İ. Gansu qazaqtarınıñ tarihı jäne qazirgi jağdayı
Qıtay Halıq Respublikasınıñ jürgizgen wlttıq aumaqtıq avtonomiya sayasatınıñ nätijesinde 1954 jılı ŞWAR ğa qarastı İle Qazaq avtonomiyalı oblısı qwrıldı. Qazaqtar negizinen osı obılıstıñ Altay, İle, Tarbağatay aymaqtarında, sonday-aq ŞWAR Mori-Qazaq, ŞWAR Barköl-Qazaq avtonomiyalı audandarında ülken şoğır bolıp qalıptasqan. Osı atalğan öñirlerdegi qazaqtardı diaspora deuden göri ŞWAR dağı twrğılıqtı, ejelden kele jatqan etnikalıq qazaqtar dep atasaq ta teris bolmaytın wqsaydı.
Al Qıtaydıñ işki jağında da, atap aytqanda Gansu men Çiñhay provinciyalarındağı eldi mekenderdi jartı ğasırdan astam uaqıt qonıs etip kele jatqan qazaqtardıñ da bar ekendigi jalpığa ayan. ŞWAR dağı qazaqtar şoğırlı qonıstanğan mekenderden alısqa şaşırap ketken osı bir qazaqtar turalı zertteuler men aqparattar Qazaqstandağı baspa söz betterinde sirek kezdesetini ras. Sebebi ol jaqtağı qazaqtar Qazaqstan şekarasınan 2000 şaqırımnan wzaq şalğay jerlerge ornalasqan. Sol üşin maqalamızdıñ taqırıbın sonau Qıtaydıñ alıs qiırlarındağı Gansu qazaqtarına qaray bwruğa tura keldi.
Gansu qazaqtarı da Şıñjañdağı qazaqtar siyaqtı auıldıq jerlerde twradı. Köp mölşeri Aqsay qazaq avtonomiyalı audanına ornalasqan. Gansudıñ Lanjou, Jiyuçuan, Donhuañ qalalarına da az mölşerde qazaqtar ornalasqan. Jalpı sanı 4000 nıñ aynalasında.
Aqsay qazaq avtonomiyalı audanı Gansu qazaqtarınıñ eñ şoğırlı qonıstanğan twraqtı mekeni bolıp tabıladı. Audan Gansu, Şıñjañ jäne Çiñhay ölkeleriniñ toğısqan jerindegi Altın tauınıñ şığıs jağına ornalasqan. Jer bederi kürdeli, aynalası tau, biik üstirt, qwmdı şöl dala. Auası qwrğaq, jauın-şaşınnıñ jıldıq ortaşa mölşeri 110 mm. Audan tabiği resurstarğa bay. Twrğındarı mal şaruaşılığımen jäne ken aşu jwmıstarımen aynalısadı.
Qıtay Halıq respublikasınıñ Gansu provinciyasına qarastı Aqsay qazaq avtonomiyalı audanı — 1954 jılı 27 säuirde qwrılğan äkimşilik audan. Ortalığı — Hoñliuuan qalası. Jer kölemi 33733 km2. Audanda qazaqtardan basqa qıtay, düngen, tibet, monğol, salar siyaqtı wlttar da mekendeydi. Jalpı halıq sanı 10000, qazaqtar sanı 3600 adam, jalpı halıq sanınıñ 40 payızın wstaydı.
Qıtaydıñ Gansu provinciyasındağı qazaq diasporasınıñ qalıptasuı HH ğasırdıñ birinşi jartısındağı Şıñjañ ölkesiniñ bileuşisi Şıñ şıcay jürgizgen terorlıq sayasatpen tikeley baylanıstı.
Ötken ğasırdıñ 30 jıldarında Qıtaydağı Şıñjañ ölkesiniñ bileuşisi Şıñ şıcay Şıñjañ ölkesinde totalitarizmdik rejim ornatıp, halıqtı qırıp ˗ joyıp, quğın ˗ sürginge wşıratqanı anıq. 1934 — 1939 jıldarı Şıñjan gubernatorı Şıñşıcaydıñ qazaqtarğa qoldanğan qatañ sayasatınıñ nätijesinde Altay aymağına qarastı Şiñgil audanındağı jäne Qwmıl aymağına qarastı Mori, Barköl audandarındağı qazaqtardan 30 mıñğa juıq adam Şıñjannıñ şığısındağı Gansu ölkesine bosıp ketti.
Qazaqtar Gansu jerine birneşe dürkin bosıp barğan.
1936 jılı qañtar ayında Gan'su jerine Adubaydıñ (kerey taypasınıñ jäntekey tasbike ruınan, şañiya) köşi ötti. Adubay bastağan bwl köştiñ qwramında 113 tütin, 565 adam boldı. Bwl retki qazaq köşi Gan'sudıñ batıs soltüstigindegi Mazoñ tauın aynalıp, An'şi audanın basıp, Çiliyan tauınıñ soltüstik baurayındağı Uyırhwn, Tula öñirlerine barıp ayaldaydı.
1937 jılı şilde ayında Qıtay jäne Europa qazaqtarınıñ dañıqtı batırı Elisqan täyji Älipwlı (kerey taypasınıñ jäntekey tasbike ruınan) öz qaramağındağı elin bastap Gansudıñ batıs soltüstigindegi Mazoñ tauın aynalıp, An'şi audanın basıp, Çiliyan tauınıñ soltüstik baurayındağı Uyırhwn, Tula önirlerinde twraqtap qalğan Adubaydıñ auılına barıp qosıldı. Köştiñ qwramında 178 tütin 890 adam boldı.
1937 jılı qazan ayında Zayıp täyjiniñ (sol jıldarı 70 jasta, kerey taypasınıñ jäntekey bazarqwl ruınan) bastağan köşi Gan'su jerine ötti. Zayıppen birge şığıs qazaqtarına atı äygili Qasım batır da (Kerey taypasınıñ merkit ruınan) Gan'su jerine ötti. Zayıp bastağan köştiñ qwramında 703 tütin 3515 adam boldı.
1939 jılı aqpan ayında Şıñjañnan tağı bir ülken köş Gan'suğa ötti. Ol köştiñ qwramında da mıqtı el ağaları boldı. Atap aytqanda: Qwsayın täyji (nayman taypasınan) – 98 tütin, 490 adamımen; Nwrğali ükirday (kereydiñ jäntekey ruınan) – 374 tütin, 1187 adammen; Sabırbay täyji (kereydiñ jädik ruınan) – 241 tütin, 1800 adammen; Şığıs qazaqtarına atı tanıs äygili batır Äyembet vañ (uaq taypasınan) – 100 tütin, 500 den astam adammen; Soltanşärip täyji( kereydiñ iteli ruınan) – 100 tütin, 500 – den astam adammen; Salaqittan ükirday (kereydiñ molqı ruınan) – 140 tütin, 700 adammen; Äbilqayır zalıñ (kereydiñ sarbas ruınan) – 183 tütin, 915 adammen; Ejenhan (kereydiñ jäntekey ruınan) – 125 tütin, 625 adammen köş bastadı. Bwl jolğı köştiñ jalpı tütin sanı 3160-tan, adam sanı 7000-nan astam boldı[1, 11-14 b].
1930 jıldardan bastalğan qazaq bosqındarınıñ köşi ötken ğasırdıñ 50-şi jıldarında ayaqtaldı. Köş jönekey qazaqtar gubernator Şıñ şıcaydıñ jäne militaris Ma bufañnıñ talay retki qudalap jürip jasağan qırğınşılığına wşıradı. Bosqın halıqtıñ jartısınan astamı jol boyındağı soğıstardan, obadan, aşarşılıqtan qırılıp qaldı. Al, köştiñ aldıñğı legi Elisqan batırdıñ bastauımen Tibetti basıp, Pamir, Gimalay jotalarınan asıp Ündistan men Päkistandı barıp panaladı. 50 jıldarı Halqaralıq kömekterdiñ nätijesinde Türkiyağa jetken. Büginde Türkiya men Europadağı qazaqtıñ deni osı köş arqılı barğan qazaqtıñ wrpaqtarı.
Sol bosqındardıñ biraz böligi Gansu, Şıñjañ jäne Çiñhay ölkeleriniñ toğısqan jerindegi Altın tauınıñ oñtüstigi men soltüstigindegi jäne Çiñhaydıñ Gäs jerindegi elsiz ien dalalarda aş jalañaş qalıptarında jan sauğalap bosıp jürdi.
1949 jılı Qıtay Halıq respublikası qwrıldı. Jaña qwrılğan QHR ükimeti Gansu, Çiñhay jerlerinde bosıp jürgen qazaqtardı öz qalauları boyınşa ornalastıru sayasatın jürgizdi. 1953 jılı 24 naurızdan 3 säuirge deyin Qıtay kompartiyası batıs teristik byurosı batıs teristik äkimşilik komiteti Lanjou qalasında Gan'su, Çiñhay, Şıñjañ üş ölke şekarasındağı qazaq basşılarınıñ birligi jäne wlttar ıntımağı jinalısın aştı. Jiınğa qatısqan ökilder bwrınğı wlttar arasındağı qandı qaqtığıstarğa Gomindañ ükimeti sebepker ekendigin twraqtandırdı. Sonımen qatar «Gan'su, Çiñhay, Şıñjañ üş ölke şekarasındağı wlttar ıntımağın küşeytu men şekaradağı qazaqtardı tınıştıqqa keneltu» kelisim pikirin maqwldadı. Kelisim boyınşa Qayız jerin ortalıq etken şığısı Qaltın, Tosınpu, batısı Qanambar, teristigi YAndantu, tüstigi Qayızdıñ tüstigine deyingi aumaq Aqsay qazaqtarına tieseli bolıp belgilendi. Osıdan bastap bosqın qazaqtar tınış ömir süretin twraqtı mekenge ie boldı[2, 69 b].
1954 jılı 27 säuirde Aqsay qazaq avtonomiyalı audanı qwrıldı. Ortalığı Bolojuanjiñ kenti bolıp belgilendi. Sonımen bir uaqıtta avtonomiyalı audanğa qarastı 5 auıl qwrıldı. Jaña qwrılğan auıldarğa jaña zaman talabımen Beybit, Demokrat, Intımaq, Qwrlıs degen attar berildi, qalğan bir auıl bwrınğısınşa Dobagu atandı.
Osıdan bastap bwrınğı bosqın qazaqtar özderi erkin ömir süretin mekenge ie bolıp, beybit ömirlerin bastadı. 1998 jılı audan ortalığı Hoñliuuan qalaşığına köşirildi. Qazir Aqsay qazaq avtonomiyalı audannına qarastı 2 auıl, bir qala, 14 äkimşilik qıstaq bar. Aqsay qazaq avtonomiyalı audanındağı qazaqtardıñ twrmısı öte jaqsı, ekonomikalıq deñgeyi jağınan Qıtaydağı barlıq qazaq audandarınıñ aldı deuge äbden boladı.
1955 jılı twñğış auıldıq mektep aşıldı. Qazaq balaları aralas mektepterinde qıtay tilinde bilim aladı. Audanda bir orta, bir bastauış mektep jäne bir bala baqşa bar. Audan ortalığında 400 adam qatar twrıp namaz oqitın «Aq meşit» degen meşit te bar.
Mwndağı qazaqtar dinin, wlttıq salt-dästürlerin jaqsı saqtağan. Sonıñ ayğağı retinde Aqsaydağı Qazaq wlttıq mwrajayın atauğa boladı.
Aqsayda 1992 jılğa deyin taza qazaq tilindegi mektepter bolğan. Keyingi özgergen sayasattar boyınşa ondağı mektepter qıtay tilinde bilim beretin boldı. Sonday-aq, audanda oyın-sauıq üyirmesi qwrılıp, 2003 jıldan bastap aqındar aytısın damıtudı qolğa aldı. Aqsaydağı qazaqtar qazaq wltınıñ dästürli mädenietin jaqsı saqtağan, qız wzatıp, kelin tüsirgende kiiz üy tigip toy toylağandı tamaşa dästürge aylandırğan. Bwdan tıs ülken jiın-toylarda qazaqtar qazaqtıñ wlttıq kiimin kiip şığuın da tamaşa dästürge aylandırğan.
Aqsay halqınıñ orta eseppen kisi basına tura keletin kirisi 16708 yuan. Jaqınğı jıldarı Aqsay audanı qarqını damıdı. Audandağı qayta jöndeuden ötip, asfal'ttandırılğan transporttıq joldarıñ wzındığı 1000 kilometrge jetken.
Audan ortalığı Hoñliuuan qalaşığınıñ kölemi 4.8 şarşı kilometr. Köşeleri tügelimen asfal'tti jol. Qalaşıqtağı qwbır suı , jılumen qamdau , kögildir otın, jarıq, su, sandıq televiziya siyaqtı halıqtıq qwrlıstardıñ jüzege asırıluı 95% ten asqan. Aqsaydağı halıqtıñ baspanalı bolu jobası 100%. Aqsay audanında ken öndirisin damıtu jaqsı orınğa qoyılğan. Audan öñirinde öndiriletin tasmaqta keni audannıñ bastı kiris qaynarı bolıp tabıladı. Tasmaqtadan tıs Aqsay jerinde temir, mırış, jez, şırımtal siyaqtı 41 ken türi bar.
Aqsay jeri şöldi jäne üstirttik öñirlerge beyimdelgen januarlardıñ qasietti mekeni. Bwl öñirde jabayı tüye, qwlan, qodas, arqar, ayu, aqbwğı, wlar, qoñırqaz, tırna, duadaq siyaqtı eleuli qorğalatın añ-qwstardıñ türleri bar. Qanambar qorığı qos orkeşti jabaiı tüyeni negiz etken memlekettik qorıq bolıp tabıladı.
Aqsay audanında wlttıq mädeniettiñ qorğaluı men damıtıluı jaqsı jolğa qoyılğan. Audanda wlttıq körme ortalığı, kinoteatr, etnopark, mwrajay, ippodrom, sport sarayı siyaqtı jaña qwrlıstar boy köterip wlttıq mädeni qimıldardıñ kedergisiz ötkiziluine tamaşa şart jağdaylar äzirlengen. Osınday şart jağday astında 2013 jılı qırküyek ayında Aqsay qazaq avtonomiyalı audanında qazaq küresiniñ IX kezekti Aziya çempionatı ötkenin atap ötuge boladı.
Gansu ölkesindegi Aqsay qazaq avtonomyailı audanınıñ körinisi körkem, jer baylıqtarı mol, wlttıq salt-dästür erekşelikteri qoyu tüske ie. Ötken zamandarda kiiz üyde twratın qazaqtardıñ twrmıs şart-jağdayı tım mäz emes bolatın. Al qazirgi kezde barlığı özgergen, halıqtıñ künkörisi joğarı deñgeyge köterilgen, malşılardıñ barlığı otıraqtanıp sapalı salınğan jer üyler men qabat üylerde twradı.
Qalban Intıqan
Pikir qaldıru