كوز قاراس قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
ءبىز- الاشپىز با، قازاقپىز با؟
“الاش” – كۇللى قازاق ءۇشىن قاستەرلى ۇعىم. بۇل ءسوز جايدان-جاي ەمەس ەرەكشە جاعدايدا ايتىلىپ، بويعا قۋات، جانعا جىگەر بەرەدى، جەكە ادامداردىڭ ساناسىن وياتىپ قانا قويماي، ولاردى بىرىكتىرىپ، ىنتا-جىگەرىن ءبىر ارناعا باعىتتاپ، ورتاق مۇددەگە جۇمىلدىرادى. زاماناۋي ۇلتتىق سانامىزدىڭ نەگىزىن قالاعان “الاش ازاماتتارى” اتالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆتار باستاعان توپ. ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ ءتالىم بولار ەڭ وزىق ۇلگىلەرى – الاش پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى. رۋحاني دۇنيەمىزدە وسىنداي ورنى بار “الاش” ءسوزىن قالاي ءتۇسىنىپ، قولدانىپ ءجۇرمىز؟
تاريحشىلارىمىز التى الاشقا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن، تاشكەنت ماڭىنداعى قۇرامانى، قىرعىز بەن قاراقالپاقتى جاتقىزادى. الاش 13 عاسىردا، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى 16 عاسىردا قالىپتاسسا، قىرعىز ەشبىر تاريحي كەزەڭدە قازاقپەن ءبىر تۋدىڭ استىندا بولماعان. ساياسي ءىس-ارەكەتتە بۇل حالىقتى تۋىسقانبىز دەپ ىشكە تارتۋ ورىندى بولعانىمەن، تاريحتى ويدان قۇراستىرۋعا بولمايدى. التى الاش جونىندەگى تاريحي دەرەكتەر وعان كەرەي، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، جالايىر جانە موڭعول جەرىندە بولعان تاتاردى جاتقىزادى. التىن وردا زامانىندا تاتارلار باسشىسىنىڭ ەسىمىمەن «نوعاي» اتانعان. التىن وردا ىدىراپ، قازاق بولعان رۋلار شىعىسقا قايتقاندا نوعايلار باتىستا قالعان. ول زاماننان قازاق پەن نوعايدىڭ قوشتاسۋ جىرلارى ساقتالعان. ال بىزگە بەلگىلى قازىرگى تاتارلار «بۇلعار» اتالعان. بۇلعا – ۇلى وزەن، ەرتەدەگى ەدىل وزەنىنىڭ اتاۋى، كەيىن ول «ۆەليكايا رۋسسكايا رەكا – ۆولگا» بولدى. بۇلعار – سول وزەن جاعاسىن مەكەندەگەن حالىق. ەدىل، نوعاي، ماماي – وسى ولكەگە بيلىك ەتكەن كىسى اتتارى. وتارشىلدىق جۇيە ەلگە، جەرگە يەلىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن ولاردىڭ اتىن دا زاتىندا وزگەرتىپ، ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەيدى. ال جالايىرعا كەلسەك – ونىڭ اتتىڭ جالىنا قاتىسى جوق، ەرتە زاماندا «جال» دەپ قورعاندى اتاعان. بۇل رۋ قىتايدان تولەم الىپ، قىتاي قورعانىن سىرتتاي باقىلايتىن بولعان.
ول داۋىردە حان وزىنە جاقىن قاراشى توپتى تاڭداعان، قالعان جۇرتى الاشىسى، ولار حاننىڭ بيلىگىنە بوي ۇرعانى ءۇشىن، جارلىعىن ورىنداپ، بارلىق قاجەتىن وتەگەنىنىڭ قارىمتاسى رەتىندە «حان تالاپاي» ەتىپ بارلىق مال-مۇلكىن، ءتىپتى ىرىم رەتىندە ۇستىندەگى كيىمىنە دەيىن ءبىر جاپىراقتان ءبولىسىپ العان. حانعا ەشبىر جەكەمەنشىكتىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى ول بۇكىل مەملەكەتتىڭ يەگەرى. شىڭعىس حاننىڭ قاراشىسى موڭعول تەكتى ءوز رۋلاستارىنان بولىپ، الاشىسى – الاش اتانعان جوعارىداعى التى رۋ ەل ەكەن. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا حاننىڭ قاحارىنا ۇشىراپ، جازىقتى بولعاندا راحىمشىلىق ءوتىنىپ، «حان يەم، جاقسى كورسەڭ – قاراشىڭمىن، جەك كورسەڭ دە – ءوزىڭنىڭ الاشىڭمىن» دەگەن مويىن ۇسىنۋ ءۋاجى ساقتالعان. ونداعى ماعانا: جاقسى كورسەڭ قاسىڭدا ۇستايسىڭ، بولماسا جاي عانا باعىنىشتىڭمىن دەگەنى.
التى الاش دەپ التى سانىن قولدانۋ كونە داۋىردەن قالعان نىسان عانا. الاش ۇعىمى رۋ نەمەسە ۇلتپەن شەكتەلمەيدى، ونىڭ شىن ءمانى – ءبىر ورتاعا توپتاسقان بەرەكەلى، ىنتىماعى جاراسقان، ،باعىنىشتى بولسا دا قادىر-قاسيەتىن ساقتاعان قاۋىم. ونى تاريحتاعى ورنى ءدۇدامال الاشا حانعا تەلۋ دە ورىنسىز. الاش نەگىزىنەن الەۋمەتتىك كاتەگوريا، قاراپايىم حالىق، كوپشىلىك قاۋىم دەگەندى بىلدىرەدى. الاش پارتياسىن قۇرۋشىلار بۇل اتاۋدى ۇيىمنىڭ دەموكراتيالىق سيپاتىن ايقىنداۋ ءۇشىن تاڭدادى. ول كەزدەگى قازاق قاۋىمىنا دەموكراتيا دەگەننەن الاش ءسوزى تۇسىنىكتى ەدى جانەسىندە كەنەسارى قۇساپ تاعى ءبىر حان ازاتتىق تۋىن كوتەرسە دەگەن ارمان بولاتىن. كوزى اشىق وقىعان ازاماتتار ونداي زاماننىڭ قايتىپ كەلمەيتىنىن، حالىق (الاش) ءوز جوعىن ءوزى جوقتاۋى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. حان تۇقىمىنان شىققان ءاليحان بوكەيحانوۆ «ءبىز، حان تۇقىمى، قازاقتىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، ەلدىگىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي المادىق، قارىزىمىزدى وتەۋ ءۇشىن كوشىن باستاي الماساق قوسشىسى بولامىز» دەپ، ايتىپ تا، جازىپ تا كەتتى. الاش پارتياسىنىڭ شىن مانىندەگى دەموكراتياشىلدىعىن ونىڭ باعدارلاماسى مەن بارلىق ءىس-ارەكەتى دالەلدەدى. ال الاشوردا ناعىز ۇلتجاندى حالىقتىق ۇكىمەت بولدى.
ارعى ءتۇپ توركىنىنە بارساق “الاش” ينستيتۋتى ۇلى يمپەريا قۇرامىنداعى باعىنىشتى جۇرتتىڭ وزىندىك قادىر-قاسيەتىن ساقتاۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتتى. شىڭعىس حانعا باعىنعان قانشاما تايپالاردىڭ ىشىندە الاش اتانعانداردىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپ، ارميانىڭ ەڭ ءبىر ايبىندى، قۋاتتى قۇرامى بولدى. ولاردىڭ كورنەكتى وكىلدەرى اسكەرباسىلىق، مەملەكەتتىڭ بەدەلدى بيلىك دارەجەلەرىن يەلەندى. الاش قۇقىعىنداعى توپتار جويىلىپ نە ۇستەم تايپالارعا ءسىڭىسىپ كەتپەي، بەت-بەينەسى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، كەيىن ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەتىن قۇردى. يمپەريا قۇرامىنداعى باعىنىشتى جۇرتتاردىڭ جاعدايىنىڭ ارقيلى بولاتىنىن كەشەگى ءوزىمىز بولعان كەڭەس وداعىنانىڭ اقۋالىنان-اق تۇسىنۋگە بولادى. ماسكەۋدەگى ورتالىق ۇكىمەت ۋكراينا، بەلورۋسسيا، گرۋزيا، پريبالتيكا رەسپۋبليكالارىنا جالپى ديرەكتيۆالار عانا بەرسە، باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ شارۋاشىلىعىن تۇراقتى قاداعالادى. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى تىكەلەي باسقاردى. ءتىپتى ورتالىق اپپاراتقا ۇسىنىلاتىن باسشىلار الدىمەن قازاقستاندا ىستەپ، تاجريبە الدى. قازاقستان – حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى ەمەس، ءىس جۇزىندە وتارلىق باسقارۋدىڭ سىناق الاڭى بولدى. رەسەي يمپەرياسى قازاق قاۋىمىن جوعارىدان ۋەزد دەڭگەيىنە دەيىن باقىلاسا، كەڭەس داۋىرىندە باقىلاۋ عانا ەمەس باسقارۋ ءبىر دە ءبىر مەكەمە، قۇرىلىمدى تىس قالتىرعان جوق. ال وقۋ-ءبىلىم جۇيەسى ارقىلى ءاربىر قازاقتىڭ ساناسىن ۇلى دەرجاۆاعا تولىقتاي باعىنىشتى ەتتى.
الاش بولۋ دەگەن – جوعارعى حاندىق بيلىكتەن ءوز ەركىمەن باس تارتقانىمەن، ەسەسىنە جەرگە يەلىكتى، باسقا دا الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالۋ. موڭعول يمپەرياسى كەزىندە الاش بولىپ توپتاسقان التى جۇرتتىڭ كەيىن بەسەۋى قازاق بولىپ التىن وردادان ءبولىنىپ كەتتى. قازاق بولۋ دەگەن – بوتەننىڭ بيلىگىنە بوي ۇسىنباي، ءوز بەتىنشە جەكە بولۋ، قازىرگىشە – تاۋەلسىزدىك. الاش پارتياسىن قۇرۋشىلار «الاش» ۇرانىن تولىق مەملەكەتتىك تاۋەلسىدىك ەمەس، تەك قانا اۆتونوميا الۋ ءۇشىن كوتەردى. ءتىپتى كەنەسارى دا پاتشا ۇكىمەتىنە «ءبىز – جاي عانا توبىر ەمەسپىز، الاشىڭبىز، قونىسىمىزعا، ىشكى بيلىگىمىزگە قول سۇقپايسىڭ» دەپ، اق پاتشانىڭ اتالارىمەن كەلىسىمىن ورىنداتۋ ءۇشىن قول باستاپ، قارۋ الدى. ءبىز قازىر ەتنيكالىق ماعانادا عانا ەمەس، تاريحي-ساياسي تۇرعىدان دا قازاقپىز، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعان ۇلتپىز. بۇرىن الاش بولعانبىز، قازىر قازاقپىز. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى 1456 جىلى جانىبەك پەن كەرەي حانداردىڭ باسشىلىعىمەن تۋىن كوتەرگەن شىن مانىندە تاۋەلسىز مەملەكتتىكتىڭ جەمىسى. بۇل تاۋەلسىزدىكتەن رەسەيگە باعىنعاندا ايىرىلدىق، 1847 جىلى كەنەسارىنىڭ باسى الىنعاندا ۇلتتىق تۋىمىز دا قۇلادى. رەسەيدىڭ قول استىندا بارلىق بولمىسىمىزدان، جەر-سۋدان ايىرىلىپ، ء“وز مالىمدى – وزىمدىكى” دەي المايتى حالگە جەتكەندە “باعىنىشتىلىعىمىز قۇلدىق سيپاتتا ەمەس، الاشتىق دارەجەسىندە بولسىن” دەپ، ۇلتجاندى ازاماتتار الاش قوزعالىسىن باستادى. بۇل بىردەن-ءبىر مۇمكىن، سول كەزدەگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايداعى رەاليستىك، ءتيىمدى باعىت ەدى.
قازاق بولعانعا دەيىن اتالارىمىز ءار ولكەدە توز-توز بولىپ بىتىراپ تا، قۋاتتى يمپەريالاردىڭ قۇرامىندا دا ءومىر كەشتى. عۋندار، تۇرىكتەر، شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريالاردىڭ اياسىندا جەكە تايپا-رۋ بولىپ قالىپتاستى، ال التىن وردا داۋىرىندە بۇل رۋ-تايپالار ەرەكشەلەنىپ ورتاق ءتىل، ورتاق ءدىن، ورتاق سالت-ءداستۇر نەگىزىندە كەيىن ءبىر حالىق بولىپ توپتاستى. بۇل توپتاسۋ – الاشتىق ۇستانىمنىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولدى. قاي يمپەريانىڭ قۇرامىندا قانداي جاعداي بولعانىن سارالاپ، وڭ، نەمەسە تەرىس باعا بەرىپ، ءدال سيپاتتاۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى كەشەگى كەڭەستىك يمپەريانى اسىرە ماقتاپ، ونى اڭسايتىن قانداستارىمىز دا جوق ەمەس. ونىڭ وبەكتيۆتىك سەبەپتەرى دە بار، جەكەلەگەن تاريحي وقيعالاردى ءارتۇرلى پوزيتسيادان باعالاۋعا بولادى. مىسالى، 1916 جىلدارى امانگەلدىلەر ورىستار ءۇشىن قان توكپەۋ ءۇشىن سوعىسسا، وتان سوعىسىندا باۋىرجاندار يمپەريانى قورعاپ شايقاستى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن قازاقتىڭ ەرلىك رۋحىن پاش ەتكەن ۇلتتىق ماقتانىشىمىز. ايتسەدە، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تۋ ەتىپ، وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قىتايدا ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىكە شىققان يسلامۇلى وسپان باتىر باستاعان مايداننىڭ تاريحي ماڭىزى ەرەكشە.
قورىتا ايتقاندا، الاش بولۋ – بەلگىلى شارتتى جۇيە بويىنشا قادىر-قاسيەتىڭدى تاپتاتپاي، تىرشىلىك كەڭىستىگىن ساقتاپ، قاجەتتى ازاماتتىق جانە شارۋاشىلىق قۇقىقتارعا يەلىك ەتىپ باعىنۋ. قازاق بولۋ – باسقانىڭ شىلاۋىندا بولماي، تاۋەلسىزدىك پەن دەربەستىكتى قامتاماسىز ەتۋ. رەسەيگە باعىنعاندا الاشتىق دارەجەگە كوتەرىلۋگە تىرىستىق، ونىڭ ءوزى دە قول جەتپەگەن ارمان بولىپ قالدى. قازىر دۇنيەجۇزى مويىندايتىنداي تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ جاتقاندا “الاش” ۇرانىن تۋ ەتكەنىمىز بىلمەستىك نەمەسە ساياسي سوقىرلىق دەۋگە كەلەدى. ادامنىڭ بالالىق شاعىن اڭساعانىنداي، تاريحي جادىمىز الاش يدەياسىن قاستەرلەگەنى ورىندى بولعانىمەن، بالالىق شاقتى ساعىنىپ، «ءسابي بولعىم كەلەدى» دەپ ولەڭدەتكەنمەن، ساياسي ءسابي بولماۋ كەرەك! kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ