جاڭالىقتار

قىتايعا مۇسىلمانشىلىقتى جايۋدا تۇركى مۇسىلماندارىنا قاراعاندا قىتاي مۇسىلماندارىنىڭ تاريxي ىقپالى مەن ءرولى الدە قايدا باسىم سانالادى.

kerey.kz

 |  Jul 28, 2017

Eldeç Orda

قىتايدا مۇسىلماندار سانى ءبىرشاما باسىم تۇراتىن وڭىرلەردەن ەكى اۆتونوميالى رەگيون (شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رەگيونى، نيڭ شيا حۋي اۆتونوميالى رەگيونى), ونعا جۋىق پروۆينتسسيا (اكىمشىلىك ولكە) بار. 2000-شى جىلداردىڭ باسىنداعى رەسمي ساناققا سۇيەنسەك 70 مۇليەننىڭ (ميلليون) ار جاق بەر جاعىندا مۇسىلماندار بار. 
قىتايعا ءسىلام ءدىنى (يسلام) ەكى ءتۇرلى جولمەن كىرگەن. ءبىرى قۇرلىق جولى ارقىلى باتىستان، ەكىنشىسى، تەڭىز جولى ارقىلى تۇستىك شىعىستان ەنگەن. 
1949-1950 جج دەيىن قىتايلار مۇسىلمان xالىقتارىن حۋي (回) دەپ اتاپ كەلگەن. مىسالى: 藏回 (زاڭ حۋي/ تيبەت مۇسىلماندار), 蒙回 (مىڭ حۋي/ مۇڭعول مۇسىلماندار), 缠回 (شىعىس تۇركىستاندىق ۇيعىر مۇسىلماندار), 回民 (مۇسىلمان).
كومەنەستەر بيلىككە كەلگەن سوڭ مۇسىلمان ماعىناسىن بەرەتىن حۋي (回) يەروگليفىن وزگەرتىپ ياعني ماعىنالىق اۋماعىن تارايتىپ حۋي (دۇڭعاندار) دەگەن ۇلتتى بەلگىلەيتىن ارىپكە اينالدىردى. سونىمەن جان كەي شەك (蒋介石) ءومىر بويى “سىزدەر جەكە دارا ۇلت ەمەسسىزدەر، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان قىتايسىزدار” دەپ كەلگەن قاۋىمدى جەكە ۇلت رەتىندە ء“بولىپ” الىپ شىقتى. دۇڭعاندار (حۋي/回族) دەگەن xالىق سولايدان سولاي قىتايداعى زاڭدى جەكە دارا ۇلت ستاتۋسىنا يە بولدى.
حۋي (回) دەگەن يەروگليف قانشا جەردەن دۇڭعاندار دەگەن ۇلت اتاۋىنا تەلىنسە دە اۋەلگى مۇسىلمان دەيتىن ماعىناسىن تۇبەگەيلى جوعالتقان ەمەس. قىتايدا “مۇسىلمانشا” نەمەسە “الال” ماعىناسىنا بۇگىنگە دەيىن قولدانىلادى. مىسالى:
回民餐厅- الال رەستۋران (مۇسىلمانشا رەستۋران) تب
قىتاي مۇسىلماندارى دەسە بىزگە شىعىس تۇركىستانداعى سالدەدى ۇيعىرلار مەن تاقيالى قازاقتار ەسكە ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. ولار قىتاي مۇسىلماندارىنىڭ ىشىندەگى تەرىستىك باتىستاعى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. 
تسين يمپەرياسى كەزىندە يۋن نان، تسين حاي، گانسۋ سياقتى مۇسىلماندار شوعىرلى قونىس تەپكەن پروۆينتسسيالاردا “گەنوتسيت” ساياساتى جۇرىلگەندىكتەن ونداعى مۇسىلماندار نەشە ميلليونداپ قىرىلىپ كەتكەن. وسى قىرعىنشىلىقتان باس ساۋعالاعان دۇڭعاندار شىعىس تۇركىستان مەن ورتالىق ازياعا دەيىن توپ-توبىمەن بوسىپ كەتكەن. بۇگىنگى كۇندەرى شىعىس تۇركىستانداعى دۇڭعانداردىڭ ۇزىن سانى ءوسىپ ءبىر ميلليوننان اسىپ وتىر. شىعىس تۇركىستاندىق xالىقتاردىڭ تسين ۇكىمەتىمەن، قىتاي بيلىگىمەن كۇرەسىنە قاراعاندا شىعىس تۇركىستاننىڭ سىرتىنداعى قىتاي مۇسىلماندارىنىڭ كۇرەسى، ەزگىسى الدە قايدا تەرەڭنەن باستالادى. بۇل تۋرالى تاريxي دەرەكتەر قىتايدا ەرەكشە زەرتتەلدى. دۇڭعانداردىڭ زيالىلارى ءبىرشاما اشىق جازا الدى.
قازىر، قىتايدىڭ قاي ەلدى-مەكەنىنە بارساڭىز دا مەشىت پەن الال اسقانا تابا الاسىز. قىتايعا مۇسىلمانشىلىقتى جايۋدا تۇركى مۇسىلماندارىنا (ۇيع، قاز، قىر، تا، ءوز) قاراعاندا قىتاي مۇسىلماندارىنىڭ (دۇڭعان، تب) تاريxي ىقپالى مەن ءرولى الدە قايدا تەرەڭ ءارى باسىم سانالادى.

Eldeç Orda