تارباعاتايدىڭ جامبىلىن سالعاندا تارباعاتاي گۋبەرناتورى حات جازىپ، كەرەيدەن كومەك سۇراپتى. كەرەي بيلەرى ءمامي مەن قارا وسپان اقىلداسىپ، تارباعاتايدان ءبولىنىپ شىعۋدى ويلاپ، قارا وسپان: «كەرەيدەن جاردەم بەرگىزبەيمىن» دەپ، ءمامي «جاردەمدەسەيىك» دەپ، سونىمەن كەرەي ەكىگە ءبولىنىپ، «ءالى بىرلىككە كەلە الماي جاتىرمىز» دەپ حابار بەرىپ، جۇمىستى ادەيى كەيىنگەسوزا بەرىپتى. وسىدان بارىپ التاي كەرەيلەرى مەن تارباعاتاي ۇلىقتارى اراسىنداعى دۇلدارازدىق ۇلعايا ءتۇسىپتى. سوندا جاكە: ءمامي كەتسە كەرەيدەن اقىل كەتەدى، وسپان كەتسە كەرەيدەن ايبار كەتەدى، – دەپ باعا بەرگەن ەكەن. وسى كەزدە گۋبەرناتور جاكەنى شاقىرىپتى. سول جىلى جاكە شىلان دەگەن اسكەرباسىنىڭ ۇيىندە بولعاندا سار شەگىر، ساقالدى كىسى جاكەگە شىلان: ە، جاكە، سەنى ماقتاعان ەل «كەرەيدىڭ جاكەسى، مەركىتتىڭ اكەسى» دەيدى، جامانداعان ەل «تاۋدا جۇرگەن تاۋ تەكەنىڭ تەكەسى» دەيدى عوي، – دەپتى. ە، شىلان سەنى ماقتاعان ەل «تارباعاتايدىڭ شىلانى» دەيدى، جامانداعان ەل «قان سورعىش كارا شۇبار جىلانى» دەيدى، – دەپتى جاكە. ونىڭ تاپقىرلىعىنا ريزا بولعان، ءارى ونىڭ شەشەندىگىنەن ىعىسىپ قالعان شىلان «بۇدان بىلاي دوس بوپ وتەيىك»دەگەن ەكەن. *** ءبىر كەزدە جاكە وزىنە قاراستى جانتەكەي رۋلارىن ءمامي بەيسىنىڭ قاراۋىنا وتكىزىپ بەرىپ، ونىڭ ەسەسىنە بۋرىلتوعايداعى ءۇش زاڭگى ەل مەركىتتى ءوز قول استىنا قاراتپاق بولىپ، گۋبەرناتوردان بەكىتۋ قاعازىن ءتۇسىرىپتى. وسىدان سوڭ مەركىت رۋلارىنىڭ باستىقتارىمەن باس قوسىپ اقىلداسىپ، وزىنە قاراستى زاڭگى، زالىڭداردىڭ المان-اقۋلارىن بەلگىلەپ بەرىپتى. سوڭىنان زاڭگى، زالىڭدار جاكەدەن: ءسىز ءوزىڭىز قانشا قازان المان الاسىز؟ – دەپ سۇراپتى. سوندا جاكە: قۇداي ماعان باقىتتى ءوزى بەرگەن. ءوز مالىم وزىمە جەتەدى. قازان المان المايمىن، قايعى-ۋايىم سالمايمىن، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

ءبىر كەزدە ءبىر جەردەن اكىمشىلىك اۋدان قۇرۋ ءۇشىن ونىڭ ەگىستىك جەرىنىڭ كولەمىنە قارايتىن بولعان. التاي ايماعىندا ەگىستىك جەرى 100 حۋعا ء(بىر حۋ – جەتى گەكتار مولشەرىندەگى قىتايدىڭ اۋماقتىق ولشەمى) تولساعانا ءبىر اۋدان بولىپ بولىنە شىعادى ەكەن. سول كەزدە جەمەنەي اۋدانىندا ارەڭ 60 حۋ ەگىستىك جەر بولسا كەرەك. وسى سەبەپتەن ول بۋىرشىن اۋدانىنا قارايدى ەكەن. جاكە گۋبەرناتوردانتاعى دا 40 گۋ جەرگە قاعاز الىپ، ول جەردى مەركىت رۋىنا ءبولىپ بەرىپ، لاستى وزەنىن بۇرىپ، توعان سالدىرىپتى. كەلەر جىلى جەمەنەيگە اۋدان دەگەن ات بەرىلىپ، اكىم جىبەرىلىپتى. ساۋىر كەرەيلەرى: «قىتاي كەلىپ المان الاتىن، وزىمىزگە كەسەل سالاتىن بولدى. وسىعان مۇرىندىق بولعان سەن،» – دەپ جاكەگە نارازىلىق ءبىلدىرىپتى. سوندا جاكە: بەس ۋاقىت نامازىن دۇرىس وقىساڭ، قۇدايدىڭ سەندە نەسى بار؟ المان-سالىعىن تولىق بەرسەڭ قىتايدىڭ سەندە نەسى بار؟ – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

جۇماجان دەيتىن بي اۋىرىپ جاتىپ، حالى ازايعاندا جاكەنى شاقىرىپ الىپ ارىزداسىپتى: – سامىرات،مەركىت اقىلىمىز ءبىر، جاقسىلىق-جاماندىقتى تەڭ كورىپ كەلە جاتقان ەل ەدىك. سامىرىتتا سويىل الىپ جاۋعا شاباتىن، ءسوز الىپ داۋعا تۇسەتىن ازاماتتار ازىرگە جوق. ەر جەتىپ كەلە جاتقان جاس بالالار ەلدىڭ قامىن ويلاپ بىرىكتىرە مە، ءوز باسىن عانا ساقتاپ بىرلىكتەن ايرىلا ما، بەلگىسىز. سامىراتتى ساعان تاپسىردىم. سەنى قۇدايعا تاپسىردىم. ەسەسىن جىبەرمە، نامىسىن تيگىزبە، – دەپتى. – ايتقانىڭ ءجون. مەن ءتىرى تۇرعاندا ەشكىمگە ەسەسى كەتپەس، – دەپتى جاكە. سونان اتتانىپ بىلايشىققانسوڭ، جۇماجاننىڭ حالىنىڭ ناشارلىعىن ويلاپ: باسىندا قارا تاۋدىڭ ءبىر بايتەرەك، بۇل بايتەرەكقۇلاسا ءبىز قايتەر ەك. ءدام ءبىتىپ بۇل دۇنيە اۋدارىلسا، جيعان مال، ىستەگەن ءىس نەگە كەرەك؟ – دەگەن ەكەن قاسىنداعىلارعا.

جۇماجان ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلىنا ءدورتۋىلدىڭ ءبىر بايىنىڭ قىزىنا قۇدالاسادى ەكەن. جۇماجاننىڭ بالاسى تۇيىقسىز قايتىس بولىپتى دا، سامىرات جاعى وڭ جاقتاعى قىزدى جۇماجاننىڭ ءىنىسى تايكەشكەنگە قاراتامىز دەپ كىسى سالسا، قۇداسى قامشىسىنىڭ ۇشىن بەرمەي، بارعان ادامىن قۋىپ جىبەرىپتى. سامىراتتار: «جەسىرىمىزدى الىپ بەر» دەپ جاكەگە التى قانات اق ءۇي تىگىپ، اۋزىن بۋعان كىشكەنە سابا اپارىپتى. جاكەگە سارقاسقا قويعا باتا ىستەتىپ، سامىراتتارعا كوكقاسقا قۇناجىن اكەلىپ باتا قىلدىرىپتى. تايكەشكەن ىزا بولىپ، ساباسىن جارىپ، قۇناجىننىڭ ءمۇيىزىن قاعىپ الىپتى. سوندا جاكە: ءدورتۋىل، مەن سەندەردى سوكپەيمىن، جۇمىسىم بىتپەي كەتپەيمىن. جاقسى ءىسڭدى جارىلقايمىن، جامان ءىسىڭدى تەكتەيمىن. ءبىزدى كۇتپە، سامىراتتى كۇت، ولاردىڭباسى قارالى، بەتى جارالى. قۇداي دەسكەن قۇداڭ، – دەپتى. قىزدى شاقىرىپ الىپسۇراعان ەكەن: كۇيەۋىم ولگەن تۇلمىن. مەن سامىراتقا بارمايمىن. كەرەيدەن باسى ساۋ بىرەۋ تابىلار. تايكەشكەن دە مەن سياقتى ايەل، – دەپتى. تايكەشكەن قامشىسىن بىلەپ: اكەڭ مەن شەشەڭدى شاقىرىپ كەل، ايەل مە ەكەم، ەر مە ەكەم، سولاردىڭ الدىندا كورسەتەيىن، – دەپتى. ءۇي ىشىندەگىلەر قامشى بىلەسىپازەر توقتاتىپتى. تايكەشكەن ەلىنە حاباربەرگىزىپ، الپىس ادام الدىرىپتى. ءدورتۋىل دا بايلىعى مەنمىقتىلىعىن كورسەتۋگە قامدانىپتى. سوندا جاكە: ءدورتۋىل، كۇشتىلىگىڭدى كورسەتپە، بايلىعىڭا ماقتانبا. اساتىنتالاي بەل بار،الدىڭدا قازۋلى ور بار. جەسىر داۋىن كورگەمىز، كەرەيدىڭ تالاي قىزىن نايمانعا ۇستاتىپ بەرگەنبىز. سەنىڭ قىزىڭ سونان ارتىق پا؟ كەرەي-نايماننىڭ جولىن سەندەر وزگەرتە المايسىڭدار، –دەپتى. سوڭىندا قىز ءوزى كەلىپ، جاكەگە مۇڭ-زارىن ايتىپ جىلاپتى. ءدورتۋىل جاعى دا تارىعىپ، «بيلىكتى، جاكە، ءوزىڭ ايت» دەپتى. جاكە بىلاي دەپتى: – ەكى ءتۇرلى بيلىك بار. ءدورتۋىل تاڭداعانىڭدى ال. بىرىنشىبيلىك قالىڭمالعا العان ەكى ءجۇز قوي، ەكى ايعىر ءۇيىر جىلقى، قۇداسى مەن قۇداعيىنا بەرگەن اق باس تۇيە مەن اق جامبىسىن، جۇيرىك اتىن قايتاراسىڭ. كەلگەن قوناقتى مازاق ەتىپ، كەرەي-نايماننىڭ قوناقاسىن بۇزعانىڭ ءۇشىن ات-شاپان ايىپ، قىزدارىڭ تايكەشكەندى قارالاعانى ءۇشىن ءبىر توعىز ايىپ تارتاسىڭ. بۇعان كونبەسەڭ، ەكىنشى بيلىك – جەسىرىن قولىنا بەرىپ، سامىراتتى جولعا سالاسىڭ. ءوزىڭ تاڭداپ بىرىنە كون. اقىرى مالمەن ءبىتىم جاسالىپتى.

ءبىر جولعى داۋ ۇستىندە جاكە ءبىر قاجىنى «سەن» دەپ قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر وتىرىگىن دە ۇستاتىپ الىپتى. ءسوز اڭدىپ وتىرعان قۋ جىگىتتەر وسىدان ۇستاپ جاكەنى جەڭبەك بولىپ: ءاي، جاكە، ءبىزدىڭ قاجىعا «سەن» دەپ نەگە تىگىل سويلەيسىڭ؟ ونىڭ ۇستىنە مىنا ايتقانىڭ ءتىپتى وتىرىك قوي، – دەپتى. سوندا جاكە: ە، قاجى بولسا قايتەيىن، لاق ءبيدىڭ شاقشاسى دا قاجىعابارىپ كەلگەن. «ءسىز» دەگەن ءسوز «سەن» دەگەن ءسوزدىڭ كەلىنى ەمەس پە؟ وتىرىك ءسوز شىن ءسوزدىڭ جەلىمى ەمەس پە؟ – دەگەن ەكەن.

جاكەنىڭ قارتايعان شاعىندا بۇتىبايدىڭ ۇيىندە ءبىر توپ ادام جاكەنى ماقتاپ وتىرسا كەرەك. سول ارادا وتىرعان، جاكەنىڭ بالدىزى ىسپەتتىبولىپ كەلەتىن ساركىدىر ايەل سوزگە قالجىڭ ارالاستىرىپ: قارتايعاندا جاكەنى ماقتاپ، قاۋپاشتاي بەرىپ قايتەتىن ەدىڭدەر؟ – دەپتى. سوندا جاكە: ءيا، وسى بالدىزىمدىكى ءجون-اۋ. ءبىزدىڭ ەلدە كوتباي دەيتىن اقىن بار. سول اقىن قارتايعاندا بالدىزدارى ويناپ مازاسىن الىپ بولماعاندا: ىشىندە كوپجەمىستىڭ الما جاقسى، قۇرىقتان قاشاعانعا شالما جاقسى. جاس كۇندە بالدىزدارعا پەرىدەي ەم، بۇل كۇندە مەنەن داعى مال ما جاقسى، – دەگەن ەكەن. – مۇنىكى دە سول عوي باياعى، – دەپ ءۇيتولى ادامدى قىران كۇلكى ەتكەن ەكەن.

كەزىندە مەركىت رۋىنان شىققان دامەجاندى ۇستاپ بەرۋگە قاتىسى بار دەلىنگەن مامىربەك تورە ءبىر كەزدە تارباعاتاي ەلىنىڭ قىسىمىنا ۇشىراپ، ساۋىرداعى جەڭىسحان تورەگە كەلىپ پانالاپتى. جەڭىسحان ونىڭ بۇرىنعى وكپەسىن تاراتۋ ءۇشىن جاكە ءبيدىڭ ۇيىنە ەرتىپ بارىپتى. قوناقتارعا قوناعاسى اكەلىنىپ، باتا تىلەنىپتى. باتانى ءوزىڭىز ىستەڭىز، – دەپتى قوناقتار جاسى ۇلكەن جاكە بيگە جول بەرىپ. سوندا جاكە بي: ا، قۇداي، جاس بەر دەدىم، جاس بەردىڭ. باس بەر دەدىم، باس بەردىڭ. الدىما قىزىل، ارتىما قارا كوك تاس بەردىڭ. كوگەكەمنىڭ ارۋاعىنا كوكقاسقا تايىمدى ايتتىم. كەيىس كورگەن تورەگە بەيىستەن شىققان قويدى ايتتىم. اللاھۋ اكبار، –دەگەن ەكەن.

جانتەكەيدىڭ قازىبەك رۋى مەن مەركىت رۋى ۇزاق جىل قاناتتاس وتىرعاندىقتان جەر تالاسى تولاسسىز بولىپ وتىرىپتى. ءسوز جۇيەسىنە كەلگەندە جاكە بي دەندەسە، ون ءبىر سامەمبەتتىڭ كوپتىگىنە، ودان قالسا كەرەيدىڭ ءتورت بيىنە سۇيەنگەن لاق بي مەركىت رۋىن ىعىستىرىپ، لاستىنىڭ شىعىس جاعىنان اسىرماپتى. ەرشىمدى ءسوزى، ەلەۋلى پىكىرى اقپاعان جاكە بي نايماننىڭ بۇتاباي ءبيىن شاقىرىپ، وسى جۇمىسقا اقىل سۇراپتى. سوندا بۇتاباي: «جانتەكەي مەن جادىك كىسى ولتىرسە، قاراقاس پەن مولقى قۇن تارتادى» دەيتىن ءسوز بار. ونىڭ ۇستىنە، ايىرىعى مول ءبىر ارناعا قۇياتىن وزەن سەكىلدى تاسىپ تا جاتاتىن، ورداسىنا سىيماي اسىپ تا جاتاتىن ەل عوي. اعىزبايمىن دەگنەنگە بوگەۋ بەرمەس، جايىلمادان توسىپ بۇرماساڭبولارما؟ ءسىز لاق ءبيدى قالاي باعالايسىز؟ – دەپتى. جاكە بت وعان: ول ۇيالى تەرەكتىڭ بۇرىنەن شىققان سىبىرتكى عوي. ءۇشى توزعانمەن ءبۇرى قالادى. ءبۇرى تاۋسىلسا، كوكتەيتىن ءتۇبىرى قالادى ەمەس پە؟ – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. دۇرىس ايتاسىز، ولاي بولسا الدىمەن ءوزىم بارىپ كەلەيىن، – دەپ بۇتاباي لاقتىكىنە كەلىپتى. ىقىلاسپەن جاقسى قارسى الىنعان بۇتاباي بي لاق بيدەن: وسى جاكەنى قالاي باعالايسىز؟ – دەپ سۇراپتى. ە، جاكە قۇبىلانىڭ قىزىل جەلى ەمەس پە؟ ءبىر اعىتىلسا باسىلار ما؟ وزدىگىنەن ايىقپاسا اشىلار ما؟ سول ءۇشىن ىرگەنى كومىپ، ساقتىقپەن وتىر ەمەسپىز بە؟ – دەپتى لاق. بۇتاباي بي اتتانار الدىندا لاق ونان قانداي بۇيىمتايمەن كەلگەندىگىن سۇراپتى. سوندا بۇتاباي: قونىنسىمىز شالعاي بولعانىمەن، تۋىسىمىز ءبىر، ورتا ءجۇزدىڭ كىندىكتەستەرىمىز عوي. ءبىرىنشى جۇمىسىم- جانتەكەي، مەركىت اباق كەرەيىنەن تاراعان، توسكەيدە مالىڭ، توسەكتە باسىڭ قوسىلعان تۋىسسىڭ. جاكە ەكەۋىڭنىڭورتاڭدا شەشىلمەي جۇرگەن كىربىڭدىكتەرىڭ بار ەكەن. «اعايىننىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەيتىن اتالى ءسوز بار. باسقانى قويعاندا، كوشسەڭ قونىسىڭ ءبىر، مال قايىرساڭ ءورىسىڭ ءبىر، اۋىلارالاسوتىرعان اعايىنسىڭدار. بەرەكەگە كەلىپ، ىنتىماقتاسساڭدار دەگەن تىلەكتى بىلدىرگەلى كەلدىم، – دەپتى. بۇل سوزگە جىعىندى بولعان لاق بي: وندا بۇل داۋدىڭ ءوزىڭنىڭ بىتىرۋىڭە بەردىم، – دەگەن ەكەن. سونىمەن قازىبەك پەن مەركىت رۋبارىنىڭ ورتاسىنداعى جەرشەكاراسىن لاستىنىڭ شىعىسى وشارباي دەپ بەلگىلەپ، ءار ەكى جاعىن بىتىمگە كەلتىرىپ، بۇتاباي كەتەرىندە جاكە بيگە: – ەل الدىندا ەسەلى ءسوزىڭدى جىبەرمە. بىراق كورشىلەس وتىرعان اعايىندارعا الايا بەرگەننەن قولتىققا تارتقان جاقسىراق بولادى. لاقتىڭ سەنە جاسى ۇلكەن، قارتايىپ قالعان قادىرلى قاريا. باتاسىن العان ءجون،– دەپتى.

جاكە جاس كەزىندە قايىنداپ بارىپ قايتار جولىندا سالەم بەرىپ بۇتابايدىڭ ۇيىنە تۇسكەن ەكەن. جاكەنى سۇرىندىرمەك بولعان ءبىر توپ جاس جىگىتتەر: – ەي، جاكە، انەۋگۇنى قاينىڭا كەتىپ بارا جاتقاندا ءتىپتى اجارلى، ۇسكىندى ەدىڭ. ەندى قايتارىڭدا ۇنجىرعاڭ ءتۇسىپ، ءسۇلپيىپ قالىپسىڭ عوي، – دەپتى. سوندا جاكە اسپاي-ساسپاي: – ە، ونىڭ راس. باراردا قاراشا، قوجاننىڭ جىگىتتەرىندەي ادىراڭداپ-اق بارىپ ەدىم، قايتارىمدا ساتى مەن سايبولاتتىڭ جىگىتتەرىندەي ءسۇلپيىپ قايتتىم دەگەن ەكەن. ءوز رۋلارىنىڭ اتى اتالعان جىگىتتەر ۇندەي الماي قالىپتى. سوندا بۇتاباي كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ: – ىزدەگەندەرىڭ وسى عوي. وزدەرىڭە دە وبال جوق. ايعىر مەن ويناعان ات ارقاسىن الدىرادى، – دەگەن ەكەن.

جاكە قايىنشىلاپ ءجۇرىپ اتىنىڭ ءشوبى تاۋسىلىپ قالىپ، قىدىرباي دەگەن بىرەۋدەن ءبىر تەڭ ءشوپ الىپ قايتىپتى. از كۇن ءوتىپ ول شوپتاۋسىلعان سوڭ قىدىربايعا تاعى كەلىپتى. جاكەنىڭ كەلە جاتقانىن كورگەن قىدىرباي وتىرىك ۇيىقتاپ، توسەگىنە جاتىپ الىپتى. سالەم بەرسە، ەستىمەگەن بولىپتى. قىدىربايدىڭ بايبىشەسى دە ءشايىن تەز قۇيىپ، كەتىرۋگە اسىعىپتى. ءارى: – جاكە، ءشايىڭدى ءىشتىڭ، ەندى نە بۇيىمتايىڭ بار؟ – دەپتى. سوندا جاكە: قىرىنقاراپ جاتادى ءشوپتى كىسى، ەكى سۇراپ الادى ەپتى كىسى. ءشوپ سۇرايىن دەپ وتىرمىن، – دەگەندە قىدىرباي كۇلىپ جىبەرىپ، باسىن كوتەرگەن ەكەن.