|  |  |  |  | 

تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

كوگەداي

اباقكەرەي

باتىرى بار ەل جاۋدان قورىقپايدى.

شەشەنى بار ەل داۋدان قورىقپايدى.

تورەسى بار ەل حاننان قورىقپايدى.

جانىبەك بەرداۋلەتۇلى.Kerey taryhi

جوڭعارمەن سوعىس اياقتالىپ، قازاقتىڭ بىرىككەن قوسىنىنىڭ تاراپ، ءار رۋ ءوز جۇيەسىن كۇيتتەپ كەتكەن جاعدايدا، التاي مەن ساۋىردىڭ رەسەي مەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنا تارتىلۋىنا بايلانىستى بۇل ولكەدە قونىستانۋ ءۇشىن جانىبەك باستاعان اباق كەرەي قاۋىمى بىرقاتار ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋى قاجەت بولدى.

بىرىنشىدەن، بۇرىنعىداي بىتىراڭقى رۋلاردىڭ جاي عانا جيىنتىعى بولماي، ءبىر ورتالىققا توپتاسقان قاۋىمعا اينالدى. ول ءۇشىن رۋلاردىڭ سانى ون ەكىگە جەتكىزىلىپ، ولار ءبىر اتادان تاراعان قانى ءبىر تۋىسقاندار دەگەن قاعيدا ناسيحاتتالدى.  بۇرىن نايمان مەن كەرەي تەڭدەس، بىراق شىڭعىسحاننىڭ قىرعىنىنان ازايىپ، توزىپ كەتكەن مەركىت رۋىن قاتارىنا الىپ، جاستابانمەن قونىستاس بولىپ كەلگەن سارىباس اۋلەتتەرىن جانە نايماننان قوسىلعان قۇلتايبولاتتى (شيمويىن دەپ تە اتالادى) جەكە رۋلار رەتىندە قاراستىرىپ، نوقتا اعاسى يتەلى رۋى دەپ بەكىتىلدى.

ەكىنشىدەن، ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعى، رۋ ارالىق قايشىلىقتارعا توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن بيلىكتى بەيتاراپ تۇلعا حان تۇقىمى تورەگە بەرۋگە شەشىم قابىلداندى. «تورەسىز ەل، توبەسىز زيار بولمايدى» دەپ، تاۋاسار بي باستاعان 17 ادام تۇركىستانعا ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى ابىلپەيىزدىڭ ورداسىنا ونىڭ ءبىر بالاسىن سۇراۋعا اتتانادى. ابىلپەيىزدىڭ كىشى ايەلى قىرعىز حانى ورمانبەتتىڭ قىزى تۇمار حانىمدى ءۇش ۇلى كوگەداي، سامەن جانە جاباعىنى 2 قۇل، 1 كۇڭى، كۇتۋشى، قىزمەتكەرلەرى، قوجا-موللالارىمەن 17 ءۇيلى اۋىل اباق كەرەيگە كوشىن كەلەدى. كەلەسى 1785 جىلى كوكپەكتىدە سالتاناتتى تۇردە 12 جاسار كوگەدايدى تورە سايلايدى. 1790 جىلى كۇزدە كوگەدايدى الىپ كەرەيدىڭ ەل باسقارعان اتاقتى ادامدارى بارماباي، شۇباش، بايقان، جانتورى، ت.ب. ءبىر كەرۋەن بولىپ، قوبدانى باسىپ، بەجينگە بارىپ قىتايدىڭ پاتشاسىنان كوگەدايعا گۋڭ مارتەبەسىن الىپ 1791 جىلى ورالدى. كوگەداي وسىدان كەيىن 39 جىلداي نەگىزىنەن زايسان وڭىرىندە تۇراقتانىپ، اباق كەرەيدى باسقارىپ، بۇل ولكەدە ەلدىڭ قونىستانۋىندا، وسى باعىتتا قىتايمەن اراداعى قاتىناستاردى رەتتەۋدە ەلەۋلى ءرول اتقاردى.

ۇشىنشىدەن، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇقىقتىق قالىپتامالارى زاڭداستىرىلعان قازاقتىڭ ەجەلگى ادەت-عۇرپى جەتى جارعى زاڭدارى مەن شاريعات قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن «اباق كەرەي ەرەجەسى» بەكىتىلدى. بۇل ەرەجەدە وتباسىنىڭ، ۇيلەنۋ، نەكەگە وتىرۋدان باستاپ، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستار، قىلمىستى ىستەردى شەشۋ جولدارى تۇگەل قامتىلدى. ەلتىرىنىڭ داۋىنان ەردىڭ قۇنىنا دەيىن الاشتىڭ ويىنا ورناپ، قانىنا سىڭگەن، كوكىرەگىنە جازىلعان ەجەلگى ءداستۇرلى داعدى، زاڭ جوسىندارى نەگىزىندە شەشىم تاۋىپ وتىردى.Ytike batir

كەرەيدىڭ نەگىزگى شوعىرى قالبا، قىزىلسۋ، شار توڭىرەگىندە ىرگە تەۋىپ، باس-اياعىن جيىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىس قامىنان باستاپ باسقارىپ رەتتەپ، سول زاماننىڭ تالاپ – ۇردىستەرىنە ساي تىرشىلىكتەرىن قۇردى. مال باسى ءوسىپ، توبەسى كورىنىپ تۇرعان اتا-قونىستارى التاي-ساۋىردى اڭساي بەردى. جوڭعار حاندىعى تاريحي دەرەكتەر بويىنشا 1757 جىلى جويىلدى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇعان دەيىن-اق تۇكىباي، بايىمبەت باتىرلار جىلقىلارىن تەبىندەتىپ ساۋىرعا جول سالعان ەكەن. ولاردىڭ ءىزىن الا ول جاققا جانتەكەيدىڭ بىرەر اۋىلى قونىستانا باستاعان كورىنەدى. بۇل كەزدە ساۋىردىڭ رەسمي يەسى تورعاۋىت ۋاڭىنا مەركىتتىڭ ەل باسشىلارىنىڭ ءبىرى بەسىك كوكشەۇلى سىي-سياپات بەرىپ ساۋىردان قونىس الادى. ىرگەسى سوگىلە باستاعان، ءتۇتىنى سيرەپ، مال باسى جۇتاڭداعان جوڭعارلىقتارعا بىردە ساۋعالاپ، قالاپ، بىردە تىزە باتىرىپ، ارالاسا قونىستانىپ، ساۋىردىڭ مۇزتاۋىنا، جازىق كول جاعاسى مەن كوكسەڭگىر بويىنان ەرتىسكە دەيىن ەنتەلەي ەنە باستادى. بۇنداي قالماقپەن قونىستى بولعان جۇرت شۇبار كەرەي اتانعان.

بۇل كەزدە جانىبەك باتىر جۇرتىمەن باتىس قالبادان جىلجىماي، ەل ىرگەسىنبەرىك ۇستاپ، ساقتاپ وتىردى. 1760 جىلى قالبادان جانتەكەي اۋىلدارىنىڭ ۇلكەن شوعىرىن باستاپ ەرتىستى ورلەپ كوشە باستادى. بۇلارمەن قاتار بۇقارباي باستاعان يتەلىلەر، قوجابەرگەن باستاعان شۇبارايعىرلار جىلجي جىلجي كىشكەنە تاۋ ماڭىراققا جەتىپ توقتادى.كەيىننەن ماڭىراق تاۋى، ۇيدەنە وزەنى بويىن مەركىتتەر مەكەن ەتىپ، وعان قونىستى بولىپ جاستابان رۋى ورنالاستى. كوپۇزاماي كەندىرلىك بويى مەن سارتەرەكتە سامىرات رۋى مەن سامەمبەتتىڭ تۇكىباي اۋىلدارى، كوكتال، مايشىلىك پەن قۋتالدا يتەلى رۋى قونىستاندى. بۇل كەزدە جوڭعار حاندىعى جويىلىپ، بۇكىل ايماق قىتايعا قاراستى جەر بولىپ ەسەپتەلدى. سوندىقتان بەجينمەن اراداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ، كوگەدايدى اباق كەرەيدىڭ بيلەۋشىسى رەىندە جانە ەجەن پاتشاسىنىڭ گۋڭ دارەجەسىندەگى وكىلدىلىگىن زاڭداستىرۋ التاي-ساۋىر ولكەسىنە قايتا قونىستانۋعا جول اشتى. بۇل ارەكەتتەرگە كەدەرگى بولاتىن باسپالداقتاردى اينالىپ ءوتىپ، كەرەي جۇرتى قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىمەن ەسەپتەسەتىندەي توقتامعا قول جەتكىزدى. بەجين جاعى دا اباق كەرەيدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاي، مەملەكەت شەكاراسىنىڭ اماندىعى مەن باتىس ىرگەسىنىڭ تىنىشتىعىنا باسا نازار اۋداردى.

تىلەۋبەردى سايدۋلدين،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،

زايسان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: