|  |  |  |  | 

ساياسات تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

“شاۋەشەك كەلىسىمى” قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ نەگىزى بولدى”


قازاقستان مەن قىتاي شەكاراسىنداعى بەكەت. قورعاس، 13 مامىر 2003 جىل. (كورنەكى سۋرەت.)

قازاقستان مەن قىتاي شەكاراسىنداعى بەكەت. قورعاس، 13 مامىر 2003 جىل. (كورنەكى سۋرەت.)

وسىدان 153 جىل بۇرىن، ياعني 1864 جىلى قازان ايىنىڭ 7-ءسى كۇنى رەسەي مەن قىتاي اراسىندا “شاۋەشەك كەلىسىمىنە” قول قويىلدى. تاريحشى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى 153 جىل بۇرىن قول قويىلعان وسى “شاۋەشەك كەلىسىمى” قازىرگى قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ نەگىزى بولعانىن” ايتادى. ازاتتىق ءتىلشىسى رەسەي جانە قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ عىلىمي دەرەكتەرى مەن پىكىرلەرىنە سۇيەنىپ، قازاقستاننىڭ شىعىس شەكاراسىنىڭ شەجىرەسىن ءسۇزىپ شىققان ەدى.

قازاق-قىتاي شەكاراسىنىڭ قالاي تارتىلعانىن زەرتتەۋگە تىرىسقان تىلشىگە اۋەلى رەسەيلىك پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير مويسەەۆتىڭ “ورتالىق ازياداعى رەسەي مەن قىتاي (19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى – 1917 جىل)” زەرتتەۋى ۇشىراستى.

ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن، قازان ايىنىڭ 7-ءسى كۇنى رەسەي مەن قىتاي اراسىندا شاۋەشەك كەلىسىمىنە قول قويىلدى. رەسەيلىك عالىم “1864 جىلعى “شاۋەشەك كەلىسىمى” – ورىس ديپلوماتياسىنىڭ ءىرى تابىسى” دەپ جازادى. بۇل كەلىسىم رەسەي يمپەرياسىنىڭ شىعىس شەكاراسى مەن قىتايدىڭ باتىس شەكاراسى جونىندە العاش جاسالعان 1860 جىلعى پەكين كەلىسىمىنەن باستاۋ الىپ، 1869 جىلى قوبدا حاتتاماسىنا، 1870 جىلى تارباعاتاي دەماركاتسيالىق حاتتاماسىنا جانە 1881 جىلى پەتەربۋرگ كەلىسىمىنە ۇلاستى.

 

قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا سىزىعى.

قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا سىزىعى.

الايدا شەكارا سىزىعىن جۇرگىزۋ تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ ىشىندە نەگىزگىسى، كەيىنگى كەلىسسوزدەردە تالقىلايتىن ماسەلەنى انىقتاعانى 1860 جىلعى پەكين كەلىسىمى ەكەنى بايقالادى. پەكين كەلىسىمى بويىنشا داۋلى ەكى سىزىق سىزىلعانى ءمالىم. ەكى سىزىق تا پەكين كەلىسىمىندە تالقىلاناتىن ماسەلە رەتىندە قالا بەرگەن. قازىرگى شەكارانىڭ جالپى سورابى سول كەزدە ايقىندالعان. ول بويىنشا “ورىس-قىتاي شەكاراسىنىڭ جالپى باعىتى التاي، تارباعاتاي، جوڭعار الاتاۋى، تيان-شان جانە پامير تاۋلارى ارقىلى، ءىرى وزەندەر ەرتىس پەن ىلەنى قيىپ وتەتىن بولعان”. الگى داۋلى ەكى سىزىقتىڭ ءبىرى زايسان كولىنىڭ ۇستىنەن وتسە، ءبىرى زايسان كولى رەسەي يەلىگىندە قالاتىن بولىپ بەلگىلەنگەن.

رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى اتالعان كەلىسىمدەر سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا دا، كەيىن دە قازاقستاننىڭ قىتايمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.

“قازاق كىمنىڭ بودانى؟”

رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى “شاۋەشەك كەلىسىمىنە” دەيىنگى تارتىستاردىڭ، تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ العان قىتاي جانە ورتا ازيانى قۇرامىنا قوسىپ الۋدى كوزدەگەن رەسەي اراسىنداعى باسەكە جانە كوپ بولىگى قازاق جەرىنە تالاس تۇرىندە جۇرگەنى اڭعارىلادى.

مويسەەۆتىڭ جازۋىنشا، 1861 جىلى قىتاي جاعى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ديۋگامەلگە شەكارا جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن شاۋەشەككە رەسەي ديپلوماتتارىن جىبەرۋدى ۇسىنعان. سول جىلى تامىزدىڭ 15-ءى كۇنى شاۋەشەكتە كەزدەسكەن ەكى جاق 1862 جىلى ماۋسىمنىڭ 29-ىنان باستاپ رەسمي كەلىسسوز باستاۋ جونىندە ۋاعدالاسقان.

وسى ۋاعدادان سوڭ ەكى جاق تا كەلەشەك شەكارا ماڭىنداعى اسكەري جاساقتارىن كۇشەيتىپ، قاراۋىل قويۋعا كىرىسكەن. رەسەيلىك زەرتتەۋشى “شىڭجاڭ بيلىگى شەكارا ءوتۋى مۇمكىن تۇستارعا قىتاي تىلىندەگى جازۋلارى بار تاستار كومىپ، بەلگى قويا باستادى. ول جەرلەردى مەكەندەپ وتىرعان قازاقتاردى رەسەيگە قارسى شىعۋعا شاقىردى” دەپ جازادى.

قىتايدىڭ التاي ايماعىندا مال ايداپ بارا جاتقان قازاق. شىڭجاڭ، 2 ماۋسىم 2012 جىل. (كورنەكى سۋرەت.)

قىتايدىڭ التاي ايماعىندا مال ايداپ بارا جاتقان قازاق. شىڭجاڭ، 2 ماۋسىم 2012 جىل. (كورنەكى سۋرەت.)

1862 جىلى قاڭتاردىڭ 10-ى كۇنى رەسەي پاتشاسى ءىى الەكساندردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كەڭەستە “شەكارانى رەسەي بوداندىعىن قابىلداعان قازاقتاردىڭ جەرىنە دەيىن جەتكىزىپ، پەكين كەلىسىمىنەن اۋىتقىماۋ جونىندە” شەشىم قابىلداندى.

رەسەيلىك تاريحشى ۆلاديمير مويسەەۆ “ال كەلىسسوز باستالعان كەزدە قىتاي جاعى پەكين كەلىسىمىن مويىنداماي جاڭا جوبا ۇسىندى. ول جوبادا ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز عانا ەمەس، ەمبى مەن ورالعا دەيىنگى كىشى ءجۇز جەرلەرى قىتايعا قوسىلۋى ءتيىس ەكەنى جونىندە ايتىلعان ەدى. تسين وكىلدەرى “بوعدىحاننىڭ بوداندارى – قازاق پەن قىرعىز اۋەلدەن-اق قىتايعا تيەسىلى” ەكەنىن مالىمدەدى” دەپ جازادى.

رەسەي-قىتاي كەلىسسوزىنىڭ باستاپقى كەزەڭى وسىلايشا قازاق-قىرعىزدىڭ كىمگە بودان ەكەنىن انىقتاۋ ماسەلەسىنە كەلىپ توقتادى.

شەكاراعا قوسقان “كولپاكوۆسكيدىڭ ۇلەسى”

كەلىسسوز تۇيىققا تىرەلگەن سوڭ رەسەي جاعى ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قىرعىز جەرىن تەزىرەك وتارلاۋعا كىرىستى. 1860 جىلى قازان ايىندا وتكەن ۇزىناعاش شايقاسىندا قوقان حاندىعىنىڭ 15 مىڭدىق جاساعىن جەڭگەن كولپاكوۆسكيدىڭ اسكەرى 1862 جىلى قوقاننىڭ تاعى ءبىر بەكىنىسى پىشپەكتى الدى. اقمەشىت، سوزاق، شولاققورعان، تۇركىستان، شىمكەنت، اۋليەاتا، مەركە، توقماق سەكىلدى قوقان حاندىعىنىڭ ءىرى بەكىنىستەرىن دە رەسەي وزىنە قاراتتى.

ۆلاديمير مويسەەۆ زەرتتەۋىندە “رەسەيدىڭ ورتا ازياداعى اسكەري تابىستارى، جەرگىلىكتى قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ توپ-توبىمەن رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋى تسين بيلىگىمەن كەلىسسوزدە رەسەيلىك ديپلوماتتاردىڭ ۇستانىمىن كۇشەيتتى” دەپ جازادى.

قىتايدىڭ قاشعار قالاسىنداعى قىرعىزدار. 1906-1908 جىلدارى شىڭجاڭدا بولعان پاتشالىق رەسەي ارمياسىنىڭ وفيتسەرى ماننير يبيم تۇسىرگەن سۋرەت.

قىتايدىڭ قاشعار قالاسىنداعى قىرعىزدار. 1906-1908 جىلدارى شىڭجاڭدا بولعان پاتشالىق رەسەي ارمياسىنىڭ وفيتسەرى ماننير يبيم تۇسىرگەن سۋرەت.

ال بۇل كەزدە قىتايدىڭ ءوز ىشىندەگى مۇسىلماندار كوتەرىلىسى قاشعار قالاسىنا جەتىپ، ىلە ايماعىنا قاراي ءوتۋى قىتاي جاعىن رەسەيمەن شەكارا ماسەلەسىن تەزىرەك شەشۋگە ماجبۇرلەدى. ولار اۋەلى شەكاراداعى قازاق سۇلتاندارىنا حات جولداپ، “ورىس جاساقتارىن قۋىپ شىعۋ، قايتا كەلسە، ول جونىندە شاۋەشەككە دەرەۋ حابارلاۋ جونىندە” نۇسقاۋ بەردى. رەسەيلىك عالىمنىڭ دەرەگىنشە، “الايدا، قازاق سۇلتاندارى ورىس بيلىگىمەن جاۋلاسقىسى كەلمەگەن”.

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1863 جىلى رەسەي مەن قىتاي اسكەرى بىرنەشە رەت قاقتىعىسقان. سول جىلى تامىزدىڭ 22-ءسى كۇنى ۆەرنىيعا كەلگەن ديۋگامەل رەسەي اسكەري ءمينيسترى ميليۋتينگە “شەكارا ماسەلەسى قوزعالعالى قىتاي جاعى اقىلعا سىيمايتىن تالاپتار قويىپ، پەكين تراكتاتىن (“پەكين كەلىسىمىن” ايتادى – رەد.) جوققا شىعارۋمەن شۇعىلدانىپ جاتىر” دەپ حات جازعان.

بىراق 1964 جىلى شىلدەنىڭ 30-ى باتىس ايماعىندا مۇسىلمان حالىقتاردىڭ تولۋىنا بايلانىستى قىتاي جاعى رەسەي تالاپتارىنا مويىنسۇناتىنىن ءبىلدىرىپ، قازان ايىندا “شاۋەشەك كەلىسىمىنە” قول قويىلعان.

ورتالىق ازيا ايماعىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار مامانى، رەسەيلىك تاريحشى بوريس گۋرەۆيچ (2004 جىلى قايتىس بولعان – رەد.) “شاۋەشەك كەلىسىمىنە” بەرگەن باعاسىندا: “1864 جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمى ورىس ديپلوماتياسىنىڭ ءىرى تابىسى بولدى. ورتالىق ازيادا قالىپتاسقان جاعدايدى (شەكارانى ايتادى – رەد.) ءبىرجولا بەكىتتى. التاي مەن كۇرشىمنىڭ باي ولكەسى، بالىعى سىيماي جاتقان زايسان كولى، تارباعاتاي، الاتاۋ، تيان-شاننىڭ تاماشا جەرلەرى رەسەيگە ءوتتى” دەپ جازعان.

كەيبىر تاريحشىلار “شەكارانى بولىسكە سالۋدا ەكى مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتى باستى ءرول اتقارعانىن، قىتايدىڭ اسكەري كۇشى وزىنەن مىعىم رەسەي تالاپتارىنا امالسىز كونگەنىن” ايتادى.

“قازاق جەرى ەكىگە جارىلدى”

ال قازاقستاندىق تاريحشى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى “شاۋەشەك كەلىسىمىنە” قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تۇرعىسىنان دا قارايدى. ول “شەكارا ماسەلەسىن انىقتاۋدا قازاقتىڭ ويىن ەشكىم كەرەك ەتپەگەنىن جانە كەلىسىم قازاق جەرى مەن حالقىن العاش رەت ەكىگە بولگەنىن” ايتادى.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى “10 تاراۋدان تۇراتىن “شاۋەشەك كەلىسىمىنىڭ” 5-تاراۋىندا “جەر قايسى ەلگە بولىنسە، سول جەردە وتىرعان حالىق سول ەلگە تاۋەلدى بولادى” دەپ جازىلعانىن ايتادى.

- شەكارانى قانداي نەگىزدە بەلگىلەۋ دەگەندە قىتاي تاراپى “جوڭعارلار – قىتايعا تاۋەلدى بولعان ەل. سوندىقتان جوڭعارلاردىڭ بارعان جەرلەرى قىتايدىڭ اۋماعى بولادى” دەگەن تالاپ قويدى. بىراق كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە دەيىن بەرەسىڭ دەگەن تالاپ بولعان جوق، – دەيدى ول.

قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىندا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار. ينين، قاڭتار، 2016 جىل.

قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىندا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار. ينين، قاڭتار، 2016 جىل.

تاريحشىنىڭ سوزىنشە، رەسەي جاعى “قازاقتار – رەسەي قۇرامىنداعى حالىق. ول جەرلەر جوڭعاردان بۇرىن قازاقتىڭ جەرى بولعان” دەگەن ءۋاج كەلتىرگەن.

تاريحشى نۇرجامال الدابەكوۆانىڭ ايتۋىنشا، “شاۋەشەك كەلىسىمى” جاسالعانىمەن، شەكارانى دەماركاتسيالاۋ شارالارى 1917 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن بولشەۆيكتەر تۇسىندا عانا جۇزەگە اسىرىلا باستاعان، بىراق تولىق اياقتالماعان”.

- قازىرگى قازاقستان شەكاراسى دا نەگىزىنەن پاتشالىق رەسەي كەزىندە جاسالعان وسى كەلىسىمدەر نەگىزىندە سىزىلدى، – دەيدى ول.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى “رەسەي مەن قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسىن بەلگىلەۋدىڭ العاشقى نەگىزى بولىپ سانالاتىن “شاۋەشەك كەلىسىمىنەن” كەيىن دە 1882 جىلعا دەيىن بىرنەشە كەلىسىمدەر بولعانىن” ايتادى.

- كەلىسىم جاساۋىن جاساعانىمەن، قىتاي جاعى “رەسەي ءوزىنىڭ اسكەري كۇشىنە سۇيەنىپ، بىزگە زورلىقپەنەن قول قويدىردى” دەگەن پىكىرىنەن قايتپادى. قىتايدىڭ بۇل داۋى سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا دا جالعاستى. بىراق سوۆەت ۇكىمەتى ونى مويىنداعان جوق، – دەيدى تاريحشى.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلىنىڭ ايتۋىنشا، “قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا قىتاي وسى ماسەلەنى تاعى دا كوتەرگەن”.

- قازاقستان-قىتاي شەكاراسىن دەماركاتسيالاۋ جاريالى بولعان جوق، سوندىقتان ونى ناقتىلى بىلمەيمىز. دەگەنمەن قىتايدىڭ تالاسى بار ەكەنىن قازاقستاننىڭ مويىنداعانى راس. قازاقستاننىڭ باقىلاۋىنداعى داۋلى اۋماقتىڭ 47 پايىزىن قىتايعا بەرىپ، 53 پايىزى قازاقستاندا قالدىرۋمەن بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويىلدى،- دەيدى تاريحشى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1994 جىلى قىتايمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىم جاساستى. مۇنان كەيىن دە قىتايمەن شەكارانى انىقتاۋ پروتسەسىنە بايلانىستى قوعامدا ءتۇرلى قاراما-قايشى ويلار ايتىلعان ەدى. رەسمي دەرەككوزدەرى “قازاقستاننىڭ قىتايعا جەر بەرمەگەنىن” ايتسا، قوعامنىڭ ءبىر بولىگى “قىتايعا قازاقستاننىڭ ەسە جىبەرگەنىن” ءسوز ەتكەن بولاتىن.

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى

Related Articles

  • سامات ءابىش قالاي “سۇتتەن اق، سۋدان تازا” بولىپ شىقتى؟

    ازاتتىق راديوسى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ ۇقك توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى سامات ابىشكە شىققان ۇكىم “قازاقستانداعى رەجيم بولاشاقتى ويلامايتىنىن كورسەتتى” دەيدى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيلەۋشى “ەليتا” جەكە ىستەرىمەن جانە تاساداعىكەلىسىمدەرمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا ەلدە تاعى ءبىر جاڭا الەۋمەتتىك جارىلىسقا اكەلۋى مۇمكىن فاكتورلار كۇشەيىپ كەلەدى. ساياساتتانۋشىرەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن گەوساياسي جوسپارلارىن كەڭىنەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا تىكەلەي اسەر ەتۋگە تىرىسىپ جاتۋى مۇمكىن دەپ تە توپشىلايدى. پۋتين “قاۋىپسىزدىك كەپىلى” مە؟ ازاتتىق: سونىمەن ۇزاق دەمالىس الدىندا وسىنداي ۇلكەن جاڭالىق جاريالاندى. مەيرام الدىندا، 19 ناۋرىزدا قازاقستاندىقتار ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ پوستىنان سامات ابىشكە شىققان ۇكىم جايلى ءبىلدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ بايلانىسى بار ما الدە كەزدەيسوقتىق پا؟ دوسىم ساتپاەۆ: اڭگىمەنى بۇل ءىستىڭ قۇپيا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • “گەوساياسات يلەۋىنە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن”. قازاقستاندا اەس سالۋعا قاتىستى ساراپشى پىكىرى

    ەلەنا ۆەبەر اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ەكولوگيالىق قاتەر جانە توتەنشە جاعدايدا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى عانا ەمەس، وعان قوسا سوعىس بارىسىندا ۋكراينانىڭ زاپوروجە اەس-ىندەگى بولعان وقيعا سياقتى بوپسالاۋ قۇرالى دەيدى الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردىڭ باسشىسى قايشا اتاحانوۆا. ول مۇنىڭ ارتىندا كوپتەگەن پروبلەما تۇرعانىن، قازاقستاندىقتارعا اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، وندا تەك پايدالى جاعى ءسوز بولىپ جاتقانىن ايتادى. ساراپشى اەس-ءتىڭ قاۋپى مەن سالدارى قانداي بولاتىنى جايىندا اقپارات وتە از دەپ ەسەپتەيدى. گولدمان اتىنداعى حالىقارالىق ەكولوگيالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بيولوگ قايشا اتاحانوۆا – رادياتسيانىڭ ادامدارعا جانە قورشاعان ورتاعا اسەرىن شيرەك عاسىردان استام زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇرىنعى سەمەي پوليگونىندا جانە وعان ىرگەلەس جاتقان اۋدانداردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى بولعان.

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: