Köz qaras Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Biz- alaşpız ba, qazaqpız ba?
“Alaş” – külli qazaq üşin qasterli wğım. Bwl söz jaydan-jay emes erekşe jağdayda aytılıp, boyğa quat, janğa jiger beredi, jeke adamdardıñ sanasın oyatıp qana qoymay, olardı biriktirip, ınta-jigerin bir arnağa bağıttap, ortaq müddege jwmıldıradı. Zamanaui wlttıq sanamızdıñ negizin qalağan “alaş azamattarı” atalğan Älihan Bökeyhanov, Mirjaqıp Dulatov, Ahmet Baytwrsınovtar bastağan top. Wlttıq sayasatımızdıñ tälim bolar eñ ozıq ülgileri – Alaş partiyası men Alaş Orda ükimetiniñ is-äreketteri. Ruhani düniemizde osınday ornı bar “Alaş” sözin qalay tüsinip, qoldanıp jürmiz?
Tarihşılarımız altı alaşqa qazaqtıñ üş jüzin, Taşkent mañındağı qwramanı, qırğız ben qaraqalpaqtı jatqızadı. Alaş 13 ğasırda, qazaqtıñ Üş jüzi 16 ğasırda qalıptassa, qırğız eşbir tarihi kezeñde qazaqpen bir tudıñ astında bolmağan. Sayasi is-ärekette bwl halıqtı tuısqanbız dep işke tartu orındı bolğanımen, tarihtı oydan qwrastıruğa bolmaydı. Altı Alaş jönindegi tarihi derekter oğan Kerey, Nayman, Merkit, Qoñırat, Jalayır jäne Moñğol jerinde bolğan Tatardı jatqızadı. Altın Orda zamanında tatarlar basşısınıñ esimimen «Noğay» atanğan. Altın Orda ıdırap, qazaq bolğan rular şığısqa qaytqanda noğaylar batısta qalğan. Ol zamannan qazaq pen noğaydıñ qoştasu jırları saqtalğan. Al bizge belgili qazirgi tatarlar «bwlğar» atalğan. Bwlğa – wlı özen, ertedegi Edil özeniniñ atauı, keyin ol «Velikaya russkaya reka – Volga» boldı. Bwlğar – sol özen jağasın mekendegen halıq. Edil, Noğay, Mamay – osı ölkege bilik etken kisi attarı. Otarşıldıq jüye elge, jerge ieligin bekemdeu üşin olardıñ atın da zatında özgertip, öz ıñğayına beyimdeydi. Al Jalayırğa kelsek – onıñ attıñ jalına qatısı joq, erte zamanda «jal» dep qorğandı atağan. Bwl ru qıtaydan tölem alıp, qıtay qorğanın sırttay baqılaytın bolğan.
Ol däuirde han özine jaqın qaraşı toptı tañdağan, qalğan jwrtı alaşısı, olar hannıñ biligine boy wrğanı üşin, jarlığın orındap, barlıq qajetin ötegeniniñ qarımtası retinde «han talapay» etip barlıq mal-mülkin, tipti ırım retinde üstindegi kiimine deyin bir japıraqtan bölisip alğan. Hanğa eşbir jekemenşiktiñ qajeti joq, öytkeni ol bükil memlekettiñ iegeri. Şıñğıs hannıñ qaraşısı moñğol tekti öz rulastarınan bolıp, alaşısı – alaş atanğan joğarıdağı altı ru el eken. El auzındağı añızdarda hannıñ qaharına wşırap, jazıqtı bolğanda rahımşılıq ötinip, «Han iem, jaqsı körseñ – qaraşıñmın, jek körseñ de – öziñniñ alaşıñmın» degen moyın wsınu uäji saqtalğan. Ondağı mağana: jaqsı körseñ qasıñda wstaysıñ, bolmasa jay ğana bağınıştıñmın degeni.
Altı alaş dep altı sanın qoldanu köne däuirden qalğan nısan ğana. Alaş wğımı ru nemese wltpen şektelmeydi, onıñ şın mäni – bir ortağa toptasqan berekeli, ıntımağı jarasqan, ,bağınıştı bolsa da qadir-qasietin saqtağan qauım. Onı tarihtağı ornı düdämäl Alaşa hanğa telu de orınsız. Alaş negizinen äleumettik kategoriya, qarapayım halıq, köpşilik qauım degendi bildiredi. Alaş partiyasın qwruşılar bwl ataudı wyımnıñ demokratiyalıq sipatın ayqındau üşin tañdadı. Ol kezdegi qazaq qauımına demokratiya degennen alaş sözi tüsinikti edi jänesinde Kenesarı qwsap tağı bir han azattıq tuın köterse degen arman bolatın. Közi aşıq oqığan azamattar onday zamannıñ qaytıp kelmeytinin, halıq (alaş) öz joğın özi joqtauı kerek ekenin tüsindi. Han twqımınan şıqqan Älihan Bökeyhanov «Biz, han twqımı, qazaqtıñ ümitin aqtap, eldigin, täuelsizdigin saqtay almadıq, qarızımızdı öteu üşin köşin bastay almasaq qosşısı bolamız» dep, aytıp ta, jazıp ta ketti. Alaş partiyasınıñ şın mänindegi demokratiyaşıldığın onıñ bağdarlaması men barlıq is-äreketi däleldedi. Al Alaşorda nağız wltjandı halıqtıq ükimet boldı.
Arğı tüp törkinine barsaq “Alaş” institutı wlı imperiya qwramındağı bağınıştı jwrttıñ özindik qadır-qasietin saqtau mümkindigin qamtamasız etti. Şıñğıs hanğa bağınğan qanşama taypalardıñ işinde alaş atanğandardıñ mereyi üstem bolıp, armiyanıñ eñ bir aybındı, quattı qwramı boldı. Olardıñ körnekti ökilderi äskerbasılıq, memlekettiñ bedeldi bilik därejelerin ielendi. Alaş qwqığındağı toptar joyılıp ne üstem taypalarğa siñisip ketpey, bet-beynesi men erekşelikterin saqtap, keyin öz aldına derbes memleketin qwrdı. Imperiya qwramındağı bağınıştı jwrttardıñ jağdayınıñ ärqilı bolatının keşegi özimiz bolğan Keñes Odağınanıñ aqualınan-aq tüsinuge boladı. Mäskeudegi Ortalıq ükimet Ukraina, Belorussiya, Gruziya, Pribaltika respublikalarına jalpı direktivalar ğana berse, basqa Odaqtas respublikalardıñ şaruaşılığın twraqtı qadağaladı. Onıñ işinde Qazaqstandı tikeley basqardı. Tipti Ortalıq apparatqa wsınılatın basşılar aldımen Qazaqstanda istep, täjribe aldı. Qazaqstan – halıqtar dostığınıñ laboratoriyası emes, is jüzinde otarlıq basqarudıñ sınaq alañı boldı. Resey imperiyası qazaq qauımın joğarıdan uezd deñgeyine deyin baqılasa, Keñes däuirinde baqılau ğana emes basqaru bir de bir mekeme, qwrılımdı tıs qaltırğan joq. Al oqu-bilim jüyesi arqılı ärbir qazaqtıñ sanasın wlı derjavağa tolıqtay bağınıştı etti.
Alaş bolu degen – joğarğı handıq bilikten öz erkimen bas tartqanımen, esesine jerge ielikti, basqa da äleumettik-qwqıqtıq qwndılıqtardı saqtap qalu. Moñğol imperiyası kezinde alaş bolıp toptasqan altı jwrttıñ keyin beseui qazaq bolıp Altın Ordadan bölinip ketti. Qazaq bolu degen – bötenniñ biligine boy wsınbay, öz betinşe jeke bolu, qazirgişe – täuelsizdik. Alaş partiyasın qwruşılar «Alaş» wranın tolıq memlekettik täuelsidik emes, tek qana avtonomiya alu üşin köterdi. Tipti Kenesarı da patşa ükimetine «Biz – jay ğana tobır emespiz, alaşıñbız, qonısımızğa, işki biligimizge qol swqpaysıñ» dep, Aq patşanıñ atalarımen kelisimin orındatu üşin qol bastap, qaru aldı. Biz qazir etnikalıq mağanada ğana emes, tarihi-sayasi twrğıdan da qazaqpız, täuelsiz memleket qwrğan wltpız. Bwrın alaş bolğanbız, qazir qazaqpız. Qazaq halqınıñ qalıptasuı 1456 jılı Jänibek pen Kerey handardıñ basşılığımen tuın kötergen şın mäninde täuelsiz memlekttiktiñ jemisi. Bwl täuelsizdikten Reseyge bağınğanda ayırıldıq, 1847 jılı Kenesarınıñ bası alınğanda wlttıq tuımız da qwladı. Reseydiñ qol astında barlıq bolmısımızdan, jer-sudan ayırılıp, “öz malımdı – özimdiki” dey almaytı halge jetkende “bağınıştılığımız qwldıq sipatta emes, alaştıq därejesinde bolsın” dep, wltjandı azamattar Alaş qozğalısın bastadı. Bwl birden-bir mümkin, sol kezdegi qoğamdıq-sayasi jağdaydağı realistik, tiimdi bağıt edi.
Qazaq bolğanğa deyin atalarımız är ölkede toz-toz bolıp bıtırap ta, quattı imperiyalardıñ qwramında da ömir keşti. Ğundar, türikter, Şıñğıs han qwrğan imperiyalardıñ ayasında jeke taypa-ru bolıp qalıptastı, al Altın Orda däuirinde bwl ru-taypalar erekşelenip ortaq til, ortaq din, ortaq salt-dästür negizinde keyin bir halıq bolıp toptastı. Bwl toptasu – alaştıq wstanımnıñ nätijesinde mümkin boldı. Qay imperiyanıñ qwramında qanday jağday bolğanın saralap, oñ, nemese teris bağa berip, däl sipattau mümkin emes. Tipti keşegi Keñestik imperiyanı äsire maqtap, onı añsaytın qandastarımız da joq emes. Onıñ ob'ektivtik sebepteri de bar, jekelegen tarihi oqiğalardı ärtürli poziciyadan bağalauğa boladı. Mısalı, 1916 jıldarı Amangeldiler orıstar üşin qan tökpeu üşin soğıssa, Otan soğısında Bauırjandar imperiyanı qorğap şayqastı. Bwlardıñ qay-qaysısı bolmasın qazaqtıñ erlik ruhın paş etken wlttıq maqtanışımız. Äytsede, qazaqtıñ wlttıq müddesin tu etip, ötken ğasırdıñ ortasında Qıtayda wlt azattıq köterilisike şıqqan Islamwlı Ospan batır bastağan maydannıñ tarihi mañızı erekşe.
Qorıta aytqanda, Alaş bolu – belgili şarttı jüye boyınşa qadir-qasietiñdi taptatpay, tirşilik keñistigin saqtap, qajetti azamattıq jäne şaruaşılıq qwqıqtarğa ielik etip bağınu. Qazaq bolu – basqanıñ şılauında bolmay, täuelsizdik pen derbestikti qamtamasız etu. Reseyge bağınğanda alaştıq därejege köteriluge tırıstıq, onıñ özi de qol jetpegen arman bolıp qaldı. Qazir Düniejüzi moyındaytınday täuelsiz memleket qwrıp jatqanda “Alaş” wranın tu etkenimiz bilmestik nemese sayasi soqırlıq deuge keledi. Adamnıñ balalıq şağın añsağanınday, tarihi jadımız alaş ideyasın qasterlegeni orındı bolğanımen, balalıq şaqtı sağınıp, «Säbi bolğım keledi» dep öleñdetkenmen, sayasi säbi bolmau kerek! kerey.kz
Pikir qaldıru