|  |  | 

Köz qaras Tarih

Qaşqariya Qazaqtarı nemese Altışar (altışahar) Qazaqtar turalı

22528355_948833748613546_8287027163743660225_n

Bwl eki tarixi surettiñ biri Qaşqar qalasında ornalasqan Sovet (säbet) konsulı. Jalpı, Şıñjañ ölkesinde qızıl qıtay biligi ornıqqanğa deyin (tipti 1955ke deyin) Sovettiñ bes ülken konsulı bolğan. Onıñ törteui qazaqtar jiı qonıs tepken Altay, Şäueşek, Qwlja men Ürimjide ornalasqan. Surettegisi Qaşqar qalasındağı konsul. Ekinşi suret Gomindañ (国民党) biligi Şıñjañğa ornağan soñ jeti aymaqta sayasi qwrıltaylar aşıp Üş aymaqtağı töñkeristiñ qalğan jeti aymaqqa (Ürimji, Qwmıl, Aqsu, Hotan, Qaşqar, tb) qanat jayuına tosqauıl bolğan edi. Suret Gomindañ ükimetiniñ Altışar eldi mekendegi belgisiz bir jinalısı. Osınday jiın, qwrıltay kezinde jañadan rayon (audan) qwru jwmıstarı qolğa alındı. Şıñjañ ölkesiniñ äkimşilik kartasındağı köp audandar (rayondar) däl osı kezeñde qalıptasa bastadı. Sonımen birge Wyğır wltınıñ atauı men atauınıñ qıtay ieroglifinşe jazu nwsqası birizdilendirildi. Osı eki tarixi suretke qarap wzaq oylanamın da auır kürsinem… Nege deysiz ğoy?
Sözdiñ bismildäsin Qaşqardağı sovet konsulınan bastayın. Bwndağı konsul mwrağattarında Qaşqariya Qazaqtarı turalı mälimdemeler tolıp jatır. Ökiniştisi äli kömuli küyinde jatır… Eşkim aşpağan. Biz 1916- jılğı qazaqtar köterilisinde jüz mıñdağan Qazaqtardıñ qıtayğa (İle öñirine) ötkeni turalı jiı aytamız, biraq neşe on mıñdap Qaşqariyağa (Altışarğa) ötip ketkeni turalı ayta bermeymiz?. Negizi sol jıldarı (1916, 1931-1932 jj) Qaşqariya asqan Qazaqtardıñ wzın sanı neşe on mıñnan asıp jığıladı. Qaşqariyağa (nemese altışaharğa) Qazaqtar eki bağıtta ötip kelgen: biri Täñirtaudı qwldilap İleni qiğaş ötip Qaşqariyağa ötken; ekinşi tobı, Ferğanadan aynalıp Pamir asıp Qaşqariyağa soqqan. Osı eki toppen auıp kelgen Qaşqariya qazaqtarı Altışaharda qwmğa siñgen suday “ğayıp” bolıp ketken.

Bizge Qaşqariya Qazaqtarı dese Qatağan Han Twrsınnıñ kezinde Qaşqariya asqan qwramalar elesteui mümkin nemese “el auğan, qayıñ sauğan” Böke batırdıñ eli men 30- jıldardağı Altay qazaqtarı köz aldına kelui mümkin. Bwl turalı mağlımat jeterlik. Al, 1916,1931-32 jıldarı Altışahar asqan Qazaqtar turalı eş derek joq. Osı bastamanı köteru arqılı Qazaq tarixşılarınıñ nazarın Qaşqariyada kömilip jatqan Qazaq qasiretine audarğım keledi. Altışahar Qazaqtarı turalı mälimetti aludıñ eki jolı bar: biri, Qaşqardağı sovet konsulınıñ jedelxattarı. Qaşqar öñirine sırttan bosıp keluşi köşpelilerdiñ äleumettik mäseleleri (ornalastıru) turalı Dixua (Ürimji) men Mäskeuge talay jedelxat joldap nwsqau swrağan, köşip keluşiler turalı ärtürli mağlımat bergen, sonda Qazaqtar turalı derek jeterlik. Ekinşisi, Qaşqariyadağı (altışahardağı) jergilikti orınnıñ mwrağatı. Jergilikti orınnıñ tarixi dereknamalarında sırttan köşip keluşiler turalı mälimet jeterlik, sonday mälimetter işinde Qazaqtar turalı, olarğa Wyğırlardıñ körsetken kömegi turalı aqparattar men Qazaqtardı jer berip ornalastıru mäseleleri turalı tarixi mağlımattar öte mol. Qaşqariyanıñ (Altışahardıñ) keybir eldi-mekenderinde “Qazaq Kent” degen ataumen atalatın jer-su attarı kartada äli künge deyin twr. Eldeç Orda sureti.
Sosın tağı bir qızıq jäyitten bar. Qaşqariyada (Altışaharda) Mekit deytin audan bar. Onı Şıñğıs jorığı kezinde auıp ketken Merkittermen baylanıstıratın tarixi boljal bar. Odan, Wyğır xalqında DOLAN degen bögenayı bölek, özge Wyğırğa wqsamaytın än-küyi men bii, kiim-keşegine deyin bölek xalıqtar twradı. Olardı Dulattar dep aytadı. Tağı Lobınwr degen jerdegi Qazaq-qırğızdan aumaytın biraq özin Wyğır sanaytın xalıqtar tağı bar. Qaşqariyanıñ “qwmğa jasırınğan” QWPIYAsı osında!

Sosın deke mwrağatımda Qaşqariyağa (altışaharğı) 19-ğ soğı, 20-ğ basında auğan Qazaqtardıñ kigiz üy men sırmaqtarınıñ bwşpaqtarı tüsirilgen suretter bar. Äbden şiruge aynalsa da kigizden basqan bögenayı men oyu bederi jaqsı saqtalıptı. Öñ tüsi Qazaqtan aumaytın biraq tili men dili Wyğır bauırımızğa siñip ketken köne qazaqtardıñ bwnı bertinge deyin qoldanıp saqtap kelgen eken. Bir qızığı, Qaşqariyanıñ (altışahardıñ) keybir eldi-mekenderindegi jergilikti etno mwrajayda “qolına bürkit wstap sayat qılğandar men at jalın tartıp minip şauıp bara jatqandar jäne oyu-örnekpen naqıştalğan malaqay, börik kigenderdiñ potreti” bar deydi. (jeke qorımda bir-eki dana sureti de bar.)
Soñında mına bir qasıretti qosqım keledi. Qaşqariyağa (altışaharğa) auğan Qazaqtardıñ deni osı ölkede qalğan, birazi Alatau asıp Qazaq dalasına qaytqan, keybiri Qırğız tauında siñip qalıp qoyğan. Qayta keri köşpey Qaşqariyada neşe on mıñdap qalıp qoyğanınıñ tağdırı öte ayanıştı xalde ayaqtalğan. 1930-40 jıldarı Şıñ Duban (盛世才) men Gomindañ (国民党) ükimeti kezindegi wlt anıqtau kezinde olardı (yağni qazaqtardı) twtastay WYĞIR dep jazdırıp jibergen. Pekinde oqıp jürgende öñi men bet pişini qazaqtan aumaytın Wyğır studenterdi körip tañqaluşı edim. Olardı Wyğır dep jazıp jibergen soñ köp bölimi siñip qabıldap ketken, keybiri moyınsal bolmay zaman tüzelgen 80- jıldarı avtonomiya törağaları Säypiden men Temir DAUAMATqa arnayı arız jazıp kirip QAZAQ atauın qalpına keltirmek bolğan, biraq Säypiden men Temir ekeui maqwldamay qoyğan desedi. Osı orayda qosa keteyin, 30-40 jıldardağı wlt anıqtau, bekitu kezeñinde Şıñjañğa auğan NOĞAY bauırlarımızda da twtastay TATAR dep atauın özgertip biriktirip jibergen. Şıntuaytında Şıñjañğa auğan tatardıñ köbi NOĞAY edi. Kerek deseñiz, Qwlja qalasında “Noğaygrod” degen şağın rayon bolğan. Mwnday jañsaq qasiretter öte köp.
Qaşqariya Qazaqtarı turalı zertteu tıñnan bastalsa eken, jas Qazaq ğalımdarı ğılmi ekspedecsiya jwmısın wyımdastırıp Altışahar aumağın aralap bayırğı Qazaqtan qwmğa siñip bara jatqan sarqınşaqtardı öñdep jinap qaytsa eken dep ümittenemiz.

Eldes ORDA

Related Articles

  • Üzdik oydıñ üzindileri

    Üzdik oydıñ üzindileri Arma äleumet! Men qazir taza akademiyalıq ğılımi ortada jürmin. Özimniñ neşe jıl boyı jinağan bilimimdi, oqığan oquımdı, şeteldik täjiribemdi, intellektualdı qarım-qabiletimdi şınayı qoldanatın qara şañıraqtıñ işinde jürmin. Almatınıñ bärinen bölek mädeni ortası erekşe wnadı. Almatı qala men dala deytin eki wğımnıñ tüyisken ädemi ortası eken. Oylap körsem men baqıttı perezent, bağı janğan wrpaq ekenmin. Äkem twrmıs pen joqşılıq, jalğızdıqtıñ tauqımetin äbden tartıp eş oqi almadım, nebäri üş ay oqu oqıdım-, dep meniñ oquımdı bala künimnen qadağaladı, şapanımdı satsam da oqıtam dep barın saldı. Al mektepte baqıttı şäkirt boldım. Mağan däris bergen wstazdarım kileñ darındı, qabiletti kisiler boldı. Universitette jäne şetelde men tipten erekşe darın ielerine şäkirt boldım.

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

1 pikir

  1. Autaliv Roza

    Tarihi mälimetter oqu arqılı ötken tarihımdı bilemin

POST YOUR COMMENTS TO Autaliv Roza (Cancel)

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: