Köz qaras Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Related Articles
-
Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?
Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya
-
Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi
Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına
-
Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)
Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette
-
Demografiyalıq saraptama
1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ
-
…oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.
Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”
2 Comments
Talğat Demesinov
mına Artıqbaev degen barıp twrğan ruşıl, arğınşıl beyşara eken. Qazaqta qay uaqıtta Bögenbay batır bas qolbasşı bolıptı? Qazaq qolınıñ Bas qolbasşısı Qarakerey Qabanbay batır edi ğoy? Ol turalı Abılay hannıñ özi de, Bwhar jırau da, Ümbetey jırau da, Saşuaş jırau da, tipti keyinnen sol swrapıl zamannıñ tarihın zerttegen Mäşhür Jüsip Köpeev te aytıp, jazıp ketti emes pe? Abılay han Daraboz dese, Bwhar jırau:
Qaldanmenen wrısıp,
Jeti kündey sürisip,
Sondağı joldas adamdar:
Qara Kerey Qabanbay,
Qanjığalı Bögenbay,
Şaqşaqwlı Jänibek,
Sirgeli qara Tileuke,
Qaraqalpaq Qwlaşbek,
Tigeden şıqqan Esterbek,
Şapıraştı Naurızbay,
Qwdamendi Jibekbay qasında,
Baq däuleti basında
Sekerbay men Şüybekbay,
Tansıq qoja, Mamıt bar,
Qasqarauwlı Moldabay,
Qatardan jaqsı qaldırmay,
Aynaqwl Bäti işinde,
Öñkey batır jiılıp,
Abılay saldı jarlıqtı.
Qaldan handı qaşırıp,
Şep salğan jerin bwzdırıp,
Wrıstı qattı qızdırıp,
Qasım hannıñ şeşesin
Han Abılay alğan-dı.
Ay, Abılay,
Abılay!
Seni men körgende,
Twrımtayday wl
ediñ…
Sen qay jerde
jürip jetildiñ?
Üysin Töle bidiñ
Tüyesin baqqan qwl
ediñ
…Sen, Qanjığalı
Bögenbay
Qamaldı bwzıp qaq
jarğan
Qayda batır er
ediñ?
Batırdan joldı igi
dep
Jortıp qana jür
ediñ.
Jwrt auızına
ilingen
Toqımı keppes wrı
ediñ.
Qabanbaydan bwrın
nayzañdı.
Jauğa qaşan
tirediñ
Sarşuaş jırau:
Ua, Qabanbay, közelim,
Eskiden qalğan köz ediñ.
Jaqsı men jaysañ jinalsa,
Jılqıda qılañ, boz ediñ.
Batırlıq, erlik degende,
Jayılğan jwrtqa söz ediñ.
Qayğı şekken eliñniñ,
Jılağanın jwbatıp,
Qisayğan köşin tüzediñ.
Aytıp, aytpay ne kerek,
Künderden kün ozğanda,
Jatırmısıñ, esil er,
Täñiriden tilep tez ölim.
Qabanbay nauqas degende,
Üş kün, üş tün wyıqtamay,
Örtendi, küyip özegim.
Sonda-dağı jarqınım,
Qusırma jaqtı sarnatqan,
Aytsam ba dep kelip em,
Köñilge demeu – söz emin.
Dulatqa saldım bir habar,
Albanğa jetti bir şabar.
Üysinniñ jiıp kisisin,
Arızdasıp qalsam dep,
Arqağa tarttım bir sapar.
At jalın jartıp mingeli,
Jorıqta talay jüristim.
Qalmaqtağı Qalden han,
Qalden hanmen wrıstıñ.
Aqiğan, astam noyanın
Ağıp ötip qwlattıñ.
Solqıldağan mırzasın,
Soğıp ötip swlattıñ.
At şaşadan qan aqtı.
Qan şaşırap tañ attı.
Qanğa wyıp, kün battı.
Jamandarğa jan tätti,
Sarañ bayğa mal tätti,
Üyinen şıqpay bwğıstı.
Zarpıña şıdamay,
Telimi şığıp, tentirep,
Añırağan köp qalmaq,
Jöñkeniñ arğı betine,
Erenniñ küngey şetine,
Qonısın tastap, ığıstı.
Qol ağası er Qabañ,
Qwjınağan Qıtayı,
Qaptap topan suınday,
Jerdiñ jüzin basqanda,
Zaman aqır boldı dep,
Jan-jağına alaqtap,
Han Abılay sasqanda,
Bastırman dep jerimdi,
Bermeymin dep elimdi,
Esengeldi, er Şoñay,
At şapşıtıp aspanğa,
Jekpe-jekke şaqırıp,
Aybat şegip, aqırıp,
Kes-kestep aldın tosqanda,
Qoy degenge qoymağan,
Jau betinde oynağan,
Qandı balta Tauasar,
«Qaptağaylap» qasaqayıp,
Şöbine şauıp barğanda,
Jılan jep, jua sasığan,
Küş-qayratı tasığan,
Kogün degen bir zañğar,
Kezegine alğanda…
Ürker men ayday toğısıp,
Qılış, nayza qağısıp,
Jekpe-jek wrıs salğanda,
Bwdan da jan qalmas dep,
Qalıñ qazaq qayğırıp,
Küder üzip qalğanda…
Batagöyi er Tañat,
Töske şapqan ör Tañat,
At qoyuğa oqtalıp,
Sabır ğıp, tağı toqtalıp,
Bir suırıp qılışın,
Qınına qayta salğanda,
Qıtay, qazaq demigip,
Qaraumen közi talğanda,
Jasağan iem jar bolıp,
Qapısına keltirip,
Er Kogündi öltirip,
Tauasar sındı batırıñ,
Basın kesip alğanda,
Mataydağı Maylıbay,
Qasqarauda Moldabay,
Dulattağı er Bökey,
Tättibay men Oljabay,
Kereydegi er Jabay.
Kökjarlı Baraq, Twrsımetbay,
Köterilip köp qazaq,
Ata aruağın şaqırıp,
Ayqay-süreñ salğanda,
Qarakerey Qabanbay,
Tu tübinde twrğansıñ…
Qu dauıstı Qwttıbay,
Bwqar jırau, Sarışuaş,
Keñesine moyın bwrğansıñ,
Şamırqanıp, şamdanıp,
Qubasqa qamşı wrğansıñ.
Qalıñ tobın qaq jarıp,
Dwşpandı qoyday qırğansıñ.
Zarpıña şıdamay,
Telim bop käpir josqanda,
Batırdıñ qartı Bögenbay,
Qayratqa qayrat qosqanda.
Ötken künde belgi joq,
Könelerge qanıqtay,
Balalarğa tanıqtay.
Sol erlerdi körgenmin,
Jazmıştan ozmış joq degen,
Salğanına täñiriniñ
Äu bastan-aq köngenmin.
………………………………..
Arğı atası Seyilhan,
Seyilhannan tarağan,
Segiz arıs türikpen,
Qızılbastan qız daulap,
Balqan taudıñ basınan,
Arlı-berli ürikken.
Qabanbaylap şapqanğa,
Kaq ayrılıp jol bergen,
Qabanbaydan keldim degenge,
Atınan tüsip qol bergen,
Jideli-Baysın jaylağan.
Kelelep tüye aydağan.
Toqsan baulı özbek-sart.
Samarqanı sansız bap,
Bwqara-Şärip arası,
Qabanbay dese taq wrğan,
Nayza wstağan balası.
Dwğasınan tastamay,
Bata oqığan babası!
Er Qabanbay, közelim,
Eskiden qalğan köz ediñ.
Baysalmenen oylasam,
Qayratıña baq twrğan,
Abılay sındı töreñiz,
Qasıña äkep taq qwrğan –
Toğız tañba Naymannan,
Toğız qwyrıq tu alıp,
Toğız tümen qol şıqsa,
Qol ağası – Qabanbay!
Altı şekti Arğınnan!
Altı qwyrıq tu alıp,
Altı tümen qol şıqsa,
Qol ağası – Qabanbay!
Toqsan baulı özbek pen,
Qol qwyrıqtı, qıl jalau
Qandı telpek, seksen şoq,
Qalmaqqa jorıq – jol şıqsa.
Kün közine sıymağan,
Ay jüzinde ayılın jimağan,
Alaştıñ auır qolına,
Ağalıqqa wnağan –
Darabozım – Qabanbay!
Qarındasqa qayırım,
Ata-baba isi ep,
Köterilip külli alaş
At qwlağın teñese,
Qarakerey Qabanbay,
Qol bastarlıq kisi dep,
Öziñdi ağa twtınğan,
Jwrtıña tile amandıq.
Ua, Qabanbay, közelim,
Eskiden qalğan köz ediñ!
Bwl nauqastan sauıqsañ, –
Erkeligin keşirgen,
Aq sütin berip ösirgen, –
Quanatın öz eliñ!
Bwl nauqastan oñalmay,
Baqiğa bet bwrsañ, –
Jau tidi dese jat almay,
O şetine bir şıqqan,
Bw şetine bir şıqqan,
Kökirekti kek kernep,
Köz jasıñdı mıñ sıqqan –
Jılaytın tağı öz eliñ!
Ajalğa bersin sabırlıq,
Täñiriden sonı tiledim.
Ayırılğan soñ teñ-twstan,
Men qartıñda sän bar ma?!
Keudeñnen wşsa şıbınıñ,
Denede sasıq män bar ma?!
Qolımnan susın wsınıp,
Basıñda özim twrayın,
Minejat qıp qwdayğa,
Janıñdı qıy dep swrayın!
Mäşhür Jüsip Köpeev: Qazaqta Tölege jeter bi, Qabanbayğa jeter batır bolmağan,-degen edi ğoy….
Tarihşınıñ osı tarihtı bilmeui mümkin emes, demek, Jambıl Artıqbaevtı ruşıl demey ne deymiz, halayıq?!…..
Talğat Demesinov
Mına Jambıl Artıqbaev degen barıp twrğan ruşıl, arğınşıl eken