ءى. گانسۋ قازاقتارىنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جۇرگىزگەن ۇلتتىق اۋماقتىق اۆتونوميا ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 1954 جىلى شۇار عا قاراستى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. قازاقتار نەگىزىنەن وسى وبىلىستىڭ التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىندا، سونداي-اق شۇار موري-قازاق، شۇار باركول-قازاق اۆتونوميالى اۋداندارىندا ۇلكەن شوعىر بولىپ قالىپتاسقان. وسى اتالعان وڭىرلەردەگى قازاقتاردى دياسپورا دەۋدەن گورى شۇار داعى تۇرعىلىقتى، ەجەلدەن كەلە جاتقان ەتنيكالىق قازاقتار دەپ اتاساق تا تەرىس بولمايتىن ۇقسايدى.

ال قىتايدىڭ ىشكى جاعىندا دا، اتاپ ايتقاندا گانسۋ مەن چيڭحاي پروۆينتسيالارىنداعى ەلدى مەكەندەردى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت قونىس ەتىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ دا بار ەكەندىگى جالپىعا ايان. شۇار داعى قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان مەكەندەردەن الىسقا شاشىراپ كەتكەن وسى ءبىر قازاقتار تۋرالى زەرتتەۋلەر مەن اقپاراتتار قازاقستانداعى باسپا ءسوز بەتتەرىندە سيرەك كەزدەسەتىنى راس. سەبەبى ول جاقتاعى قازاقتار قازاقستان شەكاراسىنان 2000 شاقىرىمنان ۇزاق شالعاي جەرلەرگە ورنالاسقان. سول ءۇشىن ماقالامىزدىڭ تاقىرىبىن سوناۋ قىتايدىڭ الىس قيىرلارىنداعى گانسۋ قازاقتارىنا قاراي بۇرۋعا تۋرا كەلدى.

گانسۋ قازاقتارى دا شىڭجاڭداعى قازاقتار سياقتى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى. كوپ مولشەرى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا ورنالاسقان. گانسۋدىڭ لانجوۋ، جيۋچۋان، دونحۋاڭ قالالارىنا دا از مولشەردە قازاقتار ورنالاسقان. جالپى سانى 4000 نىڭ اينالاسىندا.

اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى گانسۋ قازاقتارىنىڭ ەڭ شوعىرلى قونىستانعان تۇراقتى مەكەنى بولىپ تابىلادى. اۋدان گانسۋ، شىڭجاڭ جانە چيڭحاي ولكەلەرىنىڭ توعىسقان جەرىندەگى التىن تاۋىنىڭ شىعىس جاعىنا ورنالاسقان. جەر بەدەرى كۇردەلى، اينالاسى تاۋ، بيىك ءۇستىرت، قۇمدى ءشول دالا. اۋاسى قۇرعاق، جاۋىن-شاشىننىڭ جىلدىق ورتاشا مولشەرى 110 مم. اۋدان تابيعي رەسۋرستارعا باي. تۇرعىندارى مال شارۋاشىلىعىمەن جانە كەن اشۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ گانسۋ پروۆينتسياسىنا قاراستى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى — 1954 جىلى 27 ساۋىردە قۇرىلعان اكىمشىلىك اۋدان. ورتالىعى — حوڭليۋان قالاسى. جەر كولەمى 33733 كم². اۋداندا قازاقتاردان باسقا قىتاي، دۇنگەن، تيبەت، مونعول، سالار سياقتى ۇلتتار دا مەكەندەيدى. جالپى حالىق سانى 10000, قازاقتار سانى 3600 ادام، جالپى حالىق سانىنىڭ 40 پايىزىن ۇستايدى.

قىتايدىڭ گانسۋ پروۆينتسياسىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ قالىپتاسۋى حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى شىڭ شىتساي جۇرگىزگەن تەرورلىق ساياساتپەن تىكەلەي بايلانىستى.

وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارىندا قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى شىڭ شىتساي شىڭجاڭ ولكەسىندە توتاليتاريزمدىك رەجيم ورناتىپ، حالىقتى قىرىپ ˗ جويىپ، قۋعىن ˗ سۇرگىنگە ۇشىراتقانى انىق. 1934 — 1939 جىلدارى شىڭجان گۋبەرناتورى شىڭشىتسايدىڭ قازاقتارعا قولدانعان قاتاڭ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە التاي ايماعىنا قاراستى شىڭگىل اۋدانىنداعى جانە قۇمىل ايماعىنا قاراستى موري، باركول اۋداندارىنداعى قازاقتاردان 30 مىڭعا جۋىق ادام شىڭجاننىڭ شىعىسىنداعى گانسۋ ولكەسىنە بوسىپ كەتتى.

قازاقتار گانسۋ جەرىنە بىرنەشە دۇركىن بوسىپ بارعان.

1936 جىلى قاڭتار ايىندا گانسۋ جەرىنە ادۋبايدىڭ (كەرەي تايپاسىنىڭ جانتەكەي تاسبيكە رۋىنان، شاڭيا) كوشى ءوتتى. ادۋباي باستاعان بۇل كوشتىڭ قۇرامىندا 113 ءتۇتىن، 565 ادام بولدى. بۇل رەتكى قازاق كوشى گانسۋدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى مازوڭ تاۋىن اينالىپ، انشي اۋدانىن باسىپ، چيليان تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىنداعى ۋيىرحۇن، تۋلا وڭىرلەرىنە بارىپ ايالدايدى.

1937 جىلى شىلدە ايىندا قىتاي جانە ەۋروپا قازاقتارىنىڭ داڭىقتى باتىرى ەلىسقان ءتايجى ءالىپۇلى (كەرەي تايپاسىنىڭ جانتەكەي تاسبيكە رۋىنان) ءوز قاراماعىنداعى ەلىن باستاپ گانسۋدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى مازوڭ تاۋىن اينالىپ، انشي اۋدانىن باسىپ، چيليان تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىنداعى ۋيىرحۇن، تۋلا ونىرلەرىندە تۇراقتاپ قالعان ادۋبايدىڭ اۋىلىنا بارىپ قوسىلدى. كوشتىڭ قۇرامىندا 178 ءتۇتىن 890 ادام بولدى.

1937 جىلى قازان ايىندا زايىپ ءتايجىنىڭ (سول جىلدارى 70 جاستا، كەرەي تايپاسىنىڭ جانتەكەي بازارقۇل رۋىنان) باستاعان كوشى گانسۋ جەرىنە ءوتتى. زايىپپەن بىرگە شىعىس قازاقتارىنا اتى ايگىلى قاسىم باتىر دا (كەرەي تايپاسىنىڭ مەركىت رۋىنان) گانسۋ جەرىنە ءوتتى. زايىپ باستاعان كوشتىڭ قۇرامىندا 703 ءتۇتىن 3515 ادام بولدى.

1939 جىلى اقپان ايىندا شىڭجاڭنان تاعى ءبىر ۇلكەن كوش گانسۋعا ءوتتى. ول كوشتىڭ قۇرامىندا دا مىقتى ەل اعالارى بولدى. اتاپ ايتقاندا: قۇسايىن ءتايجى (نايمان تايپاسىنان) – 98 ءتۇتىن، 490 ادامىمەن; نۇرعالي ۇكىرداي (كەرەيدىڭ جانتەكەي رۋىنان) – 374 ءتۇتىن، 1187 اداممەن; سابىرباي ءتايجى (كەرەيدىڭ جادىك رۋىنان) – 241 ءتۇتىن، 1800 اداممەن; شىعىس قازاقتارىنا اتى تانىس ايگىلى باتىر ايەمبەت ۆاڭ (ۋاق تايپاسىنان) – 100 ءتۇتىن، 500 دەن استام اداممەن; ءسولتانشارىپ ءتايجى( كەرەيدىڭ يتەلى رۋىنان) – 100 ءتۇتىن، 500 – دەن استام اداممەن; سالاقيتتان ۇكىرداي (كەرەيدىڭ مولقى رۋىنان) – 140 ءتۇتىن، 700 اداممەن; ابىلقايىر زالىڭ (كەرەيدىڭ سارباس رۋىنان) – 183 ءتۇتىن، 915 اداممەن; ەجەنحان (كەرەيدىڭ جانتەكەي رۋىنان) – 125 ءتۇتىن، 625 اداممەن كوش باستادى. بۇل جولعى كوشتىڭ جالپى ءتۇتىن سانى 3160-تان، ادام سانى 7000-نان استام بولدى[1, 11-14 ب].

1930 جىلداردان باستالعان قازاق بوسقىندارىنىڭ كوشى وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىندا اياقتالدى. كوش جونەكەي قازاقتار گۋبەرناتور شىڭ شىتسايدىڭ جانە ميليتاريس ما بۋفاڭنىڭ تالاي رەتكى قۋدالاپ ءجۇرىپ جاساعان قىرعىنشىلىعىنا ۇشىرادى. بوسقىن حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى جول بويىنداعى سوعىستاردان، وبادان، اشارشىلىقتان قىرىلىپ قالدى. ال، كوشتىڭ الدىڭعى لەگى ەلىسقان باتىردىڭ باستاۋىمەن تيبەتتى باسىپ، پامير، گيمالاي جوتالارىنان اسىپ ءۇندىستان مەن پاكىستاندى بارىپ پانالادى. 50 جىلدارى حالقارالىق كومەكتەردىڭ ناتيجەسىندە تۇركياعا جەتكەن. بۇگىندە تۇركيا مەن ەۋروپاداعى قازاقتىڭ دەنى وسى كوش ارقىلى بارعان قازاقتىڭ ۇرپاقتارى.

سول بوسقىنداردىڭ ءبىراز بولىگى گانسۋ، شىڭجاڭ جانە چيڭحاي ولكەلەرىنىڭ توعىسقان جەرىندەگى التىن تاۋىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندەگى جانە چيڭحايدىڭ گاس جەرىندەگى ەلسىز يەن دالالاردا اش جالاڭاش قالىپتارىندا جان ساۋعالاپ بوسىپ ءجۇردى.

1949 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. جاڭا قۇرىلعان قحر ۇكىمەتى گانسۋ، چيڭحاي جەرلەرىندە بوسىپ جۇرگەن قازاقتاردى ءوز قالاۋلارى بويىنشا ورنالاستىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. 1953 جىلى 24 ناۋرىزدان 3 ساۋىرگە دەيىن قىتاي كومپارتياسى باتىس تەرىستىك بيۋروسى باتىس تەرىستىك اكىمشىلىك كوميتەتى لانجوۋ قالاسىندا گانسۋ، چيڭحاي، شىڭجاڭ ءۇش ولكە شەكاراسىنداعى قازاق باسشىلارىنىڭ بىرلىگى جانە ۇلتتار ىنتىماعى جينالىسىن اشتى. جيىنعا قاتىسقان وكىلدەر بۇرىنعى ۇلتتار اراسىنداعى قاندى قاقتىعىستارعا گومينداڭ ۇكىمەتى سەبەپكەر ەكەندىگىن تۇراقتاندىردى. سونىمەن قاتار «گانسۋ، چيڭحاي، شىڭجاڭ ءۇش ولكە شەكاراسىنداعى ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتۋ مەن شەكاراداعى قازاقتاردى تىنىشتىققا كەنەلتۋ» كەلىسىم پىكىرىن ماقۇلدادى. كەلىسىم بويىنشا قايىز جەرىن ورتالىق ەتكەن شىعىسى قالتىن، توسىنپۋ، باتىسى قانامبار، تەرىستىگى ياندانتۋ، تۇستىگى قايىزدىڭ تۇستىگىنە دەيىنگى اۋماق اقساي قازاقتارىنا تيەسەلى بولىپ بەلگىلەندى. وسىدان باستاپ بوسقىن قازاقتار تىنىش ءومىر سۇرەتىن تۇراقتى مەكەنگە يە بولدى[2, 69 ب].

1954 جىلى 27 ساۋىردە اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قۇرىلدى. ورتالىعى بولوجۋانجيڭ كەنتى بولىپ بەلگىلەندى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا اۆتونوميالى اۋدانعا قاراستى 5 اۋىل قۇرىلدى. جاڭا قۇرىلعان اۋىلدارعا جاڭا زامان تالابىمەن بەيبىت، دەموكرات، ىنتىماق، قۇرلىس دەگەن اتتار بەرىلدى، قالعان ءبىر اۋىل بۇرىنعىسىنشا دوباگۋ اتاندى.

وسىدان باستاپ بۇرىنعى بوسقىن قازاقتار وزدەرى ەركىن ءومىر سۇرەتىن مەكەنگە يە بولىپ، بەيبىت ومىرلەرىن باستادى. 1998 جىلى اۋدان ورتالىعى حوڭليۋان قالاشىعىنا كوشىرىلدى. قازىر اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋداننىنا قاراستى 2 اۋىل، ءبىر قالا، 14 اكىمشىلىك قىستاق بار. اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىسى وتە جاقسى، ەكونوميكالىق دەڭگەيى جاعىنان قىتايداعى بارلىق قازاق اۋداندارىنىڭ الدى دەۋگە ابدەن بولادى.

1955 جىلى تۇڭعىش اۋىلدىق مەكتەپ اشىلدى. قازاق بالالارى ارالاس مەكتەپتەرىندە قىتاي تىلىندە ءبىلىم الادى. اۋداندا ءبىر ورتا، ءبىر باستاۋىش مەكتەپ جانە ءبىر بالا باقشا بار. اۋدان ورتالىعىندا 400 ادام قاتار تۇرىپ ناماز وقيتىن «اق مەشىت» دەگەن مەشىت تە بار.

مۇنداعى قازاقتار ءدىنىن، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن جاقسى ساقتاعان. سونىڭ ايعاعى رەتىندە اقسايداعى قازاق ۇلتتىق مۇراجايىن اتاۋعا بولادى.

اقسايدا 1992 جىلعا دەيىن تازا قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەر بولعان. كەيىنگى وزگەرگەن ساياساتتار بويىنشا ونداعى مەكتەپتەر قىتاي تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن بولدى. سونداي-اق، اۋداندا ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسى قۇرىلىپ، 2003 جىلدان باستاپ اقىندار ايتىسىن دامىتۋدى قولعا الدى. اقسايداعى قازاقتار قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جاقسى ساقتاعان، قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەندە كيىز ءۇي تىگىپ توي تويلاعاندى تاماشا داستۇرگە ايلاندىرعان. بۇدان تىس ۇلكەن جيىن-تويلاردا قازاقتار قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىپ شىعۋىن دا تاماشا داستۇرگە ايلاندىرعان.

اقساي حالقىنىڭ ورتا ەسەپپەن كىسى باسىنا تۋرا كەلەتىن كىرىسى 16708 يۋان. جاقىنعى جىلدارى اقساي اۋدانى قارقىنى دامىدى. اۋدانداعى قايتا جوندەۋدەن ءوتىپ، اسفالتتاندىرىلعان ترانسپورتتىق جولدارىڭ ۇزىندىعى 1000 كيلومەترگە جەتكەن.

اۋدان ورتالىعى حوڭليۋان قالاشىعىنىڭ كولەمى 4.8 شارشى كيلومەتر. كوشەلەرى تۇگەلىمەن ءاسفالتتى جول. قالاشىقتاعى قۇبىر سۋى ، جىلۋمەن قامداۋ ، كوگىلدىر وتىن، جارىق، سۋ، ساندىق تەلەۆيزيا سياقتى حالىقتىق قۇرلىستاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى 95% تەن اسقان. اقسايداعى حالىقتىڭ باسپانالى بولۋ جوباسى 100%. اقساي اۋدانىندا كەن ءوندىرىسىن دامىتۋ جاقسى ورىنعا قويىلعان. اۋدان وڭىرىندە وندىرىلەتىن تاسماقتا كەنى اۋداننىڭ باستى كىرىس قاينارى بولىپ تابىلادى. تاسماقتادان تىس اقساي جەرىندە تەمىر، مىرىش، جەز، شىرىمتال سياقتى 41 كەن ءتۇرى بار.

اقساي جەرى ءشولدى جانە ۇستىرتتىك وڭىرلەرگە بەيىمدەلگەن جانۋارلاردىڭ قاسيەتتى مەكەنى. بۇل وڭىردە جابايى تۇيە، قۇلان، قوداس، ارقار، ايۋ، اقبۇعى، ۇلار، قوڭىرقاز، تىرنا، دۋاداق سياقتى ەلەۋلى قورعالاتىن اڭ-قۇستاردىڭ تۇرلەرى بار. قانامبار قورىعى قوس وركەشتى جابايى تۇيەنى نەگىز ەتكەن مەملەكەتتىك قورىق بولىپ تابىلادى.

اقساي اۋدانىندا ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قورعالۋى مەن دامىتىلۋى جاقسى جولعا قويىلعان. اۋداندا ۇلتتىق كورمە ورتالىعى، كينوتەاتر، ەتنوپارك، مۇراجاي، يپپودروم، سپورت سارايى سياقتى جاڭا قۇرلىستار بوي كوتەرىپ ۇلتتىق مادەني قيمىلداردىڭ كەدەرگىسىز وتكىزىلۋىنە تاماشا شارت جاعدايلار ازىرلەنگەن. وسىنداي شارت جاعداي استىندا 2013 جىلى قىركۇيەك ايىندا اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا قازاق كۇرەسىنىڭ IX كەزەكتى ازيا چەمپيوناتى وتكەنىن اتاپ وتۋگە بولادى.

گانسۋ ولكەسىندەگى اقساي قازاق اۆتونوميايلى اۋدانىنىڭ كورىنىسى كوركەم، جەر بايلىقتارى مول، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر ەرەكشەلىكتەرى قويۋ تۇسكە يە. وتكەن زامانداردا كيىز ۇيدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ تۇرمىس شارت-جاعدايى تىم ءماز ەمەس بولاتىن. ال قازىرگى كەزدە بارلىعى وزگەرگەن، حالىقتىڭ كۇنكورىسى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن، مالشىلاردىڭ بارلىعى وتىراقتانىپ ساپالى سالىنعان جەر ۇيلەر مەن قابات ۇيلەردە تۇرادى.

قالبان ىنتىقان