«قىتاي قازاقتارىنىڭ جايىن ايتقانىم – ادامگەرشىلىك پارىزىم»
دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا پرەزيدەنت نازارباەۆقا شەتتەگى قانداستارىنىڭ جايىن ايتقان ەتنيكالىق قازاق «ۇلكەن كىسى كوپ نارسەنى جاقسى ويلايدى، بىراق توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ىنتاسى مەن ىقىلاسى جەتپەي قالاتىن شىعار» دەپ جوريدى.
ازاتتىق جازعان جايت – قىتايداعى قازاقتاردىڭ «قىسىم كورىپ جاتقاندارى»استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىندا دا ءسوز بولدى. جيىندا ونى گەرمانيادا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاق ءومىرحان التىن ايتىپ، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتان كومەك سۇراعان.
ءومىرحان التىن ازاتتىق تىلشىسىمەن اڭگىمەسىندە وسى وقيعا تۋرالى جانە شەتتەگى قازاقتار قانداي جاردەمگە مۇقتاج ەكەنى جايلى پىكىرلەرىن ايتتى.
ازاتتىق: – قۇرىلتايدا قىتاي قازاقتارىنىڭ قىسىم كورۋى جايلى ماسەلەنى كوتەرۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
ءومىرحان التىن: – دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايعا نە ءۇشىن جينالادى؟ مەنىڭشە، شەتەلدە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ جايىن، بولاشاعىن تالقىلاۋ ءۇشىن جينالادى. سوندىقتان قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى تۇرىپ جاتقان قىتايداعى قازىرگى جاعدايعا نازار اۋدارماسا، قۇرىلتايدىڭ قانداي ماعىناسى بولادى؟ سول سەبەپتى ادامگەرشىلىك پارىزىمدى وتەۋ ءۇشىن قىتاي قازاقتارى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ قالۋىم كەرەك بولدى.
ازاتتىق: – دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى باسشىلارىنىڭ ءبىرى قۇرىلتاي قارساڭىندا «جيىندا قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى ايتىلا ما؟» دەگەن ساۋال قويماق بولعان ازاتتىق تىلشىسىنە «باسىمدى قاتىرماشى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.
وسى ورايدا ءسىز قاۋىمداستىق ايتپاعان ماسەلەنى قوزعاپ، كوڭىلدەرىنە قاياۋ تۇسىرگەن جوقسىز با؟
ءومىرحان التىن: – جوق، ونداي بولادى دەپ ويلامايمىن. ءسوز سۇراعانىمدا ەلباسىنىڭ ءوزى «شىعىپ سويلە» دەدى. مەنىڭ ويىمشا، ۇلكەن كىسى (پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتى ايتادى – رەد.) كوپ نارسەنى جاقسى ويلايدى. بىراق توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ىنتاسى مەن ىقىلاسى جەتپەي قالاتىن شىعار، قىزمەتتىك دەڭگەيى مەن ساناسى جەتپەي قالاتىن شىعار. سوندايلاردان بولىپ كوپ نارسە ەسكەرۋسىز قالىپ جاتقان بولسا كەرەك. ايتپەسە قازاق بيلىگىنىڭ قىتاي قازاقتارىنا دەگەن كوزقاراسى وتە جاقسى.
ازاتتىق: – ونى نەدەن بايقاۋعا بولادى؟
ءومىرحان التىن: – ەۋروپاداعى قازاقتارعا قازاقستان ۆيزاسى ءبىر جىلعا بەرىلەتىن بولسا، قىتايداعى اعايىندارعا ءۇش جىلعا ۆيزا اشىپ وتىر. بۇل – ارعى بەتتەگى اعايىندارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ دەگەن ءسوز. ەپتەپ بولسا دا جاعدايلارىن جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ. ارينە، قازاقستان ميللياردتاعان حالقى بار قىتاي سەكىلدى الىپ ەل ەمەس بىردەن تالاپ قوياتىن. بۇل دا – مەملەكەتتىك ساياسات.
ءبىز قىتايدان كوپ نارسە سۇراپ وتىرعان جوقپىز. مىسالى، مەن ىشكى قىتايدى بارىپ كوردىم. ولاردىڭ ەركىندىگى تۋرالى سالىستىرمالى تۇردە ايتسام، كوشەدەگى قاراپايىم ادامنان پوليتسياسى قورقادى. ال ۇرىمجىدە كەرىسىنشە. ءبىز تەك جەرگىلىكى قازاقتاردىڭ ىشكى قىتايداعى تۇرعىندارمەن بىردەي ەرىكتى بولۋىن عانا سۇراپ وتىرمىز. بۇل سونشالىقتى قيىن نارسە ەمەس. ماسەلەن، وسىدان جەتپىس نەشە جىل بۇرىن اتالارىمىز دا وسىنداي قىسىم كوردى. ەندى كەلىپ 21-عاسىردا ادامداردىڭ سول قىسىمدى تاعى كورۋى دەگەن – ماسقارا، ميعا قونبايتىن نارسەلەر.
ول جاقتاعى قازاقتار – ەكى ەل اراسىنداعى كوپىر. ەندى كەلىپ سول كوپىردى شايقاساڭ، ول قانداي دوستىق؟
ەكى ەل كورشى. كەشە عانا «جىبەك جولى» اشىلدى، ساۋدا ساتتىق پەن الىم-بەرىم بار. ال ول جاقتاعى قازاقتار – ەكى ەل اراسىنداعى كوپىر. ەندى كەلىپ سول كوپىردى شايقاساڭ، ول قانداي دوستىق؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل مەملەكەت باسىنداعىلاردىڭ ەمەس، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ جاساپ وتىرعان تىرلىگى سەكىلدى كورىنەدى. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردى ەكى ەل باسشىسى تەڭ جاعدايدا وتىرىپ، سويلەسىپ شەشۋگە بولادى.
ازاتتىق: – قازاقستاندىق باسپاسوزدە «قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى گەرمانيا پارلامەنتىندە قوزعالدى» دەگەن اقپارات تارادى. بۇل قانشالىقتى راس؟
ءومىرحان التىن: – گەرمانيادا ادام قۇقىقتارى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءاربىر پارتيانىڭ ءوزىنىڭ جەكە بولىمشەلەرى بار. سولارعا حابارلاستىم. ولار «كەل، سويلەسەيىك، قانداي مالىمەتتەرىڭ بار؟» دەدى. وسى جەردە ءبىر نارسەنى انىقتاۋ كەرەك. بۇل ماسەلە ءالى بۋندەستاگقا جەتكەن جوق. ازىرگە تەك وبلىستىق پارلامەنت دەڭگەيىندە. بىراق وسى كۇزدە پارلامەنت سايلاۋى بولادى. وسى ماسەلەنى قوزعاۋعا ۋادە بەرىپ وتىرعان ادام – بۋندەستاگقا وتەتىن ادامداردىڭ ءبىرى. ولار وسىنداي ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى كەلەڭسىزدىكتەرگە ارنايى بارىپ ارالاسىپ، ولاردىڭ جاعدايىن ءبىلىپ، اشكەرەلەپ، جاريا ەتىپ جۇرەدى. بىراق ولارمەن بەت-بەت وتىرىپ اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن ناقتى ءبىر دالەلدەر كەرەك. ول ءۇشىن ءوزىمىز بىرلەسە وتىرىپ ارەكەت ەتۋىمىز قاجەت. ەگەر بۇل ماسەلەدە قازاقستاننىڭ شاماسى كەلمەي جاتسا، سودان كەيىن بارىپ ول كىسىلەرمەن تىكەلەي بايلانىسۋعا بولادى.
ازاتتىق: – سىرتتاعى قانداستارىن شاقىرعان از ەلدىڭ ءبىرى گەرمانيانىڭ «ورالماندارىن» قابىلداۋداعى ءتاسىلى قانداي؟
ءومىرحان التىن: – قازاقستاننان قونىس اۋدارعان نەمىس ۇلتى وتە كوپ قوي. سولارعا ولاردىڭ جاساعان ەڭ جاقسى ءىسى – وزدەرىنىڭ نەمىس ەكەنىن قۇجات جۇزىندە دالەلدەۋ. ياعني وسى جاقتا ول كىسىنىڭ جەكە باس قۇجاتىندا نەمىس ەكەنى جازىلسا بولدى. سوسىن ولار گەرمانياعا بارىپ قۇجات جينامايدى. گەرمانيا ازاماتى ەكەنىن راستايتىن پاسپورتتى گەرمانيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنەن الىپ شىعادى. وسىنداعىداي «سوتتالماعاندىعى بار ما، جوق پا» دەپ قۇجات جينامايدى. بۇل – ۇزاق جىلعى تاجىريبەمەن كەلگەن نارسە. بىراق كەشەگى وتكەن قۇرىلتايدا قۇرىلعان قور بولاشاقتا كوشىپ كەلەتىن قازاقتار ءۇشىن كوپ كومەك بولۋعا ءتيىس.
ازاتتىق: – ەۋروپاداعى قازاقتار بۇعان دەيىن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ساياساتقا ارالاسا المادى. ونداعى قازاق جاستارى وزدەرى تۇرىپ جاتقان ەلدەردىڭ قوعامدىق ومىرىنە كىرىگە الدى ما؟
فرانتسيادا، گەرمانيادا ۇلكەن ساياساتتا بولماسا دا، بىرتىندەپ جەرگىلىكتى ساياساتقا كەلىپ جاتقان قازاق جاستارى بار.
ءومىرحان التىن: – ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي الدىڭعى بۋىندا تىلدىك پروبلەمالار بولدى، ومىرگە ۇيرەنە المادى. قازىرگى جاستاردا ونداي پروبلەمالار جوق. ەۋروپانىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، ۇلكەن قىزمەتتەرگە ارالاسا باستادى. فرانتسيادا، گەرمانيادا ۇلكەن ساياساتتا بولماسا دا، بىرتىندەپ جەرگىلىكتى ساياساتقا كەلىپ جاتقان قازاق جاستارى بار. بىراق قازاق جاستارى ءۇشىن باستى پروبلەما – انا ءتىلى.
ازاتتىق: – سوڭعى كەزدەرى ءجيى ايتىلا باستاعان «ەۋروپاداعى قازاق جاستارى انا تىلىنەن ايرىلىپ بارادى» دەگەن ءسوز راس پا؟
ءومىرحان التىن: – بولاشاقتا اقيقاتقا اينالادى. سول سەبەپتى ول جاقتاعى جوعارى ءبىلىمدى مامانداردى وسىندا تارتىپ، ەكى جاقتى بارىس-كەلىستى ارتتىرىپ، جۇمىستار اتقارۋ كەرەك. بيىلعى قۇرىلتايعا شەتەلدە جۇرگەن جاس مامانداردى كوپتەپ شاقىرىپتى. بۇل – جاقسى ءۇردىس.
ازاتتىق: – سۇحباتىڭىزعا راحمەت. ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ