|  | 

Qazaq şejiresi

Kerey tañba

Kerey taryhi

 

Kerey şejiresindegi  «Kerey» atauı turalı köptegen ärtürli pikirler aytılıp, ğılımi zerteuler jasaluda . Biraq ta eşkimde tarihtı däl bolğanınday etip şındığın jetkize almaytındığı ökinişti-aq.Tek birden birge jalğasıp, estip bilgen joramaldarğa ğana süyenetindikterinde bolsa kerek. Jalpılay alğanda qazaq qauımında auız ädebieti keñinen öris alıp añız äñgimeler arqılı ğasırdan- ğasırğa jalğasıp tarihi mälimetter bizge jetkeni de barşağa ayan. Qwymaqwlaq dana qariyalardan qalğan dala şejiresi, añız äñimelerinde  6-7-ğasır şamasında qäzirgi mongoliya aumağı Orhon özeniniñ jağalauına belgisiz segiz «qonıs» kelip jayğasıptı. Onı sırttay körgen otırıqtı Mongoldar «segiz qonıs» nemese «kelgen segiz» dep atap ketipti. Al mongoldar segiz sanın «nayman» dep ataydı.

Qäzirgi qazaq qauımınıñ  nayman ruınıñ alğaşqı osılay ataluı ğılımi türde däleldenip twjırımdalğan. Alayda tağı bir derekte segiz qonıs emes segiz taypa dep berilipti. Osığan tahılettes, sol öñirge olarğa wqsas segizden «naymandardan» tobı köp qonıs «taypa» kelip ornalasadı. Olar naymandarday emes qoldarına qws qondırıp tauda, dalada köp jürse kerek. Bwrın qoldarına qws qondırğan kisi körmegen mongoldar olardı sırtınan körip, qoldarına qarğa qondırıp  alıp jür dep oylap «qarğalı» dep atap ketipti.

Jaña köşip kelgen qonıstıñ  negizgi käsibi añ, qws aulau bolsa kerek.Olardıñ qoldarına qondırğan qıran qwstarın sırttay körgen mongoldar qarğa deuiniñ sebebi de osında jatır. Al «Kerey» atauı däl osı qarğalıdan bastaladı. Alayda mongoldar qarğanı «keree» dese, qarğalı bolsa ol «kereyt» nemese «kereet» boladı.  Alayda kerey  atauınıñ alğaşqı atauı «kereyt» bolğandığı ğılımi türde däleldengen. Nayman segiz ata oğan nağaşısınan Ergenek degen  bala kelip qosılıp toğız ata bolıp taralatın şejire de bar. «Toğız tañbalı-nayman » -deui de sonda jatır.  Qay däuir, qay kezeñdi alsañda Kerey men Nayman egiz qozıday ajıramay, qanattas ömir sürip kele jatqanınıñ özi, onıñ tüp tamırı tereñ bir ekendigin ayşıqtaydı.  Älbette basqa öñirde  bir ataumen jürgen taypa, bir kezeñde Mongoldardıñ arasına ığısıp köşip barıp ekige bölinip  qonıstanıp, eki toptıq  jüye qalıptastırıp, otırıqtı  mongoldardıñ olardıñ kim ekendigin bilmegendikten  sırttay Kereyt, Nayman atap, sol mañdağı basqa  taypalar da jaña ataumen  atasıp qalıptasıp ketui de ğajap emes. Kereylerdiñ negizgi tirşilik közderiniñ  biri, äri biregeyi dalanıñ añ, qwsın aulau bolğan. Alayda kerey taypasınıñ añ, qws aulaudıñ ärtürli ayla – täsilderin oylap tabuınıñ da zañdı qwbılıs ekeni de aydan  anıq. Solardıñ biri-«abaq». «Abaq» añ aulauğa arnalğan, berik ağaştan  kirgen añ qaytip şığa almay qalatınday etip erekşe täsilmen jasalğan tor, şarbaq tärizdi qwral. Jalpı kereylerdiñ añşılıqpen erekşe aynalısqan, qwsbegi ekendigin  Japondıqtar da jetkize zerttep zerdelegenge wqsaydı. Onıñ däleli Japondıqtardıñ Şıñğıs han turalı kinosında  Kerey hanı Torı mongoldarğa qolına bürkitin qondırıp, sayatşılıqtan kelgeniniñ özi jetkilikti däyek.

Kerey taypası aşamaylı jäne abaq dep eki tarauğa bölinedi. Aşamaylı-jalpı kereydiñ tanıp alatın tañbası. Tañba-jaylauğa, qıstauğa jäne mekendegen ölkesine tasqa qaşalıp salınıp otırğan. Ol jerdiñ negizgi iesi kereyler degendi bildiredi. Tañba  tuğa, mörge, malğa da, satıp alğan qwlğa da salınatın bolğan. Basqa taypalarğa hat,  habar jibergende de tañba  basılatın. Ol qay el, qay taypanıñ hat-habarı ekendigin bildiredi.

Kereydiñ “aşamay” tañbası basqa eşkimge wqsamaytın öziniñ qol tañbası. Aşamay – eñ köne at äbzeli. Qazirgi ertoqım onıñ jetildirilgen türi. Key öñirde aşamaydı ıñırşaq dep te ataydı eken. Aşamaydıñ eki basın tört ağaştı  eki – ekiden ayqastırıp bekitip, “h” wqsas formada qosudın bas jağı qısqalau etip, etegin wzındau əri keñdeu attıñ, ögizdiñ, tüyeniñ arqasına toqtamdı bolatınday etip jasalğan. Eki basın qosıp qaptal ornatqan. Qazirgi er toqım siyaqtı jabdıqtağan.  Aşamay ülken adamğa da, balağa da arnalıp, ülkendi – kişili ərtürli jasalğan. Bertinde balağa arnalğan aşamaydı erekşe səndegen. Balağa ıñğaylı bolu üşin üzeñginiñ ornına bala ayağın salıp otıratın tizege deyin keletin dorba (tepkişek) ädemilep oyulap jasağan. Aşamayğa minumen qatar at, ögiz, tüyege jük artqanda da kerektengen. Al, kerey tañbasına kelsek sol aşamaydıñ basınıñ ülgisi “h” formasına wqsas etegi səl wzındau bolıp kelip aşamay formasın ayşıqtay tüsuge tiis. Qazirgi kerey tañbası “+” pormasında. Səl özgertip kereydiñ osı  aşamay tañbasın özine qaytarsa nwr üstine nwr bolar edi.

Aşamay söziniñ jasalu jağınan alıp qarastırsaq ta bwrın ağaştan jasalğan onday äbzelge minip körmegen adamnıñ alğaş mingende aşası auırıp “aşamay ” dep aytıp sodan aşamay atalıp ketui de bek mümkin. Özgesi toqım tartıp atqa minip jürgende kerey aşamaydı özi jasap atqa erttep aşamayğa bwrın minip “aşamaylı “atanğan da bolar. Aşamay da, Abaq ta kerey jasağan zat ekeni anıq. Bwl eki ataudı eşkim eş uaqatta kereyden ajıratıp tastay almaytını da şındıq.  Ol ekeui de kereymin dep aytıp twr. Wlı  jüzde “Kereyden wl tusa, ağaşqa kün tuadı”degen köne maqal bar. Ol kereydiñ ağaş şeberi bolğanın ayşıqtap otır. Şeber “abaq “jasağan jılı tuğan balasına “Abaq” dep, aşamay jasağan jılı tuğan balasına”Aşamay”dep at qoyğan da bolar. Mısalı: Aziada, Spartak, Jeñis degen siyaqtı.

Bir anığı: “Aşamay tañbalı, Abaq wrandı keñ qoltıq Kerey” degen tanımdıq ülgisi bar el ekendigimizde. Bwl tanımdıq ülgi añız bop qalğan el auzında əli saqtaulı. Abaqqa kelsek,türmege tüsti, torğa tüsti, abaqtığa qamaldı degen sözderdiñ əlgi añ auılauğa arnalıp jasalğan qwraldıñ tüp törkinimen sabaqtasıp jatqanın añğaru qiın emes. Sol dəuirde bireu jañalıq aşsa nemese jaña dünie jasasa sol jasağan adamnıñ atımen atalıp ketetin eskersek, «Abaq» ağaş şeberiniñ atı boluı ıqtimal nemese añşı dala adamdarınıñ qolbasşılarınıñ biri boluı mümkin. Olay deytinimiz «Abaq esiminiñ wranğa aynalıp ketuinde.  Qay  ğasır, qay zaman, qay däuirdi alıp qarasaq ta äyel adam taypa, rudıñ «wranı» bolğanın estigen emespiz. Äyel adam wranğa aynaluı mümkin de emes.

Taypa, ru wrandarına tek er adam aynalıp otırğanı tarihta ayan. Er adam bolğanda da nağız erkektiñ erkegi qaytpas qayrattı, arıstan jürek aybattı, jaudıñ mısın basıp twratın qasietti, öziniñ jaqtastarına aruaqtanıp, şabıttanıp, arqalanıp ketetin  ör ruh sıylay biletin, kieli nağız batırdıñ batırı ğana «wranğa» aynalıp otırğandığı sözsiz. Olay deytinimiz Kereydiñ köne wranı «Abaq»  bolğanı turalı tarihi mälimetterde sirek  bolsa da kezdesedi.Tipti  Aqır Jänibek batır «Abaq-abaq»-dep  wran  salıp jauğa şapqanı tarihi jırlarda jii bayandaladı.

Erterekte Altay  öñirinde mekendegen  Kökeş baqsı:

«Arğı babam Abağım, tarılmasın qabağıñ.

On jetimde jabısqan, on segizimde tabısqan – aqırın kel käri jınım»-depte jın şaqırdı delinedi. Bizdiñ köne jırlarımız baqsılıq sarında köp  jetkeni de ayan. «Aşamay» kereydiñ tanıp alar tañbası, Abaq ruh berer wranı ekenine qarap-aq «Abaq» öz twsında eşkimgede des bermegen eli men jerine qorğan bola bilgen batır, asa darındı qolbasşı bolğandığın payımdau qiın emes.

Qäzirgi  keybir tarihşı ğalımdardıñ derekterinde Abaq-Äppaq degen äyel adamnıñ atımen atalıp ketti, Qwttıqoja imamnıñ toqalı edi degen twjırımdarı negizsiz ekendigin payımdau qiın da emes.Toğızınşı ğasırda qäzirgi mongoliya dalası «Qatınbalıqta»  Kerey handığı qwrılıp Şıñğıs däuirine deyin derbes bilik jürgizip kelgendigin eskersek, sol däuirde sol öñirge Isläm dini jete qoymağan edi. Jalpı qazaq dalasına Qarahan däuirinde Isläm dini kelip taray bastadı desek te şındıqqa janaspaydı. Kerey handığı toğızınşı ğasırda qwrıldı desek «Abaq» atauı odan da erterek boluğa tiis. Abaq – Qwttıqoja imamnıñ  toqalı bolsa, onıñ wrpaqtarı  isläm dininde boları anıq endi ğoy. Kereyler Şıñğıs hanğa deyin basqa din wstanğanın bärimiz bilemiz. Ol erterekte bireulerdiñ bölip-jaru nietinen tuındağan pikiri  bolsa kerek. Kerey taypası qäzirgi mongol dalasında  9-ğasırda ıqpaldı Kerey handığın qwrdı. Kerey handığı Şıñğıs däuirine  deyin auqımdı derbes bilik jürgizip keldi. Sol darhan dalada  Mongol taypaları,  tatarlar, qoñırattar, jalayırlar, merkitter, naymandar mekendedi. 11-ğasırğa qaray Nayman handığı qwrıldı. Al 12-ğasırda mongoldıñ wsaq taypaların biriktirip Temujin mongol handığın qwrdı. Mongol handığınıñ qwrıluına Kerey handığınıñ hanı Twğırıl «Torı» ıqpal jasap qol wşın berdi. Alayda mongol handığı jıldam nığaya tüsti. Aqırı Temujin öziniñ äkesiniñ bwrınğı dosı, ökil äkesi, äri wstazı Twğırıldı elden bezdirip Kerey handığın jaulap tastalqan etti. Qayta qol jinap ülgermegen Twğırılhan, nayman qarauıldarınıñ qolınan qaza taptı.Tağdır tauqımetin tartqan Kereyler  Altaydı asıp Ertiske qaray ığısa köşip, örlep-qwldap jağalay qonıstandı. Kereydiñ bir böligi Şıñğıstıñ  aybındı äskerine qosıldı. Degenmen birden bağınıştı bolıp qalıptasa qoymadı. Twraqtandırıp qalıptastıru maqsatında Şıñğıshan öziniñ ıqpaldı biligimen   Kereylerge bilik jürgizuge bwrınğı Kerey hanı Torınıñ wrpağı Taybwğanı han saylaydı. Idırap ketken Kereylerdiñ köbi qayta  şoğırlana bastadı.  Taybwğanıñ twsında Kereyler aldı Ombı, qäzirgi Tümenge deyin bergi Tobıl, Esil, Ertis boyı, Qızıl jar, Kökşege deyin  jayılıp ornalasadı. Äri eginşilikpen aynalısıp, ornığıp qanat jaya bastaydı. Sibirge tek Aşamaylı kerey ğana keldi. Abaq kerey Ertistiñ joğarğı jağası men Erenqabırğa mañında  twraqtap qalıp, Sibir, Ombı Qızıljar öñirine kelmedi degen pikirler de öte kümändi.

Ombı töñireginde Abaq kereydiñ sol däuirde mekendegenin ayşıqtaytın köne jer, su attarı  jetkilikti. Mısalı: Abaq köl, Qaraqas köl Jastaban jal toğayı, Jäntekey jal toğayı tağı sol siyaqtı. Bir añızda: Esil, Tobıl, Kökşe, öñirin mekendegen kereydiñ bes ruı Ordabek, Ormanbet, Oñğarbek, Abbas, Qansadaqtardı zeñbirekpen  atqılap tübegeyli joyıp jiberedi. Qansadaqtan azğana  ğana adam qaşıp qwtılıp, Qarağandı mañına  ığısıp ketken Abaq kereyge äzer qu sülderi jetedi. Olardıñ ayanıştı qalin körip: «bayağı Qansadaq emes qu terisi köni qalıptı»  dep müsirkese  kerek. Köni qalğan azğana Qansadaqtı äjuäläp «Könsadaq» atap ketipti-mıs. Abaq kereydiñ azğana Könsadağı sodan tarağan wrpaq desedi. Bwl oqiğa 1720 –jıldardıñ twsında  Qalmaq qırğan kezeñinde bolğan. Keybir naqtılanğan tarihi  derekterde: «Batıs Sibir jerin de tuısqan türik tildes taypalardıñ birlestigi  boldı. Birlestikte Kereyler bastı röl atqardı. Mongol şapqınşılığınan keyin Batıs Sibir Joşı wlısına kirip, Şaybai äuletiniñ jeri atanğanımen, eldi basqaru  bwrınğı Kerey hanı Torınıñ wrpağı Taybwğa äuletiniñ qolında boldı»-delinedi (derek internetten alındı). Osığan qarap-aq sırttay bağınıştı bolğanımen Kereyler  bilikti eşkimge bermey saqtap kelgendigin körsetedi.1428-jılı Äbilhayır han Batıs Sibirge jorıqqa şığıp Şaybani wrpağı Mahmwt-Qojanı jeñip şıqannan keyin Batıs Sibir Äbilhayır hannıñ qarmağına ötedi. Äbilhayır han qaza bolğannan keyin, Batıs Sibir Şaybanidiñ ekinşi wrpağı Ibaq hannıñ biligine oraladı. Ibaq qazaq handarı Jänibek, Kereylermen odaqtasıp Äbilhayır hanıñ mirasqorı Şayh-Haydardı öltiredi. Onıñ balası Mwhammed Şaybani Astarhanğa qaşıp ketedi. Alayda Çimgi-Tura, Tobıl, Ertis boyın jaqın jerlerdi öz biligine aladı. Alayda Ibaqtıñ Taybwğalıqtardı bilikten şektetui jergilikti şonjarlar tobınıñ  narazılığın tuğızıp, olar Taybwğa äuletinen Mwhammedtiñ basşılığımen 1495-jılı kütpegen jerden Çimge-Turada şabuıl jasap, Ibaq handı öltiredi. Batıs Sibirdiñ bileuşisi bolıp köne Kerey twqımı Taybwğa äuletinen Mwhammed Han jariyalanadı. Söytip Kerey twqımı tağı da taqqa otıradı. Ol ölgennen keyinde Sibir biligi Kerey wrpağı Taybwğa äuletiniñ qolında qaladı. Alayda qazirgi qazaq dalasında  15-ğasırda Şu boyına Şıñğıs äuetinen Kerey, Jänibek swltandar qazaq handığın qwrsa, Soltüstik öñirde Batıs Sibir handığı qäzirgi orta jüzde  Kerey äuletiniñ biligine ötip, tağı bir qazaq handığı tarih taqtasına oraladı. Keyin Sibir bileuşisi kerey Mwhammed handı Kerey, Jänibek handar qwlatıp tübegeyli qazaq handığınıñ qwramına engizedi. Şıñğıs hannan bwrın Qazaq-qazaq bolğanın,üş jüz bolğanın, qazaq tili bolğanın,Uañ han, Şeyh-Mwhammed qazaq handarı bolğanın  Qojabergen jırau naqtı twjırımdağanı belgili. Özbekten bölinip «qazaq» bola qaldıq degen twjırım tübegeyli dwrıs emestigin anıqtap körsetedi..

Jalpı adamzat balasınıñ basınan qanday qiın-qıspaq künder ösedağı «wrpaq üzilmeydi –su süzilmeydi»-degen halıq  danalığınıñ jalğasınday arağa ğasırlar salıp äygili jırşı Qojabergen batır düniege oraladı (1663-1762 j). Ol tek kereyge ğana emes jalpı qazaq ataulığa eñbegi eren  tarihi twlğalardıñ biri.Tipti de biregeyi. Ol Äz-Täukeniñ twsında jalpı qazaq halqınan boyındağı küş-qayratın ayamay sarqıp Üş jüzdiñ qolın jiırma üş jıl basqarıp,qırıq jıl şayqas alañında jürip el tiregi bola bildi. Ol qarulı qol basqara jürip, özinen keyingi erlerge wrıs alañınıñ negizgi ayla-täsilderin üyretip jattıqtırıp, şınıqtırıp, şiratıp otırğan. «Beybitşilik kezde tögilgen ter, soğıs kezinde tögiletin qandı azaytadı» degen de wstanım ras. Olay deytinimiz äygili Bögenbay batırdıñ wstazı bolğandığı «Wstazı jaqsınıñ, wstamı jaqsı»degen naqıldıñ beker emestigin äspetteydi. Aqtaban-şwbırındı qandı qırğın zobalañ zamandı bastan keşirgen, közben körgenin qağazğa tüsirip naqtı tarihi qwndı mälimet qaldırğan tarihi iri twlğa.

1705-1708-jıldardıñ şamasında  Orıs, Qıtay, Joñğarlar arasında qwpiya sayasi kelisim bastau alğan tärizdi. Üştik sayasatı  jer betinen Qazaq ataulını joyıp jiberu boluı ıqtimal. Sälde bolsa  sol twstağı qıtay imperatorı Kansi qarsılıq bildirse kerek. Ol qaytıs bolğannan keyin alapat joyqın qaruımen Joñğarlar qazaq dalasına lap qoyıp 1723-jılı japılay qandı qırğın bastalıp ketti. YAğni Batıstan orıs, şığıstan qıtay jonğarlardı zeñbirekpen bir mezgilde qarulandıruı  üştik sayasattıñ bolğanın anıqtaydı.1718-jılğı Ayagöz şayqasında da Joñğarlar mıltıq qoldandı deuge bolarlıq.Tarihi ädebietterde 1723-jıldan bwrın  sol tüstik batısta soğıs bastalıp ketkeni aytıladı. Alayda qazaq dalasınıñ soltüstik batıs öñirin orıstıñ  zeñbirekpen qarulandırğan Qalmaq-joñğarlar Sibirden beri jatqan Qazaq, Tatarlardı sol däuirdiñ tilimen aytsaq ot mıltıqtan dop atıp «zeñbirekpen» qırğınğa wşıratadı. Ondaydı körmegen kerey, uaq merkit, tatarlardıñ  qarulı qazaq qolı top –tobımen qırılsa da  şegine jürip birneşe ret toytarıs beredi. Aqırı qwrıp keterin sezingen Tatar Sibirin, Aşamaylı- Qızıljar, Ertisin, Uaq, Merkit -Kökşesin, Abaq kerey- Abaq kölin, Abbas, Qansadaq «Könsadaq»-Esilin, Jäntekey-Jäntekey jal toğayın, Qaraqas-Qaraqas kölin, Jastaban-Jastaban jal toğayın tastap wrdalıp ürke köşedi. Däl osı oqiğanı közben körip, qandı qırğındı basınan ötkizgen aşamaylı kerey  Qojabergen jırau aşıq äri anıq jırlaydı.

Jalpı Abaq kereydiñ  teñ jartısınan köbin Jäntekey iemdenetin eskersek basqaların alıstan izdemey-aq qoysa da  boladı. Sol kezeñde Abaq kereydiñ sol öñirde bolğanı aydan anıq. Eşkim Qojabergen siyaqtı közimmen kördim –dep mälimet qaldıra almağan. Tipti olay bolmadı dep senimsizdik tudırmañdar, solay boldı dep özi şegelep  söz etedi. Jeti jıl oqığan isläm dinin jete meñgergen adam retinde  sözinde söget boluı mümkin emes.Qalmaq-joñğar mal mülikti tartıp alsa, Sibir Ombı töñiregine bosağan jerge orıstar bekinis salıp iemdene bastaydı. Ol äygili Or bekinisteri sol boluı ıqtimal. Ol azday oñtüsik şığıstan qıtay qarulandırğan joñğarlar lap qoyadı. Qazaqtar orıstan da, qıtaydan da mıltıq saltudı swrasa da satpadı. Özbekten de, Türikmennen de kömek swraydı. Olardan da qayır bolmaq tügili, jığılğanğa jwdırıq –degendey sıñay tanıttı. 1723-jılğı äygili zobalañda Qazaq ataulı jer betinen tübegeyli joyılıp ketuge şaq qaldı. Al Kereyge kelsek ölgeninen qalğanı, ıdıramay Aşamaylı Asqap batırğa bağınıp Uaqtarmen qaraylas Qorğaljıñ öñirinde «Qwlan ötpes» degen jerge barıp qamıs, toğay arasına panalap  qıstaydı. Ülgergeni şımnan üy salıp, köbi jer qazıp, jer üy jasap astına qwm tösep kün köredi. Sol kezeñ öte auır, auru  jaralı adam  köp boldı. Kereyler  el arasınan Bayğara siyaqtı sınıqşı, tamırşı, şöpşi, emşi-domşıların izdep tauıp adamdarın emdetti. Olarğa da öz ülesterin ayağan joq. Öytkeni auruın jazıp, jaralı äskerdi qatarğa qosu bärinen de mañızdı edi. Qäzir ğılım damıdı-dep tarihtı teriske şığaru da jönsiz. Auru, sırqauın emdegen sol zamannıñ qabıletti adamdarı bolğanın biluimiz de qajet.

Sol twsta arqanıñ batıs jağı jau qolına ötpegen, bwrınğıday köp mal joq solay ığısıp jii qonıstanadı. Şığıstan beri Bayan-auıl, Ereymen, Qarqaralı öñirin Joñğar bilep salıq sala bastaydı.Talas, Şu, Sır, Qaratau da jau qolına ötip, qazaq qorşauda qaladı. Sätin salğanda, käri kempir, şal keypine enip, tıñ tıñdap jürgen jaudıñ tıñşısın qolğa tüsirip, jaudıñ osal twsın bilip qorşaudı bwzıp, eldi köşirip, Betbaq dalağa Joñğarlardı adastırıp qaşıp qwtıladı. Olardıñ köbi Şekti ruları. Bwlardı Taraqtıdan Bayğozı batır bastadı. Ağayındı Bayraq, Sayraq, Taylaq mergenderdiñ erligi zor boldı. Osı jolı laqtıratın qol oq, az da bolsa pilteli mıltıq kerektendi. Olar da Sarıarqağa keldi. Sol twsta Türkistan, Sayram, Taraz,Taşkent mañında Orta jüz ruları köp mekendegen olarda jau qorşauında qalıp, aqırı Sarıarqanıñ batıs böligin jau almağanın qañğığan säudegerden estip, arqağa ürke köşedi. Olarmen birge Kişi jüzdiñ alşın ruları da keldi.1724-jılı arğındardı qattı qırğındaydı. Bögenbay batırdıñ arğındardı azat etu jorığınıñ nätijesinde jalpı arğındar qorğap qaladı. Sol şayqasta bizdiñ babamız Bayğarawlı Kiikbay batır eren erlik körsetkeni bayandaladı. Tarihi jırlarda Abılayhannıñ  Bögenbay, Qabanbay, Er Jänibekterdiñ qalıñ qoldarın soltüstik Kökşe, Qızıljar öñirlerin tazartuğa jiberilgeni turalı jırlanadı. Tarihi mälimetterde soltüstik  öñir1745-jılı tazartılğanı aytıladı. Osı tazartu jolındağı şayqasta kerey Şeruşi Baytaylaq batır qaza tauıp, özimen birge qaytıs bolğan sarbazdarımen qatar qäzirgi Soltüstik Qazaqstan obılısı Talşıq audanı Jañaauıl auılınıñ mañında jol boyında jerlenip belgi retinde  basına şoqparın jerge qağıp ketti dep joramaldanadı. Baytaylaq batırdıñ  ziratı büginge deyin eşbir izdeuşisi bolmasada wmıtılmay saqtalıp, är zamannıñ adamdarı batır dep belgi qoyıp  qwrmettep kelgeniniñ özi onıñ asa darındı batır ekenin ayşıqtaydı.

Sol öñirde el auzında (Altı ayırlı aruaqtı Baytaylaq batır-degen dañıqtı añız äli de saqtaulı. Sol öñirdi «Batır töbe» dep te atağanı aytıladı. Bertinde öz közimmen  kördim degen sol öñirdiñ tuması, kökiregi oyau Töleubay abız aqsaqaldıñ aytuınşa äulieli batır dep ekinşi qandı soğısqa ketken äskerler aman elge jeñispen oralsın dep basına qwrban şalıp, zirat etuşi edi deydi. Şeruşi Baytaylaq batır özimen teteles batırlar siyaqtı tarihi dastan, jırlarda köp atalmay qaluı onıñ özgelerdey wzaq jasay almay, ömirden erte ötip, közge de, sözge de ilikpey erte wmıt bola bastağanın ayşıqtaydı.

Baytaylaq batırdıñ negizgi mekeni qäzirgi Qarağandı obılısındağı Qarqaralı öñirindegi Baytaylaq tauınıñ mañı.1745-1746-jıldarı Tatar, Kerey,Uaqtarmen birge Kökşe, Esil, Qızıljar, soltüstik öñirge Atığay, Qarauıldar da alğaş köşip keledi. Merkitter Abaq kereymen birigip qalıp qoydı. Baytaylaq batır qazaqtıñ özge batırları siyaqtı 1727-jılğı ataqtı Bwlantı şayqasında eren erlik körsetip öz ülesin qostı.Üş jüzdiñ bası birikken 1729-1730 –jıldarı bolğan Balqaş köl jağalauındağı Abılaydıñ  Şarıstıñ basın alğan şayqasta da qolbasşı atalı batırlarmen teñ qankeşti eş ayanbay şayqasa bildi. Baytaylaq batır aqır Jänibek batırıñ qarulas serigi, aqılşı ağası bolğanı anıq. Meniñ aytpağım bir ol ğana emes «qayran qazaqtıñ Kereyleri bosağamız teñ bolğanda, egemendi el bolğanda, qwmğa qwyğan suday siñip, bireudiñ jetegine erip, tüp tamırınan jerip, etegine enip, degenine könip, bayıtam dese senip, ruhı älsirep semip, köz aldımda joğalıp bara jatqanın oylasam, mwlqaudıñ sözindey- zağip su qarañğı soqırdıñ közindey tüpsiz twñğiqqa batıp bara jatqanday jüregim tulap, qwlğım şulap eseñgiregendey kün keşetinimdi eşkimnen jasırğım kelmeydi. Bergi handıqtıñ jwrtında qalğan, anau Tümen tübegindegi, bergi Ombı öñirindegi  jalpaq jayılğan Kereylerdiñ orıstanıp ketui, basqasın aytpağanda Qıtay men Mongoldağı qwyqalı qazaqtıñ tili dıbıstıq jüyede  sälde bolsa özgeriske wşırauı, işki qalalarda men qazaqpın dep aytalmaytın, aytuğa wyalatın qazaqtıñ wrpağı ösip kele jatqanın eskersek, tapqanımızdan joğaltarımız öte köp ekenin bilesiz. Osı twrğıda Qazaqtıñ qara şalınan, qaz twrğan qara wlına deyin oylanuımız kerek degim keledi.

 

Bilal Bilimtay

kerey.kz

 

Related Articles

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Nwralı batırdıñ kesenesi  jöninde

    Keyingi kezde Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde ärtürli äñgimeler şığıp jürgen körinedi. Onıñ biri Moñğoliyadan kelgen bir tuısqanımız basqa bir belgili jerlesimizdiñ Nwralı batırdıñ ziratı dep kigiz üy siyaqtı saman kirpişten qalanğan  ädemi zirattıñ janına barıp qwran oqığanına kuä bolğanın keltiripti. Ol jigittiñ  körgeni de, aytıp otırğanı da şıñdıq. Öytkeni 1982 jılğa deyin eldiñ köpşiligi, onıñ işinde  men de solay  oyladım. Äñgime tüsinikti bolu üşin men sol kezdegi oqiğadan bastap bayandayın. Men 1961 jılı Semeydiñ  mal därigerlik institutın bitirip keldim. Meni  sol kezdegi  S.M. Kirov atındağı  kolhozğa mal därigeri etip jiberdi. 1962 jılı bwl kolhoz «Gornıy» sovhozına aynaldı. Biz bala kezimizden: «Nwralı atamızdıñ ziratı S.M Kirov atındağı kolhozdıñ jerinde ornalasqan,   Babamız batır bolğan kisi, al onıñ janındağı qabırdıñ  wzındığı jeti kez, bizdiñ  babamızdan  da  asqan

  • Alıstağı ağayınnıñ Atamekenge oralu jolın twñğış aşqan qazaqtıñ qaharman qızı

    Ol kim deysiz ğoy, turasın aytsam ol Sağat Zaqanqızı. Toqsanınşı jıldardağı alğaşqı köş Moñğoliya qazaqtartarınan bastalğan. Sol köşti alğaş bastağan adam Sağat Zaqanqızı. Bwğan eşkimniñ dauı joq. Jarğaq qwlağı jasttıqqa timey, sonau qiın-qıstau zamanında alıstağı ağayındardıñ jolın aşqan osı adamdı qazaqtıñ qaharman qızı atauımızdıñ özindik sebebi bar. “Köş basşısımen körikti”  “Körgeni jaqsı köş bastar”  deydi atam qazaq.   Osı eki auız sözdiñ astarına üñilip qarasaq, onda, ülken män mağına bar ekenine köz jetkizemiz.       Bwrınğı auıl köşiniñ özinde, köş basşıları tört tülik maldıñ örisiniñ jağdayına qaray, är mezgildegi auarayınıñ özgerisine say, köşip qonuda bir basına jetip artılar  ülken jauapkerşilik  jüktese, Moñğoliyada twratın qandastarımızdıñ bir jarım ğasır ğwmır keşken el jerinen ,

  • KENESARI HANĞA TAĞZIM

    Jüz elu jıl! Biıl Kenesarı hannıñ şäyit bolğanına bir jüz elu jıl toldı. Kenesarı ğana emes. Naurızbay bahadwr swltan, Erjan swltan, Qwdaymende swltan. Qıpşaq Iman batır, Tama Qwrman batır, Dulat Bwğıbay batır, Dulat Jauğaş batır, Dulat Medeu bi, qılıştıñ jüzi, nayzanıñ süñgisi bolğan tağı qanşama azamat. Qazaq Ordasınıñ eñ soñğı jaraqtı jasağında qalğan üş mıñnan astam alaman. Bäri de şäyit boldı.Kenesarı hannıñ, onıñ eñ soñğı jauınger serikteriniñ qasietti qanı şaşılğan aqırğı sağatta tört ğasır boyı töre tañbalı qızıl tuı jelbiregen wlı memleket Qazaq Ordası şayqalıp barıp qwladı. Alaş balası sonau Üysin, Ğwn, Türik zamanınan tartılğan, Altın Ordağa jalğasqan, Qazaq Ordasına wlasqan, Ortalıq Aziya tösinde jiırma ğasırdan astam, ğalamat wzaq uaqıt

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: