|  |  |  | 

Köz qaras Twlğalar Ädebi älem

ÄDEBIET TURALI SOÑĞI PİKİRTALASQA QOSARIM

Galim

Ğalım Boqaş

Aqın-jazuşını “adam janınıñ injeneri” dep atap, şığarmaşılıq demalısqa jiberip, päter bölip, qalamaqı tölep, jeke şığarmaşılığın byudjet qarjılandıratın mamandıq qılıp, kommunistik moral' men ideologiya nasihatşılarına aynaldırğan sovet rejimi endi qaytıp kelmeydi, “baldar”. Aqın-jazuşılıq mamandıq ta emes, künköris käsibi de emes, ideologiya qwralı da emes, bilik ökilderi bir-jerden ekinşi jerge op-oñay köşirip ala qoyatın, ya quıp jibere salatın läppay qızmetker de emes. Bwl – söz şeberiniñ talantı wştalğan sayın, qabileti küşeygen sayın, bilimi tereñdegen sayın negizgi mamandığı men negizgi käsibin ığıstırıp şığarıp, tabiği türde häm şabıttıñ, häm künköristiñ sarqılmas közine aynalatın, eñ bastısı älgi şeberge täuelsizdik sıylaytın erkin şığarmaşılıq. Sayasi-ekonomikalıq, äleumettik-mädeni erekşelikteri bölekteu bolsa da, “jaqsımen salıstırıp, jaqsığa wmtılu” principimen Batıstağı öz zamandastarımızdı mısal eteyin.

Mäselen, Zedi Smit. Wlıbritaniyanıñ qazirgi eñ äygili jas jazuşılarınıñ biri. Äkesi – ağılşın, şeşesi -
yamaykalıq. Londonnıñ soltüstik-batıs audanındağı jwpını jaldamalı üyde boy jetti. 14 jasında ata-anası ajırasıp, migrant şeşesimen qalıp qoydı. Jekemenşik bay kollejderde emes, qarapayım memlekettik bastauış häm orta mektepterde oqıdı. Biraq talanttıñ atı – talant. Kembridj universitetine öz küşimen tüsti. Äygili “Marjan tis” romanın sol universitette üzdik oqıp jürip jazıp tastadı. Älemdik ädebiet deñgeyinde sensaciyağa aynaldı. Birden baylıq bitken joq. “Talanttı jazuşımın, London meriyası päter sıylamadı, Wlıbritaniya ükimeti “Darın” sıylığın bermedi” dep işip ketpedi. Sodan keyingi qanşama jülde alğan romandarın negizgi mamandığı ädebiettanu boyınşa universitetterde sabaq berip jürip, qolı säl qalt eken bos uaqıttarında jazıp şıqtı. Mineki, aşıp körseteyin:

“Qoltañba bergiş” romanın Londondağı zamanaui öner institutında jäne Garvard universitetinde däris oqıp jürip jazdı. “Swlulıq” romanın Kolumbiya jäne N'yu-York universitetterinde sabaq berip jürip, “Soltüstik-Batıs” romanın “Harpers” ädebi şolu jurnalında jwmıs istep jürip jazdı. Bıltır “Ätkenşek zaman” romanın bitirdi. Ärbir romanı – keyipkerlerdiñ psihologiyasın, äleumettik ortasın, tarihi kezeñin, türli mamandığın sipattau tereñdigi boyınşa jeke bir doktorlıq eñbekke tatidı. Körkem şığarmanıñ keyipkerleri men syujeti oydan şığarılğan boluı mümkin, biraq körkem jazu tehnikası – şahmat erejesi siyaqtı ğasırlar boyı qalıptasqan häm üzdiksiz jetilip jatqan ğılım. Sol ğılımnıñ akademigine aynalğan aqın-jazuşı ğana şığarmaşılığı asıraytın deñgeyge şığa aladı. Mwnday älemdik auqımdağı şınayı söz şeberine aynaludıñ şarttarı köp. Meniñşe, eñ mañızdıları – tuma talant (sergek häm azat aqıl, tereñ zeyin men bayqağıştıq qabileti), keñ dünietanım (älemdi meyilinşe kezu, ärqilı tildik, dindik, mädeni, sayasi, ekonomikalıq ortada twrmıs keşip köru), akademiyalıq bilim (tıñğılıqtı teoriyalıq dayındıq) jäne öz janın jalañaştay alu qabileti (sayasi-dini közqarasqa, tabuğa täueldi bolmau, mısalı, özin “D'yavol” äñgimesinde ayamay soyğan Tolstoy siyaqtı; Leonardo da Vinçi minsiz müsin jasap, däl suret salu üşin qalay mäyit jiliktese, mıqtı jazuşı şınayı obrazdar tudıru üşin tura solay öz minezin äşkerelep, tabiğatın müşelep, barlıq bezin sılıp şığadı). Özine ğaşıq publicister men propagandister bwl bäsekege şıday almaydı. “Talanttı jazuşınıñ qolımen ya perişte, ya şaytan jazadı, qalğandarı özderi jazadı” deytin äzil beker aytılmağan.

Post-sovettik qoğamdağı şığarmaşılıq ökilderin “talanttarıñ wştalmağan, akademiyalıq bilimderiñ kem, şetel körmegensiñder” dep sögu, älbette, snobizm bolar edi. Halqınıñ sanı az, narqınıñ satıp alu qabileti älsiz, keşe ğana bol'şevizmniñ tırnağınan qwtılğan eldegi ädebi ortanıñ qazirgi sipatı da, däl bügingi mwratı da bölek ekeni sözsiz. Biraq, älemdik körkem ädebiettiñ şeberlik standarttarı aqın-jazuşınıñ ömir sürip jatqan qoğamı men rejimine qaray beyimdelip özgermeydi. Öz biiginde twradı. Al postsovettik jas aqın-jazuşılar -
memlekettiñ şetelde oquğa, ya öz elinde bilim wştauğa bölip jatqan azdı-köpti bağdarlamalarına qatısuğa şaması bar eñ äleuetti, aldıñğı qatarlı, közi aşıq top. Şığarmaşılıq erkindikke, körkem ädebiet şeberligine jetu qwlşınısı küşti bolsa, twrmıs qiındığın, ya qızmetindegi cenzuranı sıltauratıp bwlğalaqtap jürip almauı kerek. Qwdayğa şükir, jılt etken ärbir mümkindikti paydalanıp, sırtqa şığıp, til üyrenip, qal-qadarınşa aymaqtıq, batıstıq ädebi ortalarğa wmtılıp jatqan qazaqstandıq zamandastarım bar. Solardıñ talabı men täuekeline süysinem.

Solay, ini-qarındastar, talanttarıñdı qor qılmañdar, bilimderiñdi jetildiriñder, birneşe tilde sayrañdar, “jeti qat jerden oñay basqış bolıp” wşıñdar ädebiet ğarışına, bir-bir şabıt periştesin tabıñdar. Sosın jüresiñder Zedi Smit qwsap N'yu-Yorkte oyanıp, Milanda tüski as işip, Londondağı ädebi keşke qatısıp. Al bağzı zamannan beri bir-birinen köşirip, “özderi jazıp kele jatqan” rejimşil publicisterdiñ, essiz propagandisterdiñ häm wyatsız plagiatorlardıñ wranşıl sözderine män bermeñder.

P.S. Ädebiet turalı pikirtalasqa tüsken taraptardıñ äldebirin sögip, äldebirin jaqtap otırğan joqpın, sözimdi bärine jalpılay arnap otırmın.

Ğalım Boqaş

            facebook  paraqşasınan alındı

Related Articles

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • …oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.

    Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”

  • Üş anıq

    Üş anıq: Birinşi, äleumettik jelide post jazu bireu üşin ermek nemese uaqıt ötkizu qwralı boluı mümkin. Olardıñ ortası, şaqıratın qonağı, äñgimesi de bölek degendey. Adamdar äleumettik jelini mädeni ortağa aynaldıruı mindetti emes. Keybir azamattar üşin äleumettik jeli pikir almasu ortası, bilim oşağı, aqparat alu almasu orını. Äleumettik jelide sapalı kontent wsınu, mädeni orta qalıptastıru, ädepti pikir-talas ötkizu twlğalıq damuıña qosımşa äser etedi. Keyde türli ortanıñ adamdarı sapırılısıp aralasıp jatadı. Seniñ wltqa, memleketke degen şınayı küyinişiñnen tuğan dünieñdi ermekke aynaldırğısı keledi. Olarğa da eşkim qoy demeydi, sonday erkin. Bir qarasañ jaqsı, bir qarasañ şınımen ıñğaysız. Öz basım köbiniñ öz oyın aytuına erik beruge tırısamın, auzın qaqpaymın. Öytkeni ol da osı eldiñ

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: