|  |  | 

Tarih Twlğalar

Qırğız tarihşısı B.Soltonoevtıñ Kenesarı han turalı jazbaları

Azken Altay

Tügeldey derlik, tarihşı-zerteuşiler, öz eñbekterinde Qırğız tarihşısı Belek Soltonoevtıñ (1878-1938) eñbekterin paydalanıp, siltemeler jasaydı. Osı belgigili twlğanıñ, Kenesarı han turalı jazbalarına toqtala ketsek. Belek Soltonoev – Qırğızdıñ ataqtı tarihşı, ädebietşisi. Qırğız tarihına arnap jazğan belgili eñbegin arab äripimen 1895 jıldan bastap, 1934 jılı (40 jılday uaqıt) ayaqtağan eken. Özi, 1938 jılı quğın-sürginge wşırap, atılıp ketken, 1955-jılı aqtalğan.

B.Soltonoev

Eñbegi basında «Qırğız-qazaq tarihı» dep atalınıp, keyinnen, «Qızıl Kırgız tarıhı» bolıp özgertilgen. Osıdan-aq, bwl ataqtı ğalım adamnıñ eñbegi tura sol küyinde jetti me; tüpnwsqası bar ma; keybir jerlerinde qospalar, qısqartular bar ekendigi nelikten anıq körinetindey; eñbek arab grafikasınan tura sol küyinde osı äripterge köşirildi me nemese bwrmalandı ma (sebebi, biraz grammatikalıq qateler bar eken) jäne t.b. swraqtar tuındaydı. Bayandalğan oqiğalardıñ key twstarında, Keñes Ökimeti sayasatınıñ qısımın jäne öz rulastarına «büyregi bwrıñqırap» jazılğandığın da (adam senbes, balalardı bauızdau, ekiqabat äyelderdiñ işin jaru), keybir qarama-qayşılıqtardı da añğaruğa boladı. Biraz zerteuşilerdiñ osı eñbekke jasağan key siltemelerin öz basım, osı jerden kezdestire almadım, yağni, şığarmanıñ birneşe nwsqaları da bar ma, olay bolsa mindetti türde «jwlmalanğanı» ğoy degen oyğa qaldım.

Eñbekti oqi otırsañız, tarihi qwjattar wşıraspaydı, el auzınan jinağan sözder ekeni (anau bılay degen, mınau bılay degen; «çerikçiler 100 kişi, bir kabarda 180 kişi» siyaqtı…) ayqın bayqaladı. Sondıqtan, bwl ataqtı eñbekti tarihi emes, ädebi, auız ädebieti (fol'klor) türine jatqızıp, siltemeler jasağanda osını eskergen dwrıs bolar degen oydamız. Bwl jerde basa eskeretin tağı bir jayt, ol eñbektiñ Kene Han oqiğalarınan keyin 50 jıldan keyin jazılğandığı (auız ädebieti üşin ülken uaqıt)!

Osı, 2 tomdıq eñbekte Kenesarı hanğa qatıstı: Abılay Han uulı Kene Handın Kırgız menen soguşu (Jılkı jılı) 1846-jılında; Solto Bölökbaylardın kazak Şooruk baatırdı öltürgönü; 1847-jılında Kene Handın kırgızga ekinçi çabuuluu (koy jılı) attı tarauları bar.

Taraularda köptegen qazaq-qırğız kisileriniñ attarı, jer atauları, oqiğalar bayandaladı. Oqiğa jelisi Abılay hannıñ jäne Qasım swltannıñ qırğız jerine kelgendigi, körsetken qısımdarınan biraz mälimetter berilip kelip, Kenesarı han twsına oyısadı. «Kazakta oruska bagına baştaganda Kün batış Sibirde törölördön başka kara kazaktan bagıngandarı..» dey kele, qazaqtıñ keybiri Orısqa, keybiri Kene hanğa qarağan, qoldağan adamdarı, ruları ataladı.

Kene hannıñ 1846 jılı Qırğız manaptarına «birleseyik, el bolayıq…» degenine, olardıñ aqıldasıp, «Ne da bolso kazak menen birde el, birde joo bolo kelsek da azap-asılıbız aralaş jurt elek, kanday bolso da el bolup turalı, dep, çaar atka jolborstun terisin jaap, tartuu kıla Tınaalı menen Bayterek, Ükü Biy uulun jiberip», keyinirek bwl kelisimniñ «Bölökbay kırgızdarı barıp, Kenenhandın…» biraz jılqısın wrlap alıp, izdeuşilerge mazaq söz aytqanı bayandaladı. Osıdan keyin avtor, «Kırgız menen uruşuuga şıltoo tappay turgan Kenenhan…» şabuıldardı bastadı deydi. Birtalay wrıstar (köbine senimsizdeu) bayandaladı.

Bwdan keyin eki jaq ta kelisimge tırısqan, twtqındar bosatılğan, «jaraştırabız dep Çapıraştı Şooruk baatır araket kılganda soltodon Bölökbay, Jamankara baatır menen Bolottu baş kılıp, 15 kişini jibergen» delinedi. Osı jerde mülde tüsiniksiz aytılğan jağday, elşi Jamanqaranıñ  oqiğası bılay: «Bulardı Kenensarı öltürüügö oop kalganda, kazaktan Ekey, Sarıbay bul kırgızdardı men kütüp turayın dep barganda Kenensarı: men özüm kütömün dep Sarıbaydı ınandırıp kayta jibergen. Sarıbay ketken tünü Jamankaranı çök tüşürüp olturguzup koyup, bir böyrögün suurup alganda Jamankara bılk etken emes. Ekinçi böyrögün suurup alganda çalkasınan ketip, agañ koşo Tursun degendi dagı öltürüp, kalgan joldoştorun koe bergen. Ölüktörün jurtka taştap, özü köçüp ketken» aytıladı. Olardı ne üşin öltirgeni aytılmaydı jäne eñ kümän tuğızatını bwdan keyin barğan elşi «tınay kırgızı Kalıgul» jaqsı qarsı alınğan (kızıl-ala baçayı kürmö kiygen, kiyimderi taza uzun boyluu içke şıptay bolgon ak çekir sıyaktuu sakal-murutu çıga elek jaş jigit «bizdikine konok boluñuz» dep alıp ketken. Bul jigit bayagı, aytıluu Noruzbay törö eken»). Mine, osıdan-aq bwl oqiğanıñ şala ekendigi bilinedi.

Kenesarı ataqtı aqsüyek, jeke bası erjürek batır, ata-salttı bwljıtpay orındağan adam ekenin bärimiz bilemiz. Olay bolsa Jamanqarağa qatıstı aytılğandar oyğa sıyğısız! Aytılu boyınşa, hannıñ özi öltirgen degen mülde şındıqqa janaspaydı! Ol han! Jendet emes! Onday jazalau, ükim orındauşılardıñ arnayı adamdarı bolğanın da (İ.Esenberlinde hannıñ işarasınan wğatın, özi mılqau, düley küş iesi «Qara Ülek» ataladı) bilemiz. Hannıñ jeke basınıñ közsiz er ekenin avtor da birneşe epizodtarda özi keltirgen. Mısalı: «Ormonbek… ölüp jatkan agası Subanbekti körüp, kazaktın soñuna tüşkön… Kenenhanga jetip, «kara bolsoñ jürö ber, kan bolsoñ tokto» dep, çakırganda kayrılıp körüp, Kenenhan kılıçın suurup ala burulup karap turgan, Ormonbek kılıç menen şiltep jibergende Kenenhanga tiybesten, terdigin taarıp ketken. Kenenhandın şiltegen kılıçı Ormonbektin çekesine tiyip, esi oop bara jatkanda attın jalına süyönö, kayta «çu» dep kaçkan…», deydi. Belek jarıqtıq, öz-sözine özi qarsı şığa qoymas edi… degen oydamız.

Aqırı, eki jaq: «Başka karıyalar jana Kalıgul öz sözündö bul saparda bergen ubadası anıgı mınday bolgon: kazak, kırgızdın joosu bolso birgeleşip joolaylı, özübüz el bolup turalı, çoñ keñeşibizdi Kenenhanga salıp anın aytkanınan çıkpaylı»,- degen kelisimge kelgen. Osı twsta (eñbekte aytılmağan) han Kene de öz tarapınan «ötkenge salauat jariyalap» twtqındardı bosatqanı belgili.

Alayda köp wzamay kelisim-şart bwzılıp, Solto Bölekbaylar «70-80 tandalmaluu azamattar attanıp çıgıp» jılqısın barımtalap, artınan quğan Saurıq batırdı «Samak menen Kürpük üzöñgü tiyiştire kaçırışıp biri attan ırgıta sayganda, biri jöö kaçıp bara jatkan Şooruktu dalıdan saygan…» öltiredi.

Sodan, «1847-jılında Kene Handın kırgızga ekinçi çabuuluu» bastalğan. Qoqannıñ Merke qamalı alınğandığın estigen qırğızdar, «Pişpektegi özübektin begi Alişerge kelip, Kenensarının kabarın aytıp: «Siz uruşasızbı, jaki jaraşıp turasızbı»,- degende bek: «Merkenin begi aramzada korkok jana baça ele. Han aziretibizdin tuzu ursun, menin eki zambiregim bar. Azireti hanıbızdın tuzun kantip aktabayın, uruşamın»,-degen. Özi, Pişpekke (qazirgi Bişkek) Kene Han kelse, aynaladağı qırğızdarğa habarlaytının aytqan. Jan-jaqqa jauşılar jiberilip Solto, Şerikşi, Tınay, Sarıbağış jäne basqalar tügel qamdanıp, soğısqa dayındalğan.

Mine, osıdan, avtor anıqtap aytpağanmen, qırğızdardı (özderine bağınıştı el sebepti) Qoqandıqtar tolıq qoldap, basqarıp, üylestirip otırğanın jäne äskeri iştirtin (tıl) kömek bergenin köremiz.

Arı qaray avtor: «Kenenhan kazaktan 8-9 min kol jıynap, kız-kelinge tumak kiygizip, kögöön jelesin baylanta jürüp, Pişpekten ötüp kırgızga çabuul kılgan. Kol başçıları: çımırdan – Bayzak datka, botbaydan – Supatay, Tülöberdi, karakoyludan – Kudaybergen, akkoyluudan – Bayet, argından – Çuburtbalı, Agıbay, tamandan – Bogogusçul baatır menen Barmen datka bolgon» deydi. Birtalay soğıs epizodtarı bayandaladı.

Bir tüsiniksiz jer, Erjan töre turalı jazbalardıñ mülde anıq emestigi (bwl turalı qazaq derekteri tipten basqaşa): «Bölökbaydın boz baldarı betteşip soguşup jürgöndö kara kızıl at minip jürgön Erjan törönü Jooseyit, bir kabarda jetikaşkadan Andaş bet aldınan nayza menen sayıp tüşürgön. Noruzbay bura tartıp, kırgızdı kaçırıp kirip kelip nayza sala albastan «Erjan törö degen osu, kırgızdar jaksılap bagıñdar» dep, kayta ketken. Erjan törö ekenin kırgızdar bilgen soñ keskilep öltürgön. Bir kabarda Jamankaranın agayındarı bagıp turup, kiyin öltürgön. Jana bir kabarda Jamankaranın Samak degen tuuganı Erjan ekenin biler zamat bıçak menen jara tartıp jiberip, kanınan üç uurtap alıp, Jamankaranın küyütü emi ketti,- dep atına minip kazaktı kaptagan joldoştoruna koşulgan». Mine, özderiñiz de körip otırğanday, qay habarğa senerimizdi bilmedik. Ahmet swltannıñ (Kenesarıwlı) jazbasında «Erjan töre, Naurızbay ekeui tauda qırğızdardı quıp bara jatıp, Erjannıñ atı boldıradı, «Köke» degenin estigen Naurızbay bwrılıp kelip, qorşağan qırğızdardı quıp tastap, Erjandı qwtqarıp aladı. Keyin, qolğa tüsip, öltirilgen» delingen. Jazbada «Kudaymende törö Çıngıştın koluna tüşüp, anı Alimbek menen Bolot öltürgön»delingen.

Jazbada Naurızbaydıñ jeke erlikteri de surettelgen: «Noruzbay üç kün katarı menen jekege çıgıp kelip, üç kırgızdı sayıp ketken. Munun biri ölüp, eköö aman kalgan…

Noruzbay mingen Kertaylak,

Tekelikten señirden,

Çıga keldi kol jaynap.

Korkkonunan köp kırgız

Oybaylagan kudaylap.

Ötüp çıkkan ötünüp,

Orto jol menen tötölöp,

Öñ jüyrügün jetelep…» jäne t.b. jazbalar bar.

Avtor qazaqtardıñ jeñiluine bastı jağdaydıñ biri retinde «Mından soñ kırgızdar jalpı atka minip, Çüydün suusun bögöp, taş salıp jiberip, suunu Kızıl-Suu, Şamşının oyun közdöp burup jibergende kazaktar suuga jetpey kalgan» degendi keltiredi. Jan-jaqtan kömekke qırğızdar kele bergen, Orman manap ta jetken, kerneyletip. Soñğı şayqasta küşi basım jau, «Bölökbay, Atake, Abayıldagan!» uraan çıgıp, mıltıktar atılıp, kün abdan batıp, el orunga oltura kazak kaçtı, joo kaçtı dep kaptagan kırgızdın dübürtünön, atkan oktun ününön oydo-toodogu kıykırıktan jer-suu düñgüröp ketken» dep jazğanday, jeñiske jetedi.

Qazaq işindegi satqındıqtardıñ, keybir üreylenudiñ de sebepteri köp ekenin mınadan, yağni: «Kazaktan ak köynök kiyip aman kalganı Çımır Bayzaktın eli bolgon. Ol … astırtan Ormongo kişi jibergende: «eline tekşi ak köynök kiygizsin, men kırgızga ak köynök kiygizem»,- degeninen bayqaymız. Bir «qızığı» avtor bwl jerde Rüstem töre men Sıpataydıñ wrıs alañınan elin bastap, qaşıp ketkenin aytpaydı (älde bir sebepter boldı ma eken?). Olarğa qosımşa, Bayzaq datqanıñ da «işten şıqqan jau» bolğanı, naqtı jazılıptı. Keyinnen osındaylardı qırğızdar qalay bosatqanı turalı, jazbada derekter bar: «Kudaybergendin sarıger atı bermet bastırgan içi-tışı kunduz börkü, altın kemeri jana kunduz bolgon. Jantay kudalaşıp, 100 töö, 1000 koy kalıñdıkka ubadalaşıp uzatıp jibergen. Çımır Bayzaktı at baştagan bir toguz menen Ormon uzatkan…» Al Ağıbay turalı: «Çuburtbalı Agıbay öz kazaktarın bir bölüp, kırgızdın kuuguntugu ötkönçö jardın tübündögü muyuşka jaşırıp, kırgız tekşi ötkön soñ Tokmoktun aral joluna salıp aman-esen kutulup ketken» delingen.

Endi, avtor qanşa «jwmsartqanmen», anıq körinetin nağız tragediyalı twsqa da jettik. Osıdan arı qaray, jazbadağı qisınsızdıqtar, qarama-qayşılıqtar köbeye tüsedi. Han men Naurızbay swltannıñ qolğa tüskenderi (san türli) bılay bayandaladı: «Tınay kırgızınan Dayırbek, Kalça degender tañ atarda Noruzbaydı karmagan. Jana Tınay kırgızınan Karmıştın baldarı Tekeliktin toosunda Kene handı şaşkede karmagan»;jäne «Bir kabarda Kenen han Noruzbaydı karmagan Çeçey Atambektin Opu, Topu, degen baldarı karmagan. Ak koyluu Bayettin 19 jaştagı Kudaybergen balasın Tınay kırgızı Abıla urugunan Aalı karmagan»… Körip otırğanımızday anıqtıq joq.

Endi «Kenensarı, Noruzbay eki başka ayılda bolup 7-8 kün bagıp turgan» delinedi. Alayda, bwl turalı mülde basqaşa derekterdiñ bar ekendigin, qazir köpşilik biledi. Mısal retinde, orıs zertteuşileriniñ biri A. Dobrosmıslov bılay jazğanın keltirelik: «Onı öltirmes bwrın, qırğızdar asa erekşe batıldığı men qaysarlığı asıp tuğan Kenesarı Qasımwlınan özderine wrpaq alu üşin, qırıq tün boyı qoynına qalaulı qızdarın salumen boldı».Biraq wlttıq qaharman, äri bileuşi bwl jolı da bas imedi. Al, Naurızbaydıñ qolğa tüskeni turalı jazbada, «wstalındı» degenmen, köptegen estelik-derekter, onıñ özi barğanın rastaydı.

Han ömiriniñ soñğı sätin avtor bılayşa bayandaydı: «Kırgızdar Kene handı öltürüügö makuldaşıp kişi jiberip, murunku jılı elçi jibergen kişi bar ma degende Kene han «bolso boolor» degen. Kırgızdın öltürmök bolgonun Kene han bilgen soñ: «Men daarat alıp, namaz okup alayın, anan soñ işaara kılayın, oşondo janımdı kıynabay kılıç menen bir çaap öltürgülö»,- degen. Erteñ menen namaz bagımdattı okup bolup, işaara kılganda murunku jılı Kenensarıdan ölgön Ormonbek Subanbektin Taysarı degen inisi Taştanbektin bolotu menen şiltep jibergende başı ırgıp ketken. Başı tomolonup, kıymıldap jatkanda jesir katındar çurkap kelip kulaktarın kesip algan. Ölügün Kızıl Suu menen Şamşının ortosundagı Bordu degen saydın orto böksösü toogo kömgön. Kenensarını öltürör zamat kün katuu jaagan.» Al Naurızbay turalı bılay aytılğan: «Noruzbaydan murunku jılkı elçiler barbı degende: «Jamankarañdı jaylagan, Ormonbegiñdi oyrondogon, Subanbegiñdi sulatkan, Kalpagıñdı talpak kılgan kolum osı»,- degen. «Ötüñ eminege darı?» degende, “Kızıñdın… daarı,- degen. Tört armanım kaldı: birinçi – apam bayga uzatılgan jok dedi, ekinçi – perzentim kalgan jok, üçünçü armanım – tokson töödö bul açılgan jok. Törtünçü armanım – altı ata alaç balasın artıma salıp, Edil Jayık, Sarı Arkada orus menen betteşpedim»,- degen. Murunku jılı kazaktan ölgön Kalpaktın katını kılıç menen çabaarda Noruzbay: «Kırgızda erkek jokpu?»,- degen. Kalpaktın Tülöbay degen jigiti kılıç menen başka tartıp kalganda oñkosunan ketip ölgön. Kalpaktın katını için jara tartıp, kanınan üç uurtap algan. Söögün Şamşının kün çıgış jakkı kaşatka kömgön». Alayda, bwl turalı da basqa köptegen derekter bar ekendigin köpşilik qazir biledi.

Avtor, endi osınday «ayarlıq-qanipezerlikterdi» barınşa jwmsartıp, öz taypalastarın aqtauğa tırısadı: «Bütkül kırgızdın baş kişileri Ormon içinde bolup keñeş kılıp, kazak menen el bolup turalı, ölgön öldü, kalganıbız jurt bololu, Kenensarı, Noruzbayga katın alıp berip uzatalı degende murunku jılı ölgön jigitterdin, erlerdin aga-inileri bolboston alardın eneleri, katındarı ayıl kurçap jatıp algan.

Kene han kırgızdın bir baş kişisine meñi jolukturgun degende kırgızdar makul albagan. Kırgızdar akırı mınday degen: “Bulardı koe bersek birinçide, elibiz buzulat eken, eger öltürböstön bagıp jürsök kazaktar Törögeldini koe berbesten bagıp jürüp, Kenensarı menen Noruzbayga oro-para kılıp bulardı boşotup ketet eken». Jinalğan elder: «Kene han Noruzbay kolgo tüşüptür dep ugup, öltüröbüz dep Kenensarı jatkan jolbundun üyün kurçap kalgan». Jäne «Bulardın ölgönün ırastoo üçün Kenensarının başın orustun uluguna tartuu kılsañar Törögeldini boşotot degende, Jantay öz jakın tuugandarınan Kalıgul Alıbek uulunan Kenensarının başın berip, Ombudagı orustun jandıralsına jibergen. Orus ulugu Kalıgulga jana başka kırgız öküldörünö medal, çepken berip, Törögeldini boşotkon». Osınday tektes sözderden soñ, Kene Han, Naurızbaydıñ älpetteri, kiimderi sipattalıp, qazaq pen qırğızdıñ qaru-jaraqtarı, attarı da söz bolğan. Qoqan hanına eki arbağa tiep aparğan qazaq sarbazdarınıñ bastarı turalı (kapitan Rıl'covtıñ mälimeti) mülde aytılmaydı. Köptegen äñgimelerdi Qalığwldıñ (1899 jılı ölgen) öz auzınan 1895-jılı jazıp aldım, «Kenensarının başın alıp barganda algan altın medaldarı bar eken» dey kele, onıñ naqtı köptegen derekterin keltirmegendey. Avtor: «Kökjal Baraktan (1770-jıl) baştalgan kırgız-kazak soguşu el çabış, kedey-dıykan orto çarbanı eziş, öltürüş, jılkı tiyiş menen jürüp, keede jaraş, keede uruş bolup, kedeyden miñdegen kişiler, baatırlar kırılıp, alardın eç biri aytılbastan, alar aman-esen kalgansıp, bayakı kankor feodal manaptardan ondogon gana kişileri, kansorguçtar ölgön bolso, alar gana aytılgan. Bul kırgız-kazaktın arasındagı jañjal 77 jıldan kiyin kan sorguç Kenehan, Noruzbay, Erjan, Kudaymende törölördün kırgızdan öltürülgönü menen toktodu»,- dep, bwl taraulardı kommunistik ruhta tüyindeydi (öz sözi me… kim bilsin?).

Ärine, öz eliñniñ osaldığı, älsizdik-qatigezdigi turalı jazu, eşkimge de oñay emes! Sondıqtan bolar, Belek jarıqtıqtıñ, handı bir adamdar emes, «jalpı jinalğan köpşilik tobır öz betterinşe jazaladı (rasprava)» retinde keltiruge tırısqandığı! Bwl jerde ne aytuğa boladı, sonday ğwlama adam, ejelden kele jatqan, «Hannıñ basın han alar; Qonaqtı jäbirleuge jol joq… t.b.»siyaqtı, Wlı Dala qağidasınıñ bwzılğandığın bilmedi, tüsinbedi dep aytuğa auızımız barmaydı! Biraq, ol ata-dästür saqtalmadı…

Taraulardıñ «Abılay Han uulı Kene Handın Kırgız menen soguşu» dep ataluı da, oylantadı. Nege, qazaq-qırğız soğısı demegen? Tipten, Halıqaralıq Zañdılıqtarğa jüginsek, (sol kezdegi qırğızdıñ Qoqan eli ekenin eskerip), bwl – «Qazaq pen Qoqan Handıqtarınıñ soğısı» ataluı kerek emes pe? Al Qoqan handığı ol kezde Wlıbritaniyanıñ qoldauın (Reseyge qarsı qoldanğan) sezine bastağan. Bwqara ämirligimen, Taşkent jäne basqa jerler üşin, Hiua Handığımen bağınıştı elder üşin, tatu qarım-qatınasta bolğan joq. Solay bola twra, Kene Hannıñ Reseyge qas ekenin bile twra, Qazaq Handığın qwrtuğa birinşi kezekte müddeli boldı! Özderiniñ de keşikpey, Resey bodandığına tüsetindikterin wğına almadı. Qazaq-qırğız arasındağı şayqastardıñ bastaluına äleumettik-twrmıstıq (jılqı wrlau t.s.s.) deñgeydegi sebepterge baylanıstırğan sol kezdiñ adamdarınan, Orta Aziyadağı kürdeli – sayasi, ekonomikalıq ahualdıñ sebepker ekendigin tüsindirmegendikterine renjuge qaqımız joq bolar…

Azken Altay

Abai.kz

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: