|  |  |  | 

Ruhaniyat Tarih Qazaq şejiresi

ISLAMĞA DEYİN ORTALIQ AZIYANIÑ DİNI JAĞDAYI QANDAY EDİ?

    images (1) Orhon jazularındağı: «Kök Täñiri  aspan men jerdi jaratqanda, arasına adam balasın jarattı» degen joldar köne türkilerdiñ bir Täñirge sengenindigin bildiredi. Sonday-aq, H ğasırdıñ alğaşqı jartısında Sır boyına kelgen ibn Fadlan da türkilerdiñ «basın kökke sozıp, «bir Täñir» dep minäjat qılatının» habarlaydı. Osınday köne derekterge qarap arğı türkilerdiñ senimi – bir Täñir bolğanın bajaylauğa boladı. Äytkenmen, türkilerdiñ keybir ru-taypaları kele-kele özge din nasihatşılarınıñ ıqpalımen Täñirden basqa da dini senimderdi qabıldağan.                                              

                                       

 Mısalı, Äl-Idrisidiñ «Nuzhat äl-muştaq fi-ihtiraq äl-afaq» attı şığarmasında Ortalıq Qazaqstanda ornalasqan Lalan qalasınıñ twrğındarınıñ pwtqa tabınatının, qimaqtardıñ mäjusi dinin wstanatının, Haqan qimaqtarınıñ künge minäjat etetinin, Azkiş türkileriniñ säule şığaratın barlıq zattarğa qwlşılıq qılatının, al türkeşterdiñ otqa tabınatının jetkizedi. Al, Zäkäriya ibn Kazunidiñ (1203-1283) «Äsar äl-bilad ua ahbar äl-ibad» (Elder eskertkişteri jäne Allanıñ qwldarı jaylı habarlar) attı eñbeginde: «Türkiler naqtı bir dindi nasiqattamaydı. Olardıñ işinde jwldızdarğa, otqa tabınnatındar, hristian, manehey, dualister, siqırşılar bar» deydi. Sonday-aq, Ibn Kazuni osı jazbasında tatarlardıñ künge tabınatının, oğızdardıñ nasrani ekenin, qimaqtardıñ qart adamğa siınatının, Türkistan türikteriniñ pwtqa, jwldızğa, otqa jäne hristian dinin wstanatının aytadı.  Qudama ibn Jağfardıñ (948 jılı q.b) «Kitab äl-haradj ua sanat äl-kitaba» («Salıq jäne hatşı öneri turalı kitap) attı jazbasında Nuşajandı mekendeytin qarlwqtardıñ köpşiligi mäjusi, keybireuleri dinsiz ekenin habarlaydı. Ibn Hordabek «Kitab äl-masalik ua-l-mamalik» (Joldar men memleketter) attı eñbeginde «toğı-oğız türkilerdi mäjusi jäne zindıq» (dinsiz) dep sipattaydı. Äl-Maqdisi (947-1000) «Ahsan at-taqasim fi marifat äl-aqalimda» Takabket jäne Harran qalasında zindıqtardıñ (dinsiz) twratının bayandaydı. Äl-Bakri (Hİ ğ) «Äl-masalik ua-l-mamalik» attı eñbeginde türkilerdiñ köpşiliginiñ maniheylikti wstanatının  jetkizgen.  Orta ğasırlıq tarihi derekköz «Nasabnamada» (Safi ad-din Orun Qoylaqi. Nasabnama. 27 bet) VIII ğasırda Türkistan aymağın mekendegen türkilerdiñ «muğ» (maniheyzm nemese zoroastrizm) seniminde bolğandığı bayandaladı. Körip bayqağanımızday türkiler äu basta Täñirge sengenimen, keyin basqa halıqtarmen baylanısu arqılı olardıñ din uağızşılarınıñ ıqpal etuimen türli senimderdi wstanğan. Tipti, türli senimdi wstanu türkilerdiñ ruhani ğana emes, sayasi twtasığına sına qağılğanın añğaramız. YAğni, islamğa deyin Ortalıq Aziyanı mekendegen türki halıqtarınıñ dini senimi birtwtas emes edi.    

                                       

Mwhan Isahan  

 Kazislam.kz 

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • …oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.

    Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: