادى. قالعان 10-15 مالىم وتباسىمدى جولدا ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە جەتپەيدى. مەنىڭ بار مالىمدى الا وتىرىپ، جەر اۋدارۋدان جانە تاركىلەۋ تىزىمىنەن الىپ تاستاۋىڭىزدى كەڭەستىك حالىق كوميسسارياتىنان سۇرايمىن…» (1928 جىل، 20 قىركۇيەك)
كەڭەستىك حالىق كوميسسارياتىنا جازىلعان بۇل ءوتىنىشتىڭ يەسى – سالىق وماروۆ. قازاقتىڭ اتاقتى بي-باتىرى، قوعام قايراتكەرى سىرىم داتۇلىنىڭ شوبەرەسى، ەل ىشىندە شەشەندىگىمەن اتى شىعىپ، «قاناتتى قازى» اتانعان پولكوۆنيك قازى سىرىمۇلىنىڭ نەمەرەسى. اكەسى ومار قازىۇلى دا ءسوز ۇستاعان شەشەن، ەل بيلەگەن ادامدار ەكەن. سالىقتىڭ قايدا وقىعانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق، الايدا كوزى اشىق ازامات بولعانى انىق. سەبەبى 1917 جىلى ساۋىردە وتكەن ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ 1-سەزىنە ارنايى شاقىرىلىپ، سول سەزدە جايىق سىرتى قازاقتارىنىڭ وبلىستىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانعان. جىمپيتى ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاڭا اۋماقتىق مەجەلەۋ ساياساتىنا قارسى شىعىپ، بۇرىنعى اۋماقتىق بولىستىق بولىستەردى ساقتاپ قالۋدى جاقتاعان. ويتكەنى جاڭا اۋماقتىق ءبولىم قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمسىز ەدى. 1918 جىلى اقپاندا قاراتوبەدە وتكەن ءۇشىنشى ورال وبلىستىق قازاق سەزىندە جايىق سىرتى قازاقتارىنىڭ بولەك بولىس بولۋ نيەتىن قولداعان، جاڭا بولىستىقتىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى ەلگە تۇسەتىن سالىقتى جۇمىلا كوتەرۋدى ۇسىنعان. سەزدەگى سالىق وماروۆتىڭ ىقپال كۇشى ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» تاريحي-مەمۋارلىق رومانىندا سول كەزەڭنىڭ يدەولوگيالىق تالابىنا ورايلاستىرا، شىندىققا ءبىرشاما جاقىن سۋرەتتەلگەن.

الاش اسكەرىنە 200 ات بەرگەن
1918 جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ مىناداي ءسۇيىنشى جەدەلحاتى جولداندى: «قۇرىلتاي ۋاكىلدىگىنىڭ كوميتەتى الاشتى اۆتونوميالى جۇرت دەپ تانىدى. بار كۇشتى ۇلت اسكەرىن جاساۋعا سالىڭدار. الاش – روسسياداعى وداقتاس مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان تىرەۋدىڭ ءبىر ۇشى – الاش اسكەرى. الاش پولكىنە نە كەرەگىن تاۋىپ بەرىپ، تاراتپاڭدار. كەرەك نارسەنى، قانشاما بولسىن، قارىزدانۋعا قورعانباڭدار…. الاشوردا باستىعى بوكەيحانوۆ» («اباي»، 1918 ج، 25 قىركۇيەك، №10).
ىلە-شالا بۇعان جاپپاي دايىندىق باستالىپ كەتتى. قولىندا مالى بار داۋلەتتى بايلاردىڭ ىشىندە كومەك بەرگەندەر بولدى. اتاپ ايتقاندا، جەرگىلىكتى باي، الاش پارتياسىنىڭ مۇشەسى يسا كوپجاسارۇلى الاش ميليتسياسىن جاساقتاۋعا ءوز داۋلەتىنەن 100 ات بەرسە، سالىق ومارۇلى 1918 جىلى اقپاندا ورال قازاقتارىنىڭ قاراتوبەدە وتكەن 3-سەزىندە الاش اسكەرىنە ءوز تابىنىنان 200 باس ءمىنىس جىلقى ءبولىپ بەرگەن.
سونداي-اق سالىق وماروۆ قازاق جاستارىنىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىنا قارجىلاي كومەك كورسەتكەن. ماسەلەن، الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى ورال اسكەري-رەالدى ۋچيليششەسىندە، سوسىن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقۋعا جاعداي جاساعان وسى سالىق وماروۆ بولاتىن.

جىراقتا ءجۇرىپ كوز جۇمعان
ايگىلى بي، شەشەن سىرىم باتىردىڭ بەتكە ايتار تىك مىنەزى شوبەرەسى سالىقتىڭ دا بويىندا بار ەدى. ۇلتقا جاسالعان قياناتقا شىداي المايتىن. اسىرەسە، 1916 جىلى پاتشا وكىمەتىنىڭ تىل جۇمىسىنا قازاق جىگىتتەرىن الۋ تۋرالى جارلىعى شىققاندا قارسى تۇرعانداردىڭ ءبىرى وسى سالىق ەدى. سوندىقتان قىزمەتتەن قۋىلۋ، تۇرمەگە جابىلۋ، ءتىپتى جەر اۋدارىلۋ سياقتى جازالاردان كوز اشپادى. بۇل تۋرالى ءوز قولىمەن جازعان شاعىم حاتىندا ول: «مەن وسى 60-قا كەلگەن شاعىمدا ەكى رەت (1893 جانە 1910 جج.) بولىس ۋپراۆيتەلى بولىپ سايلاندىم. ءبىرىنشى رەت ۋەز باسشىسىنىڭ حالىققا زيانىن تيگىزەتىن بۇيرىقتارىن ورىنداماعانىم ءۇشىن، ەكىنشى رەت ءبىر جارىم جىلدان كەيىن بيلىكتىڭ ايتقانىمەن جۇرمەگەنىم ءۇشىن ورال ۆيتسە-گۋبەرناتورى موردۆينوۆ جۇمىسىمنان شىعارىپ تاستادى. مەنى 1916 جىلى جىگىتتەردى تىل جۇمىسىنا الۋعا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ ءجۇرسىڭ دەپ ايىپتاپ، وزىنە شاقىرىپ الىپ، موينىمنان جۇلقىلاپ «اسىپ قويامىن جانە تۇرمەگە قامايمىن» دەپ قوقان-لوقى كورسەتتى. سوندا ءۇش جارىم جىلدىق ۇزىلىسپەن بولىس ۋپراۆيتەلى بولعان قىزمەتىم وسىنداي اۋىر جازا – جەر اۋدارىلۋىما نەگىز بولا الا ما؟» – دەيدى.
بۇل سالىق وماروۆتىڭ قارتايىپ، اۋرۋ مەڭدەپ، تاياققا سۇيەنىپ جۇرەتىن تۇسى بولاتىن. جانە باياعى كول-كوسىر بايلىق تا جوق. باسقان ءىزى اڭدۋلى. ءتىپتى بىردە ەمدەلۋ ءۇشىن ساتقان جانە اۋىرىپ ولگەن قويلارى ءۇشىن ونى تۇرمەگە وتىرعىزىپ تا قويدى. سەگىز ايدان سوڭ تۇرمەدە ۇستاپ وتىرۋدىڭ نەگىزسىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن ۇكىمەت قازاق اكسر-نىڭ مەملەكەتتىك پروكۋرورىنىڭ تەلەگرافتىق بۇيرىعىمەن ونى تۇرمەدەن بوساتادى. بىراق كوپ ۇزاماي 1920 جىلى 18 ساۋىردە ونى قايتادان بەس جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جونىندە ۇكىم شىعادى. بۇل جولى دا ءا.ايتيەۆ، س.ارعىنشيەۆتەردىڭ ارالاسۋىمەن ۇكىمنىڭ كۇشى جويىلادى. وسىدان كەيىن ول ەش نارسەگە ارالاسپاي، ءوز بەتىنشە شارۋاشىلىقپەن اينالىسىپ كەتەدى. وسىلايشا 10 جىل زۋلاپ وتە شىعادى. 1928 جىلى ورال وكرۋگىندەگى ءىرى بايلاردى تاركىلەپ، جەر اۋدارۋ ناۋقانى باستالار قارساڭىندا سالىق وماروۆ ورال وكرۋگى بويىنشا قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى ق.سارمولداەۆقا ءوزىن تاركىلەۋگە ىلىكتىرمەۋ تۋرالى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جازعان حاتىن تاپسىرادى. جوعارىداعى حات وسى بولاتىن. الايدا بۇل وتىنىشىنە مويىن بۇرماعان ۇكىمەت ونى الاش قوزعالىسىنا بەلسەندى قاتىسۋشى رەتىندە مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ، ورال وكرۋگى بويىنشا تاركىگە تۇسكەن 113 ادامنىڭ قاتارىندا ءۇي ىشىمەن جەتىسۋ وكرۋگىنە جەر اۋدارىپ جىبەرەدى. تاعى توعىز جىلدان سوڭ، 1937 جىلى جەتىسۋدان چەليابىگە 10 جىلعا جەر اۋدارادى. سالىق وماروۆ 1941 جىلى جات جەردە كوز جۇمادى.

ءماريام ءابساتتار                                                                                                                                                                                                                zhasalash.kz

Related Articles

  • ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

    ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى»  مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى

  • نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى  جونىندە

    كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان  ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ  كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە  مەن دە سولاي  ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ  مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى  سول كەزدەگى  س.م. كيروۆ اتىنداعى  كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان،   بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ  ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ  بابامىزدان  دا  اسقان

  • الىستاعى اعايىننىڭ اتامەكەنگە ورالۋ جولىن تۇڭعىش اشقان قازاقتىڭ قاھارمان قىزى

    ول كىم دەيسىز عوي، تۋراسىن ايتسام ول ساعات زاقانقىزى. توقسانىنشى جىلدارداعى العاشقى كوش موڭعوليا قازاقتارتارىنان باستالعان. سول كوشتى العاش باستاعان ادام ساعات زاقانقىزى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. جارعاق قۇلاعى جاستتىققا تيمەي، سوناۋ قيىن-قىستاۋ زامانىندا الىستاعى اعايىنداردىڭ جولىن اشقان وسى ادامدى قازاقتىڭ قاھارمان قىزى اتاۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. “كوش باسشىسىمەن كورىكتى”  “كورگەنى جاقسى كوش باستار”  دەيدى اتام قازاق.   وسى ەكى اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساق، وندا، ۇلكەن ءمان ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.       بۇرىنعى اۋىل كوشىنىڭ وزىندە، كوش باسشىلارى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءورىسىنىڭ جاعدايىنا قاراي، ءار مەزگىلدەگى اۋارايىنىڭ وزگەرىسىنە ساي، كوشىپ قونۋدا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلار  ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك  جۇكتەسە، موڭعوليادا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر جارىم عاسىر عۇمىر كەشكەن ەل جەرىنەن ،

  • الاش زيالىلارىنىڭ ۇرىمشىدەن قايتىپ كەلە جاتقاندا

    بولعان وقيعا ىزىمەن بولعان وقيعانىڭ ىزىمەن…   الاش جۇرتىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە سەزى ءوتىپ، ءاليحاننىڭ كولچاكتان بەتى قايتىپ، “ەندى قايتىپ تاۋەلسىز ەل بولامىز” دەپ جۇرگەن كەز ەدى. سەمي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ورداسى ەدى. سەمەيدە جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپ الاشورداشىلار قىتاي شەكاراسىنداعى ءۇرىمشى قالاسىنا بارىپ، ونداعى قازاق جۇرتىنىڭ حال جاعدايىن ءبىلىپ قايتۋعا جولعا شىققوان. ول كەزدە ءۇرىمشىنىڭ كوبى قازاق ەدى ۇيلەرى نەگىزىنەن سازدان قۇيىلعان. ورتا ازيانىڭ كوپ قالالارىن ەسكە سالعانداي. ءبىراز ۇلكەن كىسىلەر مەن جاستار احاڭنىڭ توتە الىپبيىمەن كىتاپ گازەت وقيدى. ەكەن. احاڭدى بۇرىن كورگەن ادامدار دا كەزدەستى. دەگەنمەن، احاڭ ءۇرىمشى قازاقتارىنىڭ تاەلسىز اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى ويلارى دا جوقتىعىن بايقاعان. سونىمەنگ، ءۇرىمشى قازاعىنىڭ جانە قىتايعا جاقىن باسقا ۇلتتاردىڭ باستى تۇرمىسى

  • ءبىر اۋىلداعى  ەكەۋدىڭ تاعدىرى

      جۇمات  انەسۇلى   ( ماحاببات تۋرالى اڭگىمە) “مەن سەنەن باسقانى ولگەنشە  كورمەيمىن دەپ سەرت بەرىپ ەدىم وزىمە” “دەدى بۋىنىپ ولەيىن دەپ جاتقان مايسا دەگەن قىز.. بۇل بايتوبە دەپ اتالاتىن اۋىل. بۇرىن ۇلكەن شارۋاشىلىقتارى بولعان.وقۋ اياقتالىپ، مەكتەپ بىتىرۋشىلەر مەكتەپتىڭ جانىنداعى الما باعىندا مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ تويى مەن  سىنىپتاس جاراس پەن مايسانىڭ تويى بىرگە وتەىزىلەتىن بولعان. جاراستىڭ Əكەسى فەرمەر، ازداپ ەگىستىگى بار. ال جاراسپەن بىرگن وقىعان Əمىرەنىڭ əكەسى əكىمشىلىكتە قىزمەت جاسايدى، ءəرى جەمىس وسىرەدى. بۇل جاراس پەن مايسانىڭ ۇيلەنۋ تويى باستالايىن دەپ جاتقاندا بولعان تراگەديا. جاراس پەن مايسا مەكتەپ ءبىتىرىپ،، ءوز سىنىپتاستارىمەن مەكتەپتىڭ جانىنداعى ۇلكەن باقتا ۇيلەنۋ تويلارىن مەكتەپ ءبىتىرۋ تويىمەن جال،عاستىرماقشى ەدى. مەكتەپتىڭ باعى القىزىل گۇلمەن جايناپ تۇر. وعان ءتۇرلى ءتۇستى لامپالار قوسىلعان. سىرتىنان

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: