بىزگە كينونىڭ ءتىلى ەمەس… قازاقتىڭ ءتىلى كەرەك
استانادا تۇراتىن اكتەر باۋىرىمدى الماتىداعى كاستينگتەر شاقىرعان سايىن اپارىپ-الىپ كەتۋ – مەنىڭ كوپ پارىزدارىمنىڭ ءبىرى. وسى جولى «قازاقفيلم» ءبىر تاريحي ءفيلمنىڭ ىرىكتەۋىنە شاقىرعان ەكەن، ەكەۋمىز ادەتتەگىدەي ءال-فارابي داڭعىلىمەن اعىزىپ كەلەمىز. ول وزىنە بەرىلگەن ءماتىندى جاتتاپ الەك، مەن رۋلمەن الىسىپ الەك. بايقايمىن، ءماتىن ورىسشا بەرىلىپتى. «قازاقفيلمنىڭ» ستسەناريلەرى ءالى كۇنگە ورىسشا جازىلا ما دەپ ويلانىپ كەتكەن ەكەم، باۋىرىم ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
– تىڭداشى، مىنا ءماتىن ورىسشا ايتىلعاندا قۇلپىرىپ سالا بەرەدى دە، قازاقشا ايتساڭ ءدامى كەتىپ قالادى. بۇل ورىس ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى مە، الدە قازاق ءتىلىنىڭ…
شىنىندا، ورىسشا ايتىپ كورىپ ەدى، كوز الدىما ءالى تۇسىرىلمەگەن ءفيلمنىڭ الدەبىر ەپيزودى كەلە قالدى، قازاقشا ءدال سول مانەرمەن ايتىپ كورىپ ەدى، «بولماي قالدى». الدەنە دەپ ايتىپ ۇلگەرگەنشە، «قازاقفيلمنىڭ» الدىنا دا كەلىپ قالعان ەكەنبىز، ول ءماتىنىن قۇشاقتاپ ىشكە تارتتى، مەن ساپىرىلىسقان سان ويدى قورىتۋ ءۇشىن ەسىك الدىندا قالدىم. نەگە جاڭاعى ءماتىن ورىس تىلىندە ايتىلعاندا بىردەن كينوعا اينالىپ سالا بەردى دە، قازاق تىلىندە ايتىلعاندا كينونىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا الىپ كەلە المادى؟ البەتتە، قازاق ءتىلى سوزدىك قورى مەن شۇرايلىلىعى جاعىنان الەمدەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ بىرىنە جاتادى. وعان داۋ جوق. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى – الەمدىك كينوشەدەۆرلەردىڭ 95 پايىزىن ورىس تىلىندە كورۋىمىزدە. بۇل جايت ورىس ءتىلىنىڭ قۇلاققا ءسىڭىپ، وي-سانانىڭ ورىسشالانۋىنا اكەپ سوعاتىنى جاسىرىن ەمەس. مۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز. ەكىنشىدەن، رەسەي دۋبلياجداعان الەمدىك كينولارعا ۇيرەنگەنىمىز سونشا – قازاقشا دۋبلياجدالعان كينونى دۇرىس تۇسىنبەيتىندى شىعاردىق. بۇعان كىنالى – قازاق ءتىلى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ اۋدارماشىلار جانە اسىرەاۋدارماشىلار. كينودا ايتىلمايتىن ءسوز قالمايدى. سوندا بالكوندى قىلتيما، كلاۆياتۋرانى پەرنەتاقتا، روبوتتى قۇلتەمىر دەپ تۇرساق، كىم تۇسىنەدى؟ سوۆەت وداعى كەزىندە كينو تۇسىرۋدەن «قىرعىزفيلم» وداقتاس رەسپۋبليكالاردى تاڭعالدىرسا، دۋبلياجدان «قازاقفيلم» الدىنا جان سالماعان. سول اتى اڭىزعا اينالعان «قازاقفيلمنىڭ» دۋبلياجى بۇگىندە بار-جوعىن ەشكىم بىلمەيدى. بىلەتىنىمىز – دۋبلياجبەن ءار تەلەارنا ءوزى اينالىسادى. ناتيجەسىندە دۋبلياجدالعان فيلمدەر قازاق تىلىنەن بەزدىرەرلىك دارەجەگە جەتتى. قازاق ءتىلى دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن كينوتەاترلار جەلىسىنىڭ باسشىلارى مۇنى تاماشا پايدالانىپ وتىر. ءسويتىپ، «قازاق تىلىندەگى كينولارعا ادام كەلمەيدى» دەگەن سىلتاۋمەن قازاقشا كينولاردى تۇنگى ساعات 12-گە قويىپ كورسەتەتىندى شىعاردى. ۇشىنشىدەن… «نە دەۋگە بولادى؟» دەپ كۇبىرلەپ جۇرگەن ساتىمدە «قازاقفيلم» اۋلاسىنداعى جۇلدىزدار پاۆيلونىنان سۇلتان احمەت قوجىقوۆ دەگەن جازۋدى كورىپ قالدىم. سۇلتان قوجىقوۆ. ايگىلى «قىز جىبەكتىڭ» رەجيسسەرى. ءيا، ءدال وسى «قىز جىبەك» ءفيلمى قازاق ءتىلىنىڭ قۋاتتىلىعى جونىندەگى بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ نۇكتەسىن قويماق.
اڭگىمەنى ارىدان باستايىن. بەلگىلى ءبىر رەجيسسەر اعامىزدان «قىز جىبەك» تۋرالى پىكىرىن سۇراعانىمدا: «كەرەمەت فيلم. بىراق كينونىڭ ءتىلى جوق. سپەكتاكلدەردىڭ قويىلىمى سياقتى»، – دەگەنى بار. ءوزىن «مىقتىمىن» دەپ سانايتىن كەز كەلگەن رەجيسسەردىڭ پىكىرى وسىنداي. «كينونىڭ ءتىلى جوق»! «نە ول – كينونىڭ ءتىلى دەگەن؟» – دەپ سۇرايمىز ءبىز. اعامىز تەمەكىسىن بۇرق ەتكىزىپ تۇسىندىرەدى: «ادەبيەت پەن تەاتر. ولار – مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار ونەر سالالارى. ادەبيەت ادامزاتپەن بىرگە پايدا بولدى. تەاتر ونەرى پايدا بولعالى 5000 جىل ءوتتى. ولاردىڭ وزىندىك ءتىلى الدەقاشان قالىپتاسقان. ال كينو شە؟ كينو پايدا بولعالى 100-اق جىل ءوتتى. باسقا ونەرلەرمەن سالىستىرساڭ، اياعىنان ءالى تۇرماعان جاس بالا سياقتى. سوندىقتان بىرەسە ادەبيەتكە سۇيەنەدى، بىرەسە تەاترعا سۇيەنەدى. ءوز جولىن تاپقانىمەن، ءوز ءتىلىن ءالى دە تاپپاي كەلەدى. ءبىز، كينورەجيسسەرلەر، سونىڭ ءتىلىن ءالى دە بولسا ىزدەۋمەن سەندەلىپ كەلەمىز. بۇكىل الەمدىك رەجيسسەرلەردىڭ پروبلەماسى – سول. ال «قىز جىبەك» تە، باسقا دا كوپتەگەن بۇرىنعى قازاق كينولارى تولىقتاي تەاترلاندىرىلعان قويىلىم». «ممم»، – دەيمىز ءبىز بىردەڭە تۇسىنگەندەي بولىپ. ايتىپ وتىرعانى قۇلاققا كىرەتىن سياقتى. بىراق نەگە ءبىز ءالى كۇنگە «قىز جىبەكتى» كورەمىز؟ نەگە ءالى كۇنگە «قىز جىبەكپەن» ماقتانامىز؟ جارىققا شىققانىنا 50 جىل وتسە دە، كورەرمەندى جالىقتىرمايتىنداي نە سيقىرى بار ونىڭ؟! مەنىڭشە، بۇل فيلمدە قازاقتىڭ رۋحى بار جانە قازاقتىڭ قۇدىرەتتى ءتىلى بار. مەيلى كينو ءتىلى بولماي-اق قويسىن، بىراق بۇل فيلمدە قازاقتىڭ ءتىلى بار. تىڭداڭىزشى:
– جەلبىرەپ بارىپ، جەلكىلدەپ قايتتىق، الديار! جايىقتىڭ جاعاسى قانعا بويالدى. كۇندىز كۇن تۇتىلدى، تۇندە اي تۇتىلدى. نايزا قىسقارىپ تاياق بوپ قالدى، قىلىش قىسقارىپ پىشاق بوپ قالدى. سايلانىپ كەلگەن جاۋ قويشا قىرىلدى! شاڭعا اۋناتىپ ۇردىق، قانعا اۋناتىپ قىردىق!
رۋحىڭدى اسپانداتاتىن نە دەگەن اسقاق سوزدەر! بولماسا مىنانى قاراڭىز:
– قان كەشۋ قاساپ زاماندا
قايعىنى جەڭگەن
بار ما ەكەن؟!
قولىنان ولمەي دۇشپاننىڭ
قارتايىپ ولگەن
بار ما ەكەن؟!
قىمباتتى اتا-انانىڭ
قاسىندا سونگەن بار ما ەكەن؟!
اجالى جەتكەن ارداعىن
ارۋلاپ كومگەن بار ما ەكەن؟!
جەتىم قالعان بالانى،
جەسىر قالعان انانى،
قان سوقتا بولعان دالانى
ويلاعان ادام بار ما ەكەن؟!
الەمدىك كينو تاريحىندا ءدال وسىلاي قۇيىلىپ تۇسكەن ادۋىندى مونولوگتار بار ما ەكەن؟ مىنە، قازاقتىڭ ءتىلى قانداي!.. ماعان كينونىڭ ءتىلى ەمەس، وسى ءتىل كەرەك. بارىمىزگە وسى ءتىل كەرەك. سوندىقتان دا ءبىز ءالى كۇنگە «قىز جىبەك» دەسە ىشكەن اسىمىزدى جەرگە قويۋعا بارمىز.
زامان وزگەرىپ، ۋاقىت جىلجىپ، قازاق كينوسىنىڭ كوكجيەگىنە كينونىڭ ءتىلىن ىزدەگەن جاڭا تولقىن كەلىپ قوسىلدى. ەسكى كينونىڭ بارىنە مىسقىلداي قاراعان جاس اۆانگاردشىلار كينو ءتىلىن ىزدەگەن كۇيى ءوز فيلمدەرىن ءتۇسىرىپ، كورەرمەندەرگە ۇسىنا باستادى. كينونىڭ ءتىلىن تاپقان بولار، س.اپىرىموۆ، ا.امىرقۇلوۆ، ر.نۇعمانوۆ، ا.قارپىقوۆ، ت.تەمەنوۆ، ا.امىرقۇلوۆ دەگەن سول كەزدەگى جاس پەرىلەر حالىقارالىق كونكۋرستاردان جۇلدەسىز قايتقان كۇندەرى بولمادى. الايدا وسى اتالعان جاس تولقىن حالىقارالىق كينوسىنشىلاردىڭ كوڭىلىن تاپقانىمەن، حالقىنىڭ كوڭىلىن تابا المادى-اۋ، بىلەم. حالقى ءالى كۇنگە دەيىن «قىز جىبەكتى» كورىپ ءجۇر.
كينونىڭ ءتىلىن تابامىز دەگەن جاس تولقىن العاشقى جۇمىسىن قازاق كينولارىنداعى قازاق ءتىلىن اسپاننان جەرگە تۇسىرۋدەن باستادى. ەندىگى جەردە «قىز جىبەكتەگى» پافوستىق سوزدەر كۇندەلىكتى تۇرمىستىق سوزدەرمەن اۋىسا باستادى. سول كەزدەگى فيلمدەردىڭ اراسىندا، اسىرەسە سەرىك اپىرىموۆتىڭ كينولارى («قيان»، «سوڭعى ايالداما»، «اقسۋات») قازاق ءتىلىن جەرگە تۇسىرگەنىمەن قويماي، ءبىرجولا جەر استىنا تىققانداي بولدى.
ۋاقىت جىلجىپ، ەلىمىز نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەندە حالقىمىز كينو تۇرماق، قارا ناندى ارەڭ تاۋىپ جەپ بارىپ ەس جيىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەنشە جاڭاعى جاس تولقىن الدىڭعى تولقىن اعالارعا اينالىپ ۇلگەردى. كينودان قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ مايەگى جوعالدى. ەلىمىزدەگى ورىسشا تۇسىرىلگەن كينولاردىڭ دا شەكەسى قىزىپ جاتقانى شامالى، ارينە. بىراق تارازىنىڭ ءبىر باسىنا وسى زامانعى قازاق كينولارىن قويىڭىز دا، ەكىنشى باسىنا ورىس تىلىندەگى گولليۆۋدتىق كينولاردى قويىڭىز. ال گولليۆۋد كينونىڭ ءتىلىن ىزدەپ اۋرە بولعان جوق. ولار ءۇشىن كينو دەگەنىمىز – ەكران جانە سونى كورىپ وتىرعان كورەرمەندەر. بولدى. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قازادى». باستىسى، كينو ءوزىن-ءوزى اقتاسا ماقسات ورىندالعانى. قالعانى ماڭىزدى ەمەس. تەاترلاندىرىلعان كورىنىستىڭ كوكەلەرى وسىلاردا. ادەبي پافوستىق سوزدەر تاريحي كينولارىنىڭ بارىندە ءورىپ ءجۇر. وسىلاردىڭ ءبارى ورىسشاعا اۋدارىلىپ الدىڭا كەلگەندە ءبىزدىڭ ءدۇدامال كينولاردىڭ سويلەسۋ قۇرالى بولىپ جۇرگەن قازاق تىلىندەگى ءماتىننىڭ ءمانى كەتپەگەندە قايتسىن!..
جانىبەك ساۋدانبەكۇلى
الماتى
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ