Bizge kinonıñ tili emes… qazaqtıñ tili kerek
Astanada twratın akter bauırımdı Almatıdağı kastingter şaqırğan sayın aparıp-alıp ketu – meniñ köp parızdarımnıñ biri. Osı jolı «Qazaqfil'm» bir tarihi fil'mniñ irikteuine şaqırğan eken, ekeumiz ädettegidey Äl-Farabi dañğılımen ağızıp kelemiz. Ol özine berilgen mätindi jattap älek, men rul'men alısıp älek. Bayqaymın, mätin orısşa berilipti. «Qazaqfil'mniñ» scenariyleri äli künge orısşa jazıla ma dep oylanıp ketken ekem, bauırım oyımdı bölip jiberdi.
– Tıñdaşı, mına mätin orısşa aytılğanda qwlpırıp sala beredi de, qazaqşa aytsañ dämi ketip qaladı. Bwl orıs tiliniñ qwdireti me, älde qazaq tiliniñ…
Şınında, orısşa aytıp körip edi, köz aldıma äli tüsirilmegen fil'mniñ äldebir epizodı kele qaldı, qazaqşa däl sol mänermen aytıp körip edi, «bolmay qaldı». Äldene dep aytıp ülgergenşe, «Qazaqfil'mniñ» aldına da kelip qalğan ekenbiz, ol mätinin qwşaqtap işke tarttı, men sapırılısqan san oydı qorıtu üşin esik aldında qaldım. Nege jañağı mätin orıs tilinde aytılğanda birden kinoğa aynalıp sala berdi de, qazaq tilinde aytılğanda kinonıñ beynesin köz aldımızğa alıp kele almadı? Älbette, qazaq tili sözdik qorı men şwraylılığı jağınan älemdegi eñ bay tilderdiñ birine jatadı. Oğan dau joq. Mwnıñ negizgi sebebi – älemdik kinoşedevrlerdiñ 95 payızın orıs tilinde köruimizde. Bwl jayt orıs tiliniñ qwlaqqa siñip, oy-sananıñ orısşalanuına äkep soğatını jasırın emes. Mwnı bir dep qoyıñız. Ekinşiden, Resey dublyajdağan älemdik kinolarğa üyrengenimiz sonşa – qazaqşa dublyajdalğan kinonı dwrıs tüsinbeytindi şığardıq. Bwğan kinäli – qazaq tili emes, özimizdiñ audarmaşılar jäne äsireaudarmaşılar. Kinoda aytılmaytın söz qalmaydı. Sonda balkondı qıltima, klaviaturanı pernetaqta, robottı qwltemir dep twrsaq, kim tüsinedi? Sovet Odağı kezinde kino tüsiruden «Qırğızfil'm» odaqtas respublikalardı tañğaldırsa, dublyajdan «Qazaqfil'm» aldına jan salmağan. Sol atı añızğa aynalğan «Qazaqfil'mniñ» dublyajı büginde bar-joğın eşkim bilmeydi. Biletinimiz – dublyajben är telearna özi aynalısadı. Nätijesinde dublyajdalğan fil'mder qazaq tilinen bezdirerlik därejege jetti. Qazaq tili dese töbe şaşı tik twratın kinoteatrlar jelisiniñ basşıları mwnı tamaşa paydalanıp otır. Söytip, «qazaq tilindegi kinolarğa adam kelmeydi» degen sıltaumen qazaqşa kinolardı tüngi sağat 12-ge qoyıp körsetetindi şığardı. Üşinşiden… «Ne deuge boladı?» dep kübirlep jürgen sätimde «Qazaqfil'm» aulasındağı jwldızdar pavil'onınan Swltan Ahmet Qojıqov degen jazudı körip qaldım. Swltan Qojıqov. Äygili «Qız Jibektiñ» rejisseri. Iä, däl osı «Qız Jibek» fil'mi qazaq tiliniñ quattılığı jönindegi bügingi äñgimeniñ nüktesin qoymaq.
Äñgimeni arıdan bastayın. Belgili bir rejisser ağamızdan «Qız Jibek» turalı pikirin swrağanımda: «Keremet fil'm. Biraq kinonıñ tili joq. Spektakl'derdiñ qoyılımı siyaqtı», – degeni bar. Özin «mıqtımın» dep sanaytın kez kelgen rejisserdiñ pikiri osınday. «Kinonıñ tili joq»! «Ne ol – kinonıñ tili degen?» – dep swraymız biz. Ağamız temekisin bwrq etkizip tüsindiredi: «Ädebiet pen teatr. Olar – mıñdağan jıldıq tarihı bar öner salaları. Ädebiet adamzatpen birge payda boldı. Teatr öneri payda bolğalı 5000 jıl ötti. Olardıñ özindik tili äldeqaşan qalıptasqan. Al kino şe? Kino payda bolğalı 100-aq jıl ötti. Basqa önerlermen salıstırsañ, ayağınan äli twrmağan jas bala siyaqtı. Sondıqtan birese ädebietke süyenedi, birese teatrğa süyenedi. Öz jolın tapqanımen, öz tilin äli de tappay keledi. Biz, kinorejisserler, sonıñ tilin äli de bolsa izdeumen sendelip kelemiz. Bükil älemdik rejisserlerdiñ probleması – sol. Al «Qız Jibek» te, basqa da köptegen bwrınğı qazaq kinoları tolıqtay teatrlandırılğan qoyılım». «Mmm», – deymiz biz birdeñe tüsingendey bolıp. Aytıp otırğanı qwlaqqa kiretin siyaqtı. Biraq nege biz äli künge «Qız Jibekti» köremiz? Nege äli künge «Qız Jibekpen» maqtanamız? Jarıqqa şıqqanına 50 jıl ötse de, körermendi jalıqtırmaytınday ne siqırı bar onıñ?! Meniñşe, bwl fil'mde qazaqtıñ ruhı bar jäne qazaqtıñ qwdiretti tili bar. Meyli kino tili bolmay-aq qoysın, biraq bwl fil'mde qazaqtıñ tili bar. Tıñdañızşı:
– Jelbirep barıp, jelkildep qayttıq, aldiyar! Jayıqtıñ jağası qanğa boyaldı. Kündiz kün twtıldı, tünde ay twtıldı. Nayza qısqarıp tayaq bop qaldı, qılış qısqarıp pışaq bop qaldı. Saylanıp kelgen jau qoyşa qırıldı! Şañğa aunatıp wrdıq, qanğa aunatıp qırdıq!
Ruhıñdı aspandatatın ne degen asqaq sözder! Bolmasa mınanı qarañız:
– Qan keşu qasap zamanda
qayğını jeñgen
bar ma eken?!
Qolınan ölmey dwşpannıñ
qartayıp ölgen
bar ma eken?!
Qımbattı ata-ananıñ
qasında söngen bar ma eken?!
Ajalı jetken ardağın
arulap kömgen bar ma eken?!
Jetim qalğan balanı,
jesir qalğan ananı,
Qan soqta bolğan dalanı
oylağan adam bar ma eken?!
Älemdik kino tarihında däl osılay qwyılıp tüsken aduındı monologtar bar ma eken? Mine, qazaqtıñ tili qanday!.. Mağan kinonıñ tili emes, osı til kerek. Bärimizge osı til kerek. Sondıqtan da biz äli künge «Qız Jibek» dese işken asımızdı jerge qoyuğa barmız.
Zaman özgerip, uaqıt jıljıp, qazaq kinosınıñ kökjiegine kinonıñ tilin izdegen jaña tolqın kelip qosıldı. Eski kinonıñ bärine mısqılday qarağan jas avangardşılar kino tilin izdegen küyi öz fil'mderin tüsirip, körermenderge wsına bastadı. Kinonıñ tilin tapqan bolar, S.Apırımov, A.Ämirqwlov, R.Nwğmanov, A.Qarpıqov, T.Temenov, A.Ämirqwlov degen sol kezdegi jas periler halıqaralıq konkurstardan jüldesiz qaytqan künderi bolmadı. Alayda osı atalğan jas tolqın halıqaralıq kinosınşılardıñ köñilin tapqanımen, halqınıñ köñilin taba almadı-au, bilem. Halqı äli künge deyin «Qız Jibekti» körip jür.
Kinonıñ tilin tabamız degen jas tolqın alğaşqı jwmısın qazaq kinolarındağı qazaq tilin aspannan jerge tüsiruden bastadı. Endigi jerde «Qız Jibektegi» pafostıq sözder kündelikti twrmıstıq sözdermen auısa bastadı. Sol kezdegi fil'mderdiñ arasında, äsirese Serik Apırımovtıñ kinoları («Qiyan», «Soñğı ayaldama», «Aqsuat») qazaq tilin jerge tüsirgenimen qoymay, birjola jer astına tıqqanday boldı.
Uaqıt jıljıp, elimiz narıqtıq ekonomikağa ötkende halqımız kino twrmaq, qara nandı äreñ tauıp jep barıp es jiıp, eñsesin tiktegenşe jañağı jas tolqın aldıñğı tolqın ağalarğa aynalıp ülgerdi. Kinodan qazaqtıñ tiliniñ mäyegi joğaldı. Elimizdegi orısşa tüsirilgen kinolardıñ da şekesi qızıp jatqanı şamalı, ärine. Biraq tarazınıñ bir basına osı zamanğı qazaq kinoların qoyıñız da, ekinşi basına orıs tilindegi gollivudtıq kinolardı qoyıñız. Al Gollivud kinonıñ tilin izdep äure bolğan joq. Olar üşin kino degenimiz – ekran jäne sonı körip otırğan körermender. Boldı. «Altın şıqqan jerdi belden qazadı». Bastısı, kino özin-özi aqtasa maqsat orındalğanı. Qalğanı mañızdı emes. Teatrlandırılğan körinistiñ kökeleri osılarda. Ädebi pafostıq sözder tarihi kinolarınıñ bärinde örip jür. Osılardıñ bäri orısşağa audarılıp aldıña kelgende bizdiñ düdämal kinolardıñ söylesu qwralı bolıp jürgen qazaq tilindegi mätinniñ mäni ketpegende qaytsin!..
Jänibek SAUDANBEKWLI
Almatı
zhasalash.kz
Pikir qaldıru