|  | 

مادەنيەت

پاكىستانداعى كالاش حالقى

كالاش حالقى پاكىستاننىڭ تاۋلى ايماقتارىندا تۇرادى. ولار وزدەرىن الەكساندر ماكەدونسكي ساربازدارىنىڭ ۇرپاعى سانايدى. جاقىندا عانا پاكىستان ۇكىمەتى ولارعا كوپتەن كۇتكەن مارتەبەلەرىن بەردى – بيلىك كالاشتاردى دەربەس ءدىني، ەتنيكالىق توپ دەپ تانىدى.


ەجەلگى كالاش حالقىنىڭ وكىلدەرى عاسىرلار بويى ءتۇرلى قۇدىرەتكە تابىناتىن نانىم-سەنىم جۇيەسىن تۇتىنىپ، پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ايماقتاردا وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن. ولار وزدەرىن الەكساندر ماكەدونسكي ساربازدارىنىڭ ۇرپاعى سانايدى. ولار بابالارىنىڭ بۇل وڭىرگە 2300 جىل بۇرىن كەلگەنىن ايتادى.     بۇل حالىقتىڭ سانى 400 مىڭ ادامنىڭ توڭىرەگىندە. كالاشتار وزدەرىنىڭ ەرەكشە تىلدەرىن، دىندەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاعان. بىراق پاكىستان ۇكىمەتى ولاردى دەربەس ەتنيكالىق توپ رەتىندە مويىنداماي كەلگەن ەدى.  
1

ەجەلگى كالاش حالقىنىڭ وكىلدەرى عاسىرلار بويى ءتۇرلى قۇدىرەتكە تابىناتىن نانىم-سەنىم جۇيەسىن تۇتىنىپ، پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ايماقتاردا وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن. ولار وزدەرىن الەكساندر ماكەدونسكي ساربازدارىنىڭ ۇرپاعى سانايدى. ولار بابالارىنىڭ بۇل وڭىرگە 2300 جىل بۇرىن كەلگەنىن ايتادى.

بۇل حالىقتىڭ سانى 400 مىڭ ادامنىڭ توڭىرەگىندە. كالاشتار وزدەرىنىڭ ەرەكشە تىلدەرىن، دىندەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاعان. بىراق پاكىستان ۇكىمەتى ولاردى دەربەس ەتنيكالىق توپ رەتىندە مويىنداماي كەلگەن ەدى.

2

ءساۋىر ايىندا پەشاۆار قالاسىنىڭ سوتى كالاشتاردى دەربەس ءدىني، ەتنيكالىق توپ رەتىندە تانىعان شەشىم شىعاردى. ەندى ولاردى (20 جىلدان كەيىن وتەتىن) الداعى حالىق ساناعىندا جەكە توپ رەتىندە بەلگىلەيدى. پاكىستان نەگىزىنەن مۇسىلماندار تۇراتىن ەل بولعاندىقتان، كالاشتار ۇزاق ۋاقىت كۇرەسكەن بۇل جەڭىستەرىنىڭ قادىرىن باعالايدى. بۇل ەلدە كەيبىر ەتنيكالىق توپتارعا راديكال ءدىني جاساقتار شابۋىل جاساپ وتىرادى جانە ۇكىمەت تە ءدىني توپتاردى قاتاڭ قاداعالايدى.

كالاشتاردى دەربەس ەتنيكالىق توپ دەپ تانۋعا ارىز تۇسىرگەن ادام جىلدار بويى وسى شەشىمگە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسكەن.    32 جاستاعى ۆازير زادا "بۇل جاڭالىق كالاشتار تۇراتىن اۋىلدارعا لەزدە تارادى، ادامدار قۋانىپ جاتىر، ءتىپتى مۇسىلمان كورشىلەرىمىز دە قۇتتىقتادى، ولار "باۋىرلارىمىز وزدەرىنىڭ جەكە حالىق ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى" دەپ جاتىر" دەيدى.    زادانىڭ سوزىنە قاراعاندا، دەربەس حالىق رەتىندە مويىندالعاننان كەيىن كالاشتاردىڭ قۇقىقتارى باسقا ەتنيكالىق ازشىلىق توپتاردىڭ قۇقىقتارى سياقتى قورعالاتىن بولادى. ونداي قۇقىقتار قاتارىنا كالاش ءتىلىن رەسمي مويىنداۋ دا كىرەدى.  
3

كالاشتاردى دەربەس ەتنيكالىق توپ دەپ تانۋعا ارىز تۇسىرگەن ادام جىلدار بويى وسى شەشىمگە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسكەن.

32 جاستاعى ۆازير زادا “بۇل جاڭالىق كالاشتار تۇراتىن اۋىلدارعا لەزدە تارادى، ادامدار قۋانىپ جاتىر، ءتىپتى مۇسىلمان كورشىلەرىمىز دە قۇتتىقتادى، ولار “باۋىرلارىمىز وزدەرىنىڭ جەكە حالىق ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى” دەپ جاتىر” دەيدى.

زادانىڭ سوزىنە قاراعاندا، دەربەس حالىق رەتىندە مويىندالعاننان كەيىن كالاشتاردىڭ قۇقىقتارى باسقا ەتنيكالىق ازشىلىق توپتاردىڭ قۇقىقتارى سياقتى قورعالاتىن بولادى. ونداي قۇقىقتار قاتارىنا كالاش ءتىلىن رەسمي مويىنداۋ دا كىرەدى.

كالاشتار پاكىستانداعى باسقا ەتنيكالىق جانە ءدىني توپتاردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى. بۇل حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ءيندۋيزمنىڭ كونە ءتۇرىن، ءتۇرلى جانۋارلارعا تابىنۋ عۇرىپتارىن ۇستانادى. ولاردىڭ ءدىني مەيرامدارىندا ءان شىرقالىپ، بي بيلەنەدى.   كالاشتار تۇرمىستاعى ايەلدەردىڭ باسقا ەركەكتەرمەن قاشىپ كەتۋىنە قاتاڭ قارامايدى. كالاشتاردىڭ جاس بوزبالالارى كەز كەلگەن ايەلدى جىنىستىق سەرىگى رەتىندە تاڭداي الادى. بۇل حالىقتىڭ عۇرىپتارى اراسىندا ونداعان ەشكىنى قۇرباندىققا شالۋ ءراسىمى دە بار.  
4

كالاشتار پاكىستانداعى باسقا ەتنيكالىق جانە ءدىني توپتاردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى. بۇل حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ءيندۋيزمنىڭ كونە ءتۇرىن، ءتۇرلى جانۋارلارعا تابىنۋ عۇرىپتارىن ۇستانادى. ولاردىڭ ءدىني مەيرامدارىندا ءان شىرقالىپ، بي بيلەنەدى.

كالاشتار تۇرمىستاعى ايەلدەردىڭ باسقا ەركەكتەرمەن قاشىپ كەتۋىنە قاتاڭ قارامايدى. كالاشتاردىڭ جاس بوزبالالارى كەز كەلگەن ايەلدى جىنىستىق سەرىگى رەتىندە تاڭداي الادى. بۇل حالىقتىڭ عۇرىپتارى اراسىندا ونداعان ەشكىنى قۇرباندىققا شالۋ ءراسىمى دە بار.

كالاشتار جىل سايىن جازدىڭ باسىن تويلايدى، ول مەرەكەنى چيلام دجوشي دەپ اتايدى. جۇرت جيىلىپ بۇل كۇنى توي وتكىزەدى، ءان-جىر ايتىپ، ۇيلەرىن بەزەندىرەدى.  
5

كالاشتار جىل سايىن جازدىڭ باسىن تويلايدى، ول مەرەكەنى چيلام دجوشي دەپ اتايدى. جۇرت جيىلىپ بۇل كۇنى توي وتكىزەدى، ءان-جىر ايتىپ، ۇيلەرىن بەزەندىرەدى.

كالاشتار ءتۇرلى-ءتۇستى باس كيىم كيەدى. ايەلدەر ويۋلى قارا حالاتتار كيەدى، كەيبىرەۋلەرى بەتتەرىنە ورنەك، سۋرەتتەر سالىپ الادى.  ولاردىڭ ءتىلى پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا، كاشمير مەن اۋعانستاننىڭ شىعىسىندا تارالعان تىلدەردىڭ ۇندىاريلىك توبىنا جاتادى.    
6

كالاشتار ءتۇرلى-ءتۇستى باس كيىم كيەدى. ايەلدەر ويۋلى قارا حالاتتار كيەدى، كەيبىرەۋلەرى بەتتەرىنە ورنەك، سۋرەتتەر سالىپ الادى.

ولاردىڭ ءتىلى پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا، كاشمير مەن اۋعانستاننىڭ شىعىسىندا تارالعان تىلدەردىڭ ۇندىاريلىك توبىنا جاتادى.

كالاشتار وزدەرىنىڭ داستۇرلەرىن ساقتاۋعا تىرىسادى. كەيىنگى جىلدارى ولاردىڭ سانى زورلىق-زومبىلىق، تابيعي اپاتتار جانە كەيبىر مۇشەلەرىنىڭ يسلام دىنىنە وتۋىنە بايلانىستى ازايعان. ولار تۇراتىن پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ءوڭىر كەدەي ايماقتاردىڭ بىرىنە جاتادى. كالاشتاردىڭ كوبى جەتۋ قيىن بولسا دا ولاردى كورۋگە باراتىن تۋريستەر ەسەبىنەن كۇن كورىپ وتىر.     زادا كالاشتاردى رەسمي تۇردە مويىنداعاننان كەيىن ۇكىمەت ولارعا مەكتەپ اشۋعا قارجى بولەدى دەپ ۇمىتتەنەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋعا مەكتەپ جۇيەسى كوپ كومەكتەسەتىن ەدى.     كونسەرۆاتيۆتى مۇسىلماندار كالاشتاردى «قارا كاپىر» اتايدى. كەيىنگى جىلدارى "تاليبان" سودىرلارى ولارعا كوپتەگەن شابۋىلدار جاسادى.  
7

كالاشتار وزدەرىنىڭ داستۇرلەرىن ساقتاۋعا تىرىسادى. كەيىنگى جىلدارى ولاردىڭ سانى زورلىق-زومبىلىق، تابيعي اپاتتار جانە كەيبىر مۇشەلەرىنىڭ يسلام دىنىنە وتۋىنە بايلانىستى ازايعان. ولار تۇراتىن پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى ءوڭىر كەدەي ايماقتاردىڭ بىرىنە جاتادى. كالاشتاردىڭ كوبى جەتۋ قيىن بولسا دا ولاردى كورۋگە باراتىن تۋريستەر ەسەبىنەن كۇن كورىپ وتىر.

زادا كالاشتاردى رەسمي تۇردە مويىنداعاننان كەيىن ۇكىمەت ولارعا مەكتەپ اشۋعا قارجى بولەدى دەپ ۇمىتتەنەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋعا مەكتەپ جۇيەسى كوپ كومەكتەسەتىن ەدى.

كونسەرۆاتيۆتى مۇسىلماندار كالاشتاردى «قارا كاپىر» اتايدى. كەيىنگى جىلدارى “تاليبان” سودىرلارى ولارعا كوپتەگەن شابۋىلدار جاسادى.

كالاشتار - كاپىرستان اتالىپ كەتكەن تاۋلى ايماقتا امان قالعان ازشىلىق توپتاردىڭ ءبىرى.  
8

كالاشتار – كاپىرستان اتالىپ كەتكەن تاۋلى ايماقتا امان قالعان ازشىلىق توپتاردىڭ ءبىرى.

Science جۋرنالىنا 2014 جىلى شىققان ماقالادا كالاشتاردىڭ دنق-سىن زەرتتەۋ كەزىندە ەۋروپانى مەكەندەگەن ادامداردىڭ گەن فراگمەنتتەرى تابىلعانى جازىلدى.     گرەك ۇكىمەتى كالاشتاردىڭ كونە داستۇرلەرىن ساقتاۋعا مۇددەلىلىك تانىتىپ، ولاردىڭ مادەني ورتالىعىن سالۋعا قاراجات بولگەن ەدى.  
9

Science جۋرنالىنا 2014 جىلى شىققان ماقالادا كالاشتاردىڭ دنق-سىن زەرتتەۋ كەزىندە ەۋروپانى مەكەندەگەن ادامداردىڭ گەن فراگمەنتتەرى تابىلعانى جازىلدى.

گرەك ۇكىمەتى كالاشتاردىڭ كونە داستۇرلەرىن ساقتاۋعا مۇددەلىلىك تانىتىپ، ولاردىڭ مادەني ورتالىعىن سالۋعا قاراجات بولگەن ەدى.         ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى 

Related Articles

  • …ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.

    الەۋمەتتىك جەلىدە وسى وتانداسىمىزدى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر ەكەن. كوبى سىن ايتىپ جاتىر. ۆيدەو جازبانىڭ تولىق نۇسقاسى جوق، پىكىر-تالاس تۋدىرعان بولىگى عانا تاراپ جاتىر ەكەن. سوعان بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتا كەتپەكشىمىن: ءبىرىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ۆيدەوسى، فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تاراپ جاتىر. ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) جەكە قۇپياسى سانالاتىن فوتوسى، ۆيدەو جازباسى كىمنىڭ رۇقساتىمەن تاراپ جاتىر ەكەن؟ ءوز باسىم وسى پوستتى جازۋ ءۇشىن ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) ۆيدەوداعى بەينەسىن قارا بوياۋمەن ءوشىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم. جانە رۇقساتىنسىز فوتو بەينەسىن جەكە پاراقشاما سالعانىم ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايمىن. ءدىني ۇستانىمى، ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز. ەكىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا بايلانىستى ايتقان سوزدەرى قوعامدا قاتتى پىكىر تۋدىرعان ەكەن. ءتىپتى ونى “ۇلت دۇشپانى”

  • ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

    ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى»  مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى

  • ادامداردىڭ ءسىزدى ەزىپ تاستاۋىنا جول بەرمەڭىز

    شەبەر ءبىر سۋرەتشىنىڭ وقۋشىسى ءوز وقۋىن ءتامامداپتى. وقۋىن تامامداعان وقۋشىسىنا ۇستازى بىلاي دەپتى: “ەڭ سوڭعى سالعان سۋرەتىڭدى قالانىڭ ەڭ كوپ ادامدار جينالاتىن الاڭىنا قويىپ قوي. سۋرەتتىڭ قاسىنا دا ءبىر قىزىل ءتۇستى قالام قوي. ادامدارعا سۋرەتتىڭ ۇناماعان جەرىن سىزىپ قويۋىن ءوتىنىپ ءبىر حات قالدىر”، دەپتى ۇستازى. وقۋشى ۇستازىنىڭ ايتقانىنداي جاساپ بولىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن سۋرەتتى كورۋ ءۇشىن الاڭعا بارادى. ادامدار سۋرەتتى قىپ قىزىل سىزىپ تاستاعانىن كورەدى دە ادامدارعا رەنجىپ ۇستازىنىڭ جانىنا جىلاپ بارادى. ۇستازى وعان رەنجىمەي سۋرەت سالۋدى جالعاستىرۋىنا كەڭەس بەرەدى. وقۋشى تاعى دا سۋرەت سالىپتى. ۇستازى تاعىدا ادامدار كوپ جۇرەتىن الاڭعا اپارىپ قويۋىن ايتادى. بىراق بۇل رەتتە سۋرەتتىڭ جانىنا ءبىر قۇتى تولعان ءتۇرلى ءتۇستى قالام قويۋىن جانە ۇناماعان جەرلەرىن وزدەرى

  • قۇنانبايدىڭ ساپارعا اتتانار الدىندا ۇلجانعا ايتقانى:

    بايبىشە، ءۇي سەرىگىم عانا ەمەس، ءومىر سەرىگىم ەدىڭ. ۇزاق كەشكەن تىرلىكتە قاي بەلدىڭ استىندا جۇرسەم دە، ارتىمدا وتىرعان ءبىر بەل ءوزىڭ ەدىڭ. وزىمە تاعدىر باق بەرگەن جانمىن دەۋشى ەم. ايتىسپاساق تا، جەر تانىتىپ وتىراتىن قاباق پەن جۇرەك بار ەدى، سوعان سەنۋشى ەم دە، كەيدە شالكەس، كەيدە قيا دا باسىپ كەتە بەرۋشى ەم. باعىما ماسايىپ ەركەلەگەنىم بولسا كەرەك. ەندى قاي ءدوڭنىڭ باسىندا قالارمىز، كىم بىلەدى. سەنىڭ ايتار كىناڭ بولسا دا، مەنىڭ ساعان ارتار ءبىر تۇيىردەي نازىم جوق. ادال جۇرەك، اق بەيىلىڭ ءۇشىن بالالارىڭنىڭ باعى اشىلسىن. مەن ايتاردى ءوزىڭ ايتىپسىڭ. مەنىڭ ارمانىمدى ءوز ارمانىڭ ەتىپسىڭ. – دەدى بۇل – جۇرەر الدىنداعى قۇنانبايدىڭ ۇل­جانعا ايتقان ءسوزى. قالىڭ تۋىس، ءۇيىرلى اعايىن، شوعىرلى بالا-شاعا، دوس-جاران،

  • قاپسامەتۇلى ومەر مىرزا

    قاپسامەتۇلى ومەر مىرزا: 1998 جىلدارى نيگدە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپاپتار كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. ول وسى جەردەن مىندەتىن توقتاتىپ، قازاقستانعا ورالىپ الماتىدا 10 جىل تۇرىپ، 3 جىلداي بۇرىن ىستامبۇلعا كەلگەندە دۇنيەدەن وزدى. جاستاس بولماساق تا قۇرداس بولىپ كەتكەمىز. ءارى تۋىسىم بولادى. سۋرەتتەگى ۇستاپ وتىرعان دومبىرا ماعان قازاقستاننان سىيلىققا تارتىلعان ەدى. وسى دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان جەردەن جەرگە ءتۇسىپ شاعىلىپ قالعان دا ومەر مىرزاعا وسىنى جوندەپ بەرۋىن ءوتىندىم. ول ماعان اسىقپاساڭ ايتەۋىر وزىڭە قايتىپ تاپسىرىپ بەرەم دەگەن ەدى. سونىمەن نيگدەدەگى شەبەرحاناسىنا اپارىپ قويدى دا 7 جىلدان كەيىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ اكەپ بەردى. سوندا مەن ومەرمەن ازىلدەسىپ نە دەگەن احىرىن ادامسىڭ دەگەنىمدە ول، “الدىمەن ءبىر شەرتىپ كورشى، مەن سەنىڭ شاعىپ العان دومبىراڭنىڭ بولشەكتەرىن كۇنگە كۇيگىزىپ،

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: