|  |  | 

رۋحانيات تۇلعالار

ساعات پەن ءشاربان

ساعاتتىڭ سانالى عۇمىرى، ويلاپ وتىرساق، قازاقتىڭ ءبىر درامالى جىلدارىنا ءدوپ كەلىپتى. ەگەر دە ساعاتتىڭ كوزىنشە قىزىل يمپەريا قازاق قىزدارىن شاشتان سۇيرەپ، ىشتەن تەپكىلەمەگەن بولسا، قازاقتىڭ بەتىنە كرەمل كۇللى الەم الدىندا «ۇلتشىل» دەپ كۇيە جاقپاعان بولسا، 1991 جىلى تامىزدا تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇلت ۇمىتىنە گكچپ بۇلت ۇيىرمەگەن بولسا، وندا، كىم بىلەدى، ساعات سىنشى وسىناۋ الىپ يمپەريا قۇلار شاقتا ورانعان الاۋعا جانىپ كەتپەي ارامىزدا ەسەن-ساۋ جۇرەر مە ەدى…
الايدا ادامدى زامان يلەمەك. 86-جىل. جەلتوقسان. ۇلت نامىسى الاڭدا يت جىرتقان تەرىدەي يلەندى. قىزدارىمىزدى قىزىل يمپەريا كەرزى ەتىكپەن تەپكىلەپ جاتتى. «مۇندايدى كورگەنشە شىققىر كوزىم نەگە شىقپادى!؟» دەپ اھ ۇردىق. قانىمىز باسىمىزعا شاپشىدى. شيىرشىق اتتىق. قىزىل جاۋدىڭ قولىندا ولۋگە دايار تۇردىق. ىزا جاسى بەتىمىزدى جۋدى. شاپشاڭ ساعات بولسا تىپتەن نامىس وتىنا كۇيىپ، اشۋ بولىپ اتىلدى. قاشاندا ءىسى مەن ءسوزى قاتار جۇرەتىن شاپشاڭ مىنەزدى ساعات سول تۇستا شىداپ تۇرا المادى. كۇرەكتى جەندەتتەر قازاق جاستارىنا دۇرسە قويا بەرگەندە، ساعات تا كرەمل وكىلىنە دۇرسە قويا بەردى. كرەمل وكىلى رازۋموۆقا: «توقتاتىڭدار! مىنا زوبالاڭدى! قارۋلى سولداتتار قارۋسىز جاستاردى قانعا بوكتىرىپ جاتىر!» – دەپ ساڭق-ساڭق ەتتى ساعات. «مىناۋىڭ كىم؟» – دەدى قاھارلى رازۋموۆ جانىنداعى ۋستينوۆقا. «بۇل – اشىمباەۆ دەگەن ۇلتشىل!» – دەدى ۋستينوۆ. وسى كۇننەن باستاپ ساعاتتىڭ باسى ساۋداعا ءتۇستى. ساعاتتىڭ ىزىنە قىزىل يدەولوگتار شام الىپ ءتۇستى. وسى كۇننەن باستاپ ساعات جاي سىنشى ەمەس، سوۆەتتىك رەجيمگە قارسى ساياسي تۇلعاعا اينالدى. ونىڭ ءىسى بيۋرودا قارالدى. ءىسى جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمىنا جولداندى. ساعاتتى قازاق تەلەراديوسى ۇيىمىنىڭ جالپى جينالىسى قۇتقارىپ قالدى.ۇلتجاندى جۋرناليستەر قورعاپ قالدى. ۇلت ۇلى كۇش ەكەنىن سوندا ۇقتى ساعات. ساناسى سەرپىلگەن جۋرناليستەر قاۋىمى ونى جاۋعا بەرمەدى. جاۋعا بەرمەك تۇرماق، وعان شاڭ جۋىتپادى. ەگەر كۇللى حالىق ساناسى وسى جۋرناليستەردەي سەرگەك بولسا عوي، سوندا بۇل ۇلتتى ساقتاۋداعى ۇلى قورعان ەكەنىن ۇقتى ساعات. دەمەك، قازاقتىڭ كوزىن اشۋ كەرەك! باسشى رەتىندە ءوز قولىندا ۇلكەن يدەولوگيالىق قۇرال تۇر. ەندەشە، نەگە وتىر؟! جوق. ساعات وتىرمادى. «قارىز بەن پارىز» اتتى ۇيقىداعى ۇلتتى سىلكىپ وياتاتىن حاباردى باستادى. ونىڭ اتىن دا، زاتىن دا ءوزى قۇراستىردى. ءوزى جۇرگىزدى. ۇرىستا تۇرىس جوق. ساعاتتىڭ ءۇنى قازاقستان كوگىندە ساڭقىلدادى. قازاقتىڭ ازات ويى ايتىلا باستادى. مۇندايدى ەستىمەگەن قۇلاق ەلەڭ ەتتى. سانا سەرپىلدى. كوزدەر اشىلىپ، توڭىرەگىن كورە باستادى. كوكجيەكتە كولبەڭدەپ ەگەمەندىك سۇلباسى كورىندى. ساعات يدەولوگ شابىسىن ۇدەتتى. ول سول كوكجيەككە اسىقتى. ساعات تىلىمەن الاش سويلەدى. قىسقاسى، قازاق ساعات بولىپ سويلەدى. بۇل كەزدە قىزىل يمپەريا دا تەك جاتپادى. جەر استىنان جىك شىقتى. ەكى قۇلاعى تىك شىقتى گكچپ بولىپ… يمپەريالىق ايداھار اقىردى، قارسى كەلگەندى قىلعىتام دەپ. جۇمىرىما سىيماعاندارىڭدى تۇگەل تۇرمەگە تىعام دەپ. سوۆەت حالقىنىڭ زارەسى ءزار تۇبىنە كەتتى. قازاق كوگىنە 37-ءنىڭ بۇلتى ءۇيىرىلدى. ساعات جوعارىدان تۇسكەن قىسىمعا شىداماي ەفيردى قىزىل جەندەتتەرگە – گكچپ-عا بەردى. كەشە عانا الاڭدا قازاق جاستارىن قانعا بوكتىرگەن قىزىل جەندەتتەرگە ەندى باستىق ساعات باس ءيىپ، قول قۋسىرىپ تورگە شىعاردى. تورگە شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. ياعني ەرتەڭ ءوز باسىڭدى الاتىن جەندەتتەردى، ءسويتىپ، ەفير تورىنە شىعاردى. ساعات ءسويتتى. جەندەتتەرگە ەفيردى بەردى. گكچپ-نى لاجسىز تورىندە تايراڭداتتى. ساعات، ءسويتىپ، ءوز بولمىسىنا ءوزى قايشى كەلدى. قولى گكچپ-نى ەفير تورىنە شىعارسا دا، جۇرەگى اتويلاپ قارسى شىقتى. «ءاي، سەن، مىنا جەندەتتەردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، ەندى ەرتەڭ ەل الدىنا قالاي شىعاسىڭ؟ جازدىق. جاڭىلدىق دەيسىڭ بە؟» وسىلايشا اتويلاپ ءوز بولمىسى وزىنە قارسى شىقتى. الاش ءۇشىن ارپالىستى ازامات ساعات پەن پارتيالىق باستىق ساعات. وسى ەكى وت اراسىندا جۇرەك بايعۇس… شىدامادى. جۇرەك بايعۇس شىتىناپ بارىپ ايىرىلىپ كەتتى. ءسويتىپ، سوۆەتتىك يمپەريانىڭ سوڭعى تۇياق سەرپىسى بىزگە ءتيدى. ارامىزدان ساعاتتى الىپ كەتتى. ساعات اتىشۋلى پۋتچتىڭ قۇربانى بولدى. سوۆەتتىك رەجيمنىڭ سوڭعى قۇربانى بولدى. بىزدىڭشە، اشىمباەۆ ارۋاعى وسىلاي ۇلىقتاۋدى قاجەت ەتەدى. تەك قانا سىنشى ەمەس، ساياسي قۇربان رەتىندە دە ۇلىقتاۋدى قاجەت ەتەدى.
ومىردەن ساعاتتىڭ ءوزى وتسە دە، ونىڭ ءسوزى وتكەن جوق. ساعاتتىڭ ءسوزى ۇلى ماۋلەننىڭ اۋزىندا بۇگىندە. ماۋلەننىڭ تىلىمەن تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتىپ كەلەدى ساعاتتىڭ ءسوزى.
ومىردەن ساعات وتسە دە، ونىڭ قاسيەتتى قالامى يەسىز قالعان جوق. جازۋىن توقتاتقان جوق. ول قالام بۇگىندە جارى ءشارباننىڭ قولىندا. ەلىمىزگە بەلگىلى جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا قازاق ادەبيەتىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتۋمەن كەلەدى. ساعاتتىڭ 70 جىلدىعىنا جازۋشى تارتىمدى دا تالانتتى دۇنيەلەرمەن كەلدى. ول – بۇگىندە اڭگىمە-حيكاياتتاردان قۇرالعان ون شاقتى كىتاپتىڭ اۆتورى. سوڭعى جىلدارى وسىناۋ تالانتتى قالام يەسى ادەبيەتىمىزدە ءبىر سونى سۇرلەۋ سالدى. ۇلى دالا تاريحىندا ءرول اتقارعان اتىشۋلى قازاق ارۋلارى تۋرالى تاريحي دەرەككە نەگىزدەلگەن كوركەم حيكاياتتار سەرياسىن جازدى. سولاردىڭ ىشىندە كوركەمدىك بولمىس ءبىتىمى ءمىنسىز جاسالعان حيكايات – ءسىبىر حانى كوشىمنىڭ ەكىنشى ايەلى سۇزگە سۇلۋ تۋرالى. ءحVى عاسىردىڭ اياعىندا ەرماك باستاعان وتقارۋلى قاراقشىلار ءسىبىر حانى كوشىم ورداسىن تالقاندادى. كوشىمنىڭ سۇيىكتى سۇزگەسىنە ارناپ سالدىرعان قورعان قالا جاۋ قولىندا قالادى. ەرماكتىڭ اتاماندارى قالانى قورشاۋعا الادى. سۇزگەگە تالاپ قويادى، «ءتىرى بەرىل، سوندا سەنى رەسەي پاتشا اعزامىنا سىيعا تارتامىز» دەگەن. «رەسەي حانىمى بولاسىڭ» دەيدى. سۇزگە سۇلۋ قاراقشىلاردىڭ ۋادەسىن الادى، «قالا تۇرعىندارىن قىرمايمىز» دەگەن. سول ۋادە بويىنشا قالا تۇرعىندارىن تۇندە قالادان شىعارىپ جىبەرىپ، ءوزى قورعاندا قالادى. قاراقشىلار تاڭەرتەڭ ۋادە بويىنشا قالاعا كىرەدى. الاڭدا ءتۇپ تەرەككە ارقاسىن سۇيەپ وتىرعان جالعىز سۇزگە حانىمدى كورەدى. قۋانىپ كەتىپ جانىنا بارسا، سۇزگە اققان قانىنىڭ ۇستىندە جان تاپسىرعان قالپى وتىر. ءسويتىپ، ورىس پاتشاسىنا توقال بولعانشا، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا قالۋدى ارتىق ساناعان دالا ارۋى.
ءشاربانۋدىڭ «سۇيىمبيكە» دەرەكتى حيكاياتى دا يۆان گروزنىيدان قازاندى قورعاپ، قولعا تۇسكەن دالا ارۋى، ەدىگە ءبيدىڭ تۇقىمى، ايگىلى سۇيىمبيكە حانىم تۋرالى جان تەبىرەنتەرلىك تراگيكالىق داستان. وسى شىعارمانى وقي وتىرىپ «سۇيىمبيكەنىڭ جاننا د اركتان نەسى كەم؟» دەگەن وي كەلدى. سۇيىمبيكە دە ماسكەۋدە گروزنىيعا باس يمەدى. پاتشا وسىناۋ ۇلى دالانىڭ ارۋىن قاسىموۆ قالاسىنداعى قازان حاندىعىن ساتقان ساتقىن تاتارعا توقالدىققا بەرەدى. بۇل قورلىققا شىداماعان سۇيىمبيكە مۇنارادان سەكىرىپ ولەدى. نەتكەن تاعدىر! نەتكەن ەر مىنەزدى ارۋلار! بۇدان ارتقان ەرلىك، بۇدان ارتقان وتانسۇيگىشتىك بار ما؟! ەكراندا وسىنداي ەرلىكتى تولعاي الماي كەلە جاتقانىمىز ءمىن دەر ەدىك. جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ «ءبىر ماحاببات بايانى» حيكاياتى دا تۇنىپ تۇرعان كينو. سىبىرگە ايدالعان كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان قيامەت-قايىم قيىنشىلىقتاردى ەڭسەرىپ، ىزدەپ بارعان قازاق ايەلى تۋرالى تولعاۋ. جازۋشى، ءسويتىپ، ۇلى دالا تاريحىنداعى ءبىر تاماشا تاقىرىپ كومبەسىن اشىپ، ادەبي اينالىمعا ءتۇسىردى. ساعات قورعاعان قازاق نامىسىن ونىڭ جارى، تالانتتى قالام يەسى ءشاربانۋ بەيسەنوۆا ءسوز مايدانىندا وسىلايشا قورعادى جانە قورعاپ تا كەلەدى. اشىمباەۆتار اۋلەتى، مىنەكي، وسىناۋ 70 دەگەن جوتاعا جويدالى جەمىسپەن كوتەرىلدى.

سماعۇل ەلۋباەۆ

قۇلاققاعىس
قازاننىڭ 6-سىندا كورنەكتى ادەبيەت سىنشىسى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ساعات اشىمباەۆتىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى كەش الماتى قالاسىندا م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا وتەدى. باستالۋى: ساعات 18:00

zhasalash.kz

Related Articles

  • …ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.

    الەۋمەتتىك جەلىدە وسى وتانداسىمىزدى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر ەكەن. كوبى سىن ايتىپ جاتىر. ۆيدەو جازبانىڭ تولىق نۇسقاسى جوق، پىكىر-تالاس تۋدىرعان بولىگى عانا تاراپ جاتىر ەكەن. سوعان بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتا كەتپەكشىمىن: ءبىرىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ۆيدەوسى، فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تاراپ جاتىر. ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) جەكە قۇپياسى سانالاتىن فوتوسى، ۆيدەو جازباسى كىمنىڭ رۇقساتىمەن تاراپ جاتىر ەكەن؟ ءوز باسىم وسى پوستتى جازۋ ءۇشىن ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) ۆيدەوداعى بەينەسىن قارا بوياۋمەن ءوشىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم. جانە رۇقساتىنسىز فوتو بەينەسىن جەكە پاراقشاما سالعانىم ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايمىن. ءدىني ۇستانىمى، ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز. ەكىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا بايلانىستى ايتقان سوزدەرى قوعامدا قاتتى پىكىر تۋدىرعان ەكەن. ءتىپتى ونى “ۇلت دۇشپانى”

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

    ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى»  مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى

  • نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى  جونىندە

    كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان  ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ  كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە  مەن دە سولاي  ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ  مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى  سول كەزدەگى  س.م. كيروۆ اتىنداعى  كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان،   بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ  ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ  بابامىزدان  دا  اسقان

  • الىستاعى اعايىننىڭ اتامەكەنگە ورالۋ جولىن تۇڭعىش اشقان قازاقتىڭ قاھارمان قىزى

    ول كىم دەيسىز عوي، تۋراسىن ايتسام ول ساعات زاقانقىزى. توقسانىنشى جىلدارداعى العاشقى كوش موڭعوليا قازاقتارتارىنان باستالعان. سول كوشتى العاش باستاعان ادام ساعات زاقانقىزى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. جارعاق قۇلاعى جاستتىققا تيمەي، سوناۋ قيىن-قىستاۋ زامانىندا الىستاعى اعايىنداردىڭ جولىن اشقان وسى ادامدى قازاقتىڭ قاھارمان قىزى اتاۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. “كوش باسشىسىمەن كورىكتى”  “كورگەنى جاقسى كوش باستار”  دەيدى اتام قازاق.   وسى ەكى اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساق، وندا، ۇلكەن ءمان ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.       بۇرىنعى اۋىل كوشىنىڭ وزىندە، كوش باسشىلارى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءورىسىنىڭ جاعدايىنا قاراي، ءار مەزگىلدەگى اۋارايىنىڭ وزگەرىسىنە ساي، كوشىپ قونۋدا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلار  ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك  جۇكتەسە، موڭعوليادا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر جارىم عاسىر عۇمىر كەشكەن ەل جەرىنەن ،

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: