|  |  | 

تاريح قازاق شەجىرەسى

«وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ زۇلماتى مەن شاراپاتى تەڭ»


تاريحشى قايدار الداجۇمانوۆ.

تاريحشى قايدار الداجۇمانوۆ.

بۇگىن وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا عاسىر تولدى. ازاتتىق ءتىلشىسى تاريحشى قايدار الداجۇمانوۆپەن وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ قازاقستانعا نە بەرگەنى جانە قانداي ناۋبەت اكەلگەنى تۋرالى اڭگىمەلەستى.

ازاتتىق: – 1917 جىلى قاراشانىڭ 7-ءسى كۇنگى (ەسكى كالەندارمەن قازان ايىندا بولعان ) رەسەي يمپەرياسىندا بولعان وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ ءدۇمپۋى قازاق دالاسىنا قانشا ۋاقىتتان كەيىن جەتتى؟ قازاقستاندا توڭكەرىس بولعانىن ءدال سول كۇنى ءبىلدى مە؟

قايدار الداجۇمانوۆ: – سوۆەت زامانىنىڭ وزىندە «سوۆەت ۇكىمەتى قالاي ورنادى؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە تاريحشىلار اراسىندا ايتىس بولعان. ءتىپتى سول كەزدەگى، ياعني 1920 جىلدارداعى قازاق باسشىلارىنىڭ وزدەرى «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى قازاقستانعا تەك تەلەگرافپەن كەلىپ ورناعان» دەگەن پرينتسيپتە بولعان. وعان كەيبىرەۋلەرى قارسى شىعىپ، ءتىپتى كەشەگى 1960 جىلدارعا دەيىن عالىمداردىڭ ءوزى «جوق، قازاقتار بىردەن قولداعان، قازاقتاردىڭ كوزى اشىق بولعان» دەپ كەلدى. شىندىعىندا ولاي ەمەس. لەنيننىڭ كىم ەكەنىن ساكەن سەيفۋلليندەردىڭ ءوزى 1918-1919 جىلدارى ەستىگەنىن ايتادى (سەيفۋللين 1920 جىلدارى قازاقستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسى بولعان – رەد.). سوندىقتان قازاق دالاسىنا قازان توڭكەرىسى (وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ايتادى – رەد.) كەلگەن كەزدە قازاقتار ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەدى، تۇسىنبەدى جانە قابىلداعان جوق. كەيىن، وندا دا ازامات سوعىسى جەڭىپ، كەڭەس ۇكىمەتى (سوۆەت ۇكىمەتىن ايتادى – رەد.) بارلىق جەردە بىردەي ورناعاننان كەيىن بارىپ جاڭا مەملەكەت ەكەنىن مويىندادى.

وقي وتىرىڭىز: ءوزى قۇرعان وكىمەت سەيفۋلليننىڭ ءوزىن دە ايامادى

 

ساكەن سەيفۋللين.

ساكەن سەيفۋللين.

ازاتتىق: – قازاق دالاسىندا سوۆەت ۇكىمەتى قاي جىلى تولىق ورناپ ءبىتتى؟

قايدار الداجۇمانوۆ: – سوۆەت مەملەكەتىنىڭ تولىق ورناپ بىتكەن كەزى – 1921 جىلدىڭ كوكتەمى. سەبەبى، ازامات سوعىسىنىڭ قيمىلدارى سول كەزگە دەيىن سوزىلدى. ال قىزىلوردا سەكىلدى تەمىر جول بويىنداعى جەرلەردە 1918 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن ورناپ ءبىتتى دە، قايتىپ قۇلامادى.

ازاتتىق: – وكتيابر رەۆوليۋتسياسى قازاقستانعا قانداي ناۋبەت اكەلدى، جاقسىلىعى نە بولدى؟

قايدار الداجۇمانوۆ: – قازان توڭكەرىسىنىڭ ۇتىستارى مەن ۇتىلىستارىن تارازىعا سالىپ قارايتىن بولساق، بەرگەنى مەن العانى بىردەي بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاقستان حالقىنىڭ سانى بەس جارىم ميلليون بولعان. سونىڭ 2 ميلليمون 200 مىڭى اشتىق جىلدارى قىرىلدى. ونىڭ 1 ميلليون 750 مىڭى – قازاقتار. اشتىق 1936 جىلعا دەيىن جالعاستى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ماسكەۋدەگى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆتەن حالىق ساناعىنىڭ جابىق ماتەريالدارىن، سوسىن 1931 جىلدان بەرى قارايعى اشتىق ماسەلەسىنە قاتىستى ۋكراينا قۇجاتتارىن قارادىم. ويتكەنى ۋكراينادا 3 ميلليون ادامنىڭ اشتان قىرىلعانى بەلگىلى.

اشارشىلىق كەزىندەگى بوسقىن قازاقتار.

اشارشىلىق كەزىندەگى بوسقىن قازاقتار.

سوندا ولار حالىقتىڭ ءوسىمى مەن ولىمىنە قاتىستى ءار ۇلتتى جەكە جازعان. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتارعا دا جەكە باعانا ارناعان. ياعني، مىنانشا قازاق ومىرگە كەلدى، مىنانشا قازاق ءولدى دەگەن اقپاراتتار ءجۇر. ونداي اقپاراتتار تەك زاپوروجە وبلىسىندا ەمەس، ارحانگەلسك، مۋرمانسك، ءتىپتى قيىر شىعىسقا قاتىستى حالىق سانىندا ارنايى باعانالارمەن كورسەتىلگەن. ابدەن اشىققان، ورتالىق قازاقستاننان ەشقايدا شىعا الماي قىرىلعان اۋىلداردان باسقا، شاماسى جەتىپ، تەمىرجول جاعالاعاندار ستاليندىك بەس جىلدىقتاردا سالىنىپ جاتقان زاۋىتتارعا قارا جۇمىسقا جالدانعان. ولارعا تەك كارتوچكا جۇيەسىمەن تاماق بەرىلدى. ونان كەيىن 1933 جىلدان باستاپ اشارشىلىق زارداپتارىن جويامىز دەگەن قاۋلى شىعاردى. وندا جاڭاعىداي جالدانىپ، اناۋ كامچاتكاعا دەيىن بارعان قازاقتاردى ەلىنە قايتارۋ كەرەك ەكەنى ايتىلعان. وسى قاۋلى نەگىزىندە جالدانىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ بارلىعى جۇمىستان شىعارىلعان. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسىنا قايتار جولىنا قاراجات بەرىلمەگەن. سولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ماسكەۋدىڭ تەمىرجول ۆوكزالىندا قىرىلىپ قالعان. وسىنداي فاكتىلەر بار. ياعني، قازاقتىڭ اشتىعى 1936 جىلعا دەيىن جالعاسقان. بۇل – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ (سوۆەت ۇكىمەتىن ايتادى – رەد.) قازاققا اكەلگەن ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى. مۇنان باسقا، قازاق تەريتورياسىن جەر اۋدارىلعانداردىڭ وتانى ەتتى. قازاق ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالدى. قازاق ءتىلىنىڭ اياسى تارىلدى.

اشارشىلىق قازاق حالقىنىڭ گەنوتسيدى بولعان با؟

 

ازاتتىق: – 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق نەگىزىنەن ۋكراينا مەن قازاقستاندا ەرەكشە بولدى. ءتىپتى اشارشىلىقتان باس ساۋعالاعان قازاقتار كورشى قىرعىزستانعا، سىبىرگە، قىتايعا بوستى. قازاق دالاسىندا اشارشىلىقتىڭ قاتتى ءجۇرۋى بيلىككە ۇمتىلعان «الاشورداشىلار» ارەكەتىمەن بايلانىستى ما، الدە جەرگىلىكتى باسشىلار اسىرەقىزىل بەلسەندىلىگى كەسىرى مە؟

“الاش” ءھام “الاشوردا”

20-عاسىر باسىندا ءبىر توپ قازاق ينتەلليگەنتى قۇرعان “الاش” پارتياسى قازاق ورتاسىندا ليبەراليزم يدەيالارىن ناسيحاتتاعان.

“الاش” پارتياسى 1917-1918 جىلدارى قىزمەت ەتتى. تاريحشىلار “الاش” اۆتونومياسى مەن “الاشوردا” ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىن وسى ۇيىم قىزمەتىمەن بايلانىستىرادى. “الاش” پارتياسى جەتەكشىلەرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقتار قونىستانعان تەرريتوريالارىن الاش اۆتونومياسىنا بىرىكتىرۋدى ماقسات تۇتقان. 1937-1938 جىلدارى “الاش” پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى تۇگەلگە جۋىق ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالدى. تاريحشى وليۆەر رۋا “الاشتى” ورتالىق ازياداعى العاشقى كاسىبي پارتيا دەپ سيپاتتايدى.

قايدار الداجۇمانوۆ: – اشتىق پەن «الاشوردا» اراسىندا بايلانىس جوق. اشارشىلىقتىڭ باستى ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، ءبىز ايتىپ جۇرگەن ستالين مەن گولوششيوكين. بىراق بۇل تەك ىشكى فاكتور عانا. ەكىنشى – پاتشالىق رەسەي اگرارلىق ەل بولدى. 135 ميلليون ادامنىڭ بەس ميلليوننان باسقاسى شارۋالار ەدى. سوندا ارتتا قالعان اگرارلىق رەسەيدى العا شىعارامىز دەپ كەڭەس ۇكىمەتى (سوۆەت ۇكىمەتىن ايتادى – رەد.) جوسپار جاساعانىمەن، وعان قاراجاتى بولمادى. بۇل قازان توڭكەرىسىنىڭ نەگىزىندە ورناعان مەملەكەت ەرەكشەلىگى ەدى. ياعني، [سوۆەت وداعى] مەملەكەتتىك مەنشىككە نەگىزدەلگەن ەل بولدى. بۇدان قورىققان باتىس ەلدەرى كەڭەس ۇكىمەتىن جاپپاي بلوكادادا ۇستادى. تەك قانا استىق ساتىپ الىپ وتىرعان. وسى كەزەڭدە قازاقستان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوزىنە تاۋسىلماس قازىنا بولىپ كورىنگەن. ماسەلەن، 1929 جىلى قاڭتارداعى ەسەپ بويىنشا قازاقستاندا 47 ميلليون مال باسى بولعان ەكەن. سول مالدان 1934 جىلى قاڭتاردىڭ 1-ىندە ءتورت-اق ميلليون قالعان. ويتكەنى، ازىق-تۇلىك ءۇشىن كەرەكتى ەتتى قازاقستاننان جاپپاي تارتىپ الا بەرگەن. سونىمەن قاتار، جەرگىلىكتى باسشىلىقتىڭ دا كىناسى بار. ويتكەنى قىرعىزستان دا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ەل. ولاردان دا مال الدى. بىراق باسشىلارى بىزدەگى سەكىلدى ۇردا-جىق، سولاقاي ساياسات ۇستانعان جوق. حالقىن قورعاۋعا تىرىستى.

قاراڭىز: قازاقستانداعى اشارشىلىق تۋرالى نەمىس تاريحشىسىنىڭ پىكىرى

 

ازاتتىق: – ال قازاق باسشىلارىنىڭ بىرلىگى بولماۋىنا نە سەبەپ بولدى؟

قايدار الداجۇمانوۆ: – اقپان توڭكەرىسىنە (1917 جىلى اقپاننىڭ 27-ءسى كۇنى رەسەيدە پاتشا قۇلاپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت ورناعان) دەيىن قازاق زيالىلارى ءبىر باعىتتا بولاتىن. كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىن قولداعان ساكەن سەيفۋلليننەن باستاپ بارلىعى قازاق كوميتەتىندە بولدى. ال بۇلاردىڭ ايىرىلاتىن جەرى – 1917 جىلى شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن العاشقى جالپى قازاق سەزى. سول سەزدىڭ تورىندە كىمدەر وتىردى؟

قازاقستانداعى رەپرەسسيا

ەجوۆتىڭ 1937 جىلى شىعارعان №447 بۇيرىعىندا رەپرەسسيانى 1937 جىلى تامىزدا باستاپ، ءتورت ايدا اياقتاۋ، قازاقستاندا 2500 ادامدى اتۋ، 5000 ادامدى قاماۋ تۋرالى پارمەن بەرىلدى. قۋعىن-سۇرگىن ءتورت اي ەمەس 1938 جىلعا قاراشاعا دەيىن – 15 اي جالعاستى. كەي دەرەكتەر بويىنشا، قازاقستاندا 120 مىڭعا جۋىق ادام سوتتالىپ، 25 مىڭ ادام اتىلعان.

1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە پاتشا اسكەرىن ەرتىپ ءجۇرىپ، وزدەرىنىڭ قازاق اۋىلىن قىرعىزعان بولىستار مەن بيلەر وتىردى. ماسەلەن، ساكەن سەيفۋللين «كەشە حالىقتى قاناعان پاڭ نۇرماعامبەتتەر باراتىن بولسا، وندا بۇل سەزدىڭ قۇنى بىزگە كوك تيىن. وندا ءبىز اناۋ ۇرانداتىپ، كەدەيگە كومەكتەسەمىز دەگەن بولشەۆيكتەر جاعىنا شىعامىز» دەپ جازدى. مىنە، قازاق وقىعاندارىنىڭ ەكىگە جارىلۋى وسى كەزدە باستالدى. سول كەزدەگى ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى جازعان ارىزداردىڭ ءبىرازىن كوردىم. الاش قوزعالىسىنا قاتىناسقانداردىڭ كوبى ءبىلىمى بار ادامدار. ال سوۆەت ۇكىمەتىنە ءبىلىمى بار ادامدار كەرەك ەدى. سول سەبەپتى ولاردى قىزمەتكە الدى دا، كەيىن سەنىمسىزدىك كورسەتىپ باسشىلىق قىزمەتتەردەن ەپتەپ ىسىرا باستادى. وعان باستى سەبەپ – «مىناۋ كەشە الاشورداشىل بولعان» دەپ ۇستىنەن ارىز جازعان بەلگىلى قايراتكەرلەر دە بولدى. ءسويتىپ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازعان. مىسالى، ءنازىر تورەقۇلوۆ دەگەن جاس قايراتكەر تەك ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇستىنەن توپەلەتىپ جازا بەرگەن. سوۆەت ۇكىمەتىن قولداعان رومانتيك اقىن ساكەن سەيفۋللين سول تۇستا لەنينمەن قاتار دۇرىلدەپ تۇرعان وكتيابر رەۆوليۋتسياسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى تروتسكي تۋرالى ءبىر ولەڭىن «دومبىرا» دەگەن جيناعىنا ەنگىزگەن. وسى ءبىر ولەڭى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇستىنەن جازىلعان ارىزدارعا ارقاۋ بولدى.

 

ازاتتىق: – ءسىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارحيۆىندە ۇزاق وتىردىڭىز. ولاردىڭ ارىزدارىن كوردىڭىز. نەگە جاريالاماسقا؟ قازاقستان ازاماتتارى سول كەزەڭدى ءادىل تۇردە تارازىلاۋعا مۇمكىندىك الۋى كەرەك ەمەس پە؟

قايدار الداجۇمانوۆ: – مەن وسى ماسەلەنى ايتىپ ءجۇرمىن. 1990 جىلدارى ۇلكەن ەموتسيامەن «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن بىرىڭعاي ماقتادىق. سوۆەت كەزىندە اسپەتتەلگەن ادامداردى كەرىسىنشە، تاپتاي باستادىق. ءتىپتى كەيدە بولماعان نارسەلەردى تەلىپ جىبەردىك. ماسەلەن، «الاشوردا» قازاقتىڭ تۇڭعىش تاۋەلسىز مەملەكەتىن جاريالادى» دەيدى. شىندىعىندا ولاي ەمەس. «الاشوردا» «اۆتونوميا سۇرايمىز» دەگەن. كەرەك دەسەڭىز، وداقتاس تاڭداعان كەزدە قازاقتى قىرعان اننەنكوۆپەن دە، دۋتوۆپەن دە اۋىز جالاستى. قازاقتىڭ «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن قۇرعان كولباي توگىسوۆتى اقتارعا ۇستاپ بەردى.

ازاتتىق: – ونداي قيىن شەشىمدەردى، اشارشىلىقتى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى سول الاساپىران كەزەڭ اكەلگەن ناۋبەت دەلىك. ال بۇل توڭكەرىستىڭ جاقسىلىعى قانداي بولدى؟

جەلتوقسان وقيعاسى

1986 جىلى جەلتوقساننىڭ 16-سى كۇنى قازاق سسر ورتالىق كوميتەتى باسشىلىعىنان دىنمۇحاممەد قوناەۆ الىنىپ، ورنىنا گەننادي كولبين تاعايىندالدى. بۇعان نارازى ستۋدەنت جانە جۇمىسشى قازاق جاستارى جەلتوقساننىڭ 17-ءسى كۇنى الماتىداعى برەجنەۆ الاڭىنا (رەسپۋبليكا الاڭى) شىقتى. ءتۇرلى دەرەكتەردە الاڭعا ونداعان مىڭ جاستاردىڭ شىققانىن جازادى. نارازىلىق شەرۋىن سوۆەت بيلىگى كۇشپەن باسىپ-جانىشتادى. 99 ادام ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالدى، ەكى ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

قايدار الداجۇمانوۆ: – قازاق حاندىعى قۇلاپ، رەسەي قولاستىنا كىرۋگە ءماجبۇر بولعان كەزدەن باستاپ تۇڭعىش رەت، 1920 جىلى قازاق مەملەكەتتىلىگىن قايتا قۇرىپ بەردى. ياعني، قازاق اۆتونوميالىق سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. 1936 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-ءى كۇنى قازاقستان وداقتىق رەسپۋبليكاعا اينالدى. سول سوۆەت مەملەكەتىنىڭ كەزىندە ايقىندالعان ەتنيكالىق تەرريتورياسى، اكىمشىلىك شەكاراسى ساقتالىپ، 1991 جىلى تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ شىقتىق. ونان باسقا، قازاققا جاپپاي ءبىلىم بەردى. عىلىم اكادەمياسىن قۇرىپ بەردى. سوۆەت ۇكىمەتى تاراعاندا قازاقستاندا 43 عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولىپتى. ءبىز ەموتسيالىق كەزەڭنەن وتتىك. سوندىقتان 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن (وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ايتادى – رەد.) كەيىنگى قايراتكەرلەرگە جوعارىدان قارايىق. سولارعا وبەكتيۆتى تۇردە، ماقتاماي، داتتاماي دۇرىس باعاسىن بەرەيىك.

ازاتتىق: – بۇرىنىراق سوۆەتشىل پىكىرلەرىڭىزدى بايقايتىن ەدىك. قازىر سوۆەت ۇكىمەتى اكەلگەن قاسىرەتتەردى دە ايتاسىز. سوۆەت وداعىنا كوزقاراسىڭىز قاي كەزدەن وزگەرە باستادى؟

قايدار الداجۇمانوۆ: – 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن كوزبەن كوردىك. بۇل ءبىزدىڭ اۋەلگى وي-پىكىرىمىزدىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولعان ەدى. كەيىن التى جارىم اي ارحيۆتە وتىرىپ، بارلىق قۇپيا جازبالاردى كورگەننەن كەيىن، كوزقاراستارىم تولىق وزگەردى.

ازاتتىق: – سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

ۆەرنىيدا سوۆەت ۇكىمەتى قالاي ورناپ ەدى


وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كۇرەسكەرلەرىنە قويىلعان الماتىداعى ەسكەرتكىش. 1967 جىلى "وكتيابرگە - 50 جىل" (قازىرگى رىسقۇلوۆ) داڭعىلى مەن پۋشكين كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش اكىمدىك شەشىمىمەن قالانىڭ باتىس بولىگىنە - Family Park-كە كوشىرىلگەن. پاركتە لەنين، گوركي، كالينين، فرۋنزە جانە ۆينوگرادوۆ ەسكەرتكىشتەرى ءبىر جەرگە جينالعان. الماتى. 13 شىلدە 2017 جىل.

وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كۇرەسكەرلەرىنە قويىلعان الماتىداعى ەسكەرتكىش. 1967 جىلى “وكتيابرگە – 50 جىل” (قازىرگى رىسقۇلوۆ) داڭعىلى مەن پۋشكين كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش اكىمدىك شەشىمىمەن قالانىڭ باتىس بولىگىنە – Family Park-كە كوشىرىلگەن. پاركتە لەنين، گوركي، كالينين، فرۋنزە جانە ۆينوگرادوۆ ەسكەرتكىشتەرى ءبىر جەرگە جينالعان. الماتى. 13 شىلدە 2017 جىل.

كەي زەرتتەۋشىلەر قازىرگى الماتى تەرريتورياسىندا بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى «كلاسسيكالىق» جولمەن ەمەس، بىرنەشە ساياسي كۇشتەردىڭ جۇمىلۋىمەن ورنادى دەپ سانايدى.

ساياسي جاعدايدىڭ قيىندىعى

ۆەرنىي قالاسىندا سوۆەت ۇكىمەتى پەتروگرادتاعى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان سوڭ شامامەن ءتورت ايدان كەيىن عانا ورنادى. مۇنىڭ سەبەبىن ۆەرنىي قالاسى مەن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ سول كەزدەگى استاناسىنان شالعايلىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولا ما؟ بولمايتىن سياقتى. ويتكەنى ۆەرنىيعا قاراعاندا، تاشكەنت پەن پەتروگرادتىڭ اراسى ءسال قاشىقتاۋ، بىراق ول جاقتا سوۆەت ۇكىمەتى 1917 جىلى قاراشانىڭ 1-ءى (14-ءى) كۇنى – ءتىپتى ماسكەۋدىڭ وزىنەن ءبىر كۇن ەرتە ورناعان بولاتىن. نەگىزگى سەبەپ استە جەر شالعايلىعىندا ەمەس، ايماقتاعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى بولاتىن. ال ۆەرنىيداعى جاعداي قيىن بولىپ تۇرعان ەدى.

1917 جىلدىڭ ورتا شەنىنە دەيىن بولشەۆيكتەردىڭ قالا مەن وبلىستاعى پوزيتسياسى ساياسي قارسىلاستارىنداي مىقتى بولعان جوق. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ۆەرنىي مەن كازاك ستنتسيالارىندا مەنشەۆيكتەر پارتياسى مەن ەسەرلەردىڭ، ال قازاق اۋىلدارىندا «الاشوردا» ىقپالى كۇشتى بولعان. باسشى قۇرىلىمدارى ۆەرنىيعا ىرگەلەس ۇلكەن الماتى ستانتسياسىندا ورنالاسقان جەتىسۋ كازاكتارى دا ۇلكەن كۇش بولاتىن. بۇدان بولەك، سوۆەت ۇكىمەتى جەڭگەن ايماقتاردان وفيتسەرلەر مەن يۋنكەرلەر سياقتى «كونتررەۆوليۋتسيالىق ەلەمەنتتەر» ۆەرنىيعا اعىلىپ جاتتى.

1975 جىلى 28 پانفيلوۆشىلار اتىنداعى پارككە ورناتىلعان داڭق مەموريالىنىڭ ءبىر بولىگى سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتقانداردى ەسكە تۇسىرەدى. الماتى، 18 قازان 2017 جىل.

1975 جىلى 28 پانفيلوۆشىلار اتىنداعى پارككە ورناتىلعان داڭق مەموريالىنىڭ ءبىر بولىگى سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتقانداردى ەسكە تۇسىرەدى. الماتى، 18 قازان 2017 جىل.

مايدانگەر سولداتتار مەن تىل جۇمىستارىنا جۇمىلدىرىلعان قازاقتار ەلگە ورالا باستاعان 1917 جىلعى جازدا ولكەدە رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇي مەن بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالى كۇشەيدى. ۆەرنىيدىڭ سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتارى سوۆەتى جانىندا، كەيبىر اسكەري بولىمدەردە، تيپوگرافيا مەن پوچتا-تەلەگراف كونتوراسىندا بولشەۆيك توپتار قۇرىلدى. جوعارعى اتاماندارىمەن سالىستىرعاندا ىقپالى ءالسىز بولعان بولشەۆيكتەرگە اسىرەسە كازاك ستانيتسالارىندا قيىن بولدى.

پەتروگرادتا رەۆوليۋتسيا باستالار ساتكە قاراي وزگە جەرلەر سياقتى ۆەرنىيدا دا قوس ۇكىمەت ورنادى. ءبىر جاعىنان – ەكى ءتۇرلى وبلىستىق سوۆەتتەر (سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتار مەن شارۋا دەپۋتاتتار كەڭەسى). ەكىنشى جاعىنان – ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارى.

پەتروگرادتا رەۆوليۋتسيا باستالار ساتكە قاراي وزگە جەرلەر سياقتى ۆەرنىيدا دا قوس ۇكىمەت ورنادى. ءبىر جاعىنان – ەكى ءتۇرلى وبلىستىق سوۆەتتەر (سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتار مەن شارۋا دەپۋتاتتار كەڭەسى). ەكىنشى جاعىنان – ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارى. قازاننىڭ 27-ءسى وتكەن جەتىسۋ وبلىسى ۇيىمدارىنىڭ شۇعىل وتىرىسىندا سوۆەت دەپۋتاتتارى پەتروگراد پەن تاشكەنتتەگى كوتەرىلىستەردى ايىپتادى. بىراق بولشەۆيكتەردىڭ جيىندا سويلەگەنىنىڭ ارقاسىندا كازاك اتاماندارىنىڭ وكىلدەرى ۇسىنعان بولشەۆيكتەرگە قارسى قارار وتپەي قالدى.

قاراشانىڭ 2-ءسى بيلىكتەن قۋىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەت وكىلدەرى ورەست شكاپسكي مەن مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ وزدەرىن تۇركىستاننىڭ جوعارعى بيلىگى دەپ جاريالاپ، جەتىسۋدا سوعىس جاعدايىن ەنگىزىپ ءارى قوعامدىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن قۇرۋعا تىرىستى. ولار جەتىسۋ كازاكتارى بولىمدەرى مەن مۇسىلماندار نەگىزگى تىرەگىمىز بولادى دەپ ۇمىتتەندى. بىراق الگى «توڭكەرىس» ءساتسىز بولىپ شىقتى. ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارىنىڭ ارەكەتىنە قارىمتا رەتىندە ستانتسيالاردا بۇكىل بيلىكتى اسكەرلەر كەڭەسى الدى، ال اتقارۋشى بيلىك جاڭا قۇرىلىم – اسكەرلەر ۇكىمەتىنە بەرىلدى.

رەۆوليۋتسيالىق ۇگىت پەن قۋدالاۋ

اسكەرلەر ۇكىمەتى ۆەرنىيداعى سوعىس جاعدايىنىڭ كۇشىن جويماق تۇگىلى، ونى بۇكىل جەتىسۋ وبلىسىنا ەنگىزدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بۇرىنعى تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى شكاپسكي مەن يۆانوۆ ورىنبورداعى اتامان دۋتوۆقا جەتىسۋداعى بيلىكتى اسكەرلەر ۇكىمەتى مەن «الاشوردا» كوميتەتىمەن بىرلەسىپ ۇستاپ تۇرمىز دەپ ۆەرنىيدان تەلەگرامما جولدادى.

ال بۇل كەزدە بولشەۆيكتەر رەۆوليۋتسيالىق ۇگىت-ناسيحاتتى كۇشەيتكەن بولاتىن. مىسالى، قاراشانىڭ 1-ىنە (14-ىنە) جەتپەي ۆەرنىيدا بولشەۆيكتىك ۇندەۋ پاراقتارى تاراي باستادى. بولشەۆيكتەردىڭ جەتەكشىلەرى بيلىكتىڭ ارەكەتى مەن جارلىقتارىنا قارسى ارەكەت ەتۋگە شاقىردى. بۇل ءۇشىن ولار قالالىق دۋما مىنبەرىن دە، 1918 جىلعى قاڭتاردا وتكەن ەكىنشى شارۋالار سەزى مىنبەرىن دە پايدالاندى. الگى سەزگە ءارتۇرلى ساياسي پارتيا وكىلدەرى قاتىسقانىمەن، بولشەۆيكتەردىڭ رەسەيدەگى جاعداي جانە بيلىك تۋرالى قارارى كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى.

رەۆوليۋتسيا كۇرەسكەرلەرىنىڭ ۇمىتىلمايتىنى جازىلعان گرانيت تاس. الماتى. 13 شىلدە 2017 جىل.

رەۆوليۋتسيا كۇرەسكەرلەرىنىڭ ۇمىتىلمايتىنى جازىلعان گرانيت تاس. الماتى. 13 شىلدە 2017 جىل.

1918 جىلعى اقپاندا بولشەۆيكتەر العاش رەت بيلىكتى باسىپ الۋعا تىرىسقان بولاتىن. اقپاننىڭ 14-ىنەن 15-ىنە قاراعان ءتۇنى ۆەرنىي كوشەلەرىندە حالىقتى جالپىقالالىق ميتينگىگە شاقىرعان پاراقتار جاپسىرىلدى. سوۆەت تاريحشىسى سۇلەيمەن جۇسىپبەكوۆتىڭ جازۋىنشا، اقپاننىڭ 15-ءى جانە 16-سى كۇندەرى بولشەۆيكتەر قالا اۋداندارىندا ميتينگىلەر وتكىزدى. ەڭ كوپ ادام قاتىسقان ميتينگ اقپاننىڭ 15-ءى ستارو-كلادبيششە الاڭىندا (قازىر الگى ورىندا جەردە امانگەلدى يمانوۆتىڭ ەسكەرتكىشى تۇر) ءوتتى. جۇمىسشىلار مەن قالا كەدەيلەرىنەن بولەك، وعان 2-ءشى جەتىسۋ كازاك پولكىنىڭ كوپتەگەن كازاكتارى دا قاتىستى. ميتينگ شكاپسكي مەن يۆانوۆتى تۇتقىنداۋ جانە سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ تۋرالى قارار قابىلدادى. بىراق اسكەرلەر ۇكىمەتىنە ميتينگىنى قۋىپ تاراتىپ، كەي ۇيىمداستىرۋشىلارىن تۇتقىنداۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

اسكەرلەر ۇكىمەتى مەن اسكەرلەر ورتاسىندا بولشەۆيكتەر ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە بارىنشا قارسىلاسىپ باقتى. مىسالى، ۆەرنىي سوۆەتىندە بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالى كۇشەيىپ كەتكەندىكتەن، 1917 جىلعى جەلتوقساندا ونى تاراتىپ جىبەرىپ، بىرنەشە دەپۋتاتتى قاماۋعا الدى. 1918 جىلعى اقپاندا بولشەۆيكتەرگە كازاكتار قاۋىمى تۋرالى مالىمەت بەردى دەگەن ايىپپەن ەكى ۋريادنيك پەن اسكەرلەر باسقارماسىنىڭ ەكى ءپيسارى (حاتشى) قامالدى. اسكەرلەر ۇكىمەتى بولشەۆيك بەرەزوۆسكي رەداكتورى بولعان «كرەستيانسكايا گازەتا» باسىلىمىن شىعارۋعا دا تىيىم سالدى.

1917 جىلعى جەلتوقساندا بولشەۆيك الەكساندر بەرەزوۆسكي مەن كارپ وۆچاروۆتى قاستاندىقپەن ءولتىرۋ وقيعاسى ۆەرنىيدى ءبىراز دۇرلىكتىردى. ەكەۋىن تۇتقىنداپ، اۋەلى كىشى الماتى ستانتسياسىنا اپارعان، ال ول جاقتان كازاك كۇزەتشىلەر سوفيا ستانيتساسىنا الىپ كەتكەن. جولدا ەكەۋىن كۇزەتشىلەر ولتىرگەن. 1918 جىلعى قاڭتاردا ەكىنشى شارۋالار سەزى بەرەزوۆسكي مەن وۆچاروۆتى ولتىرۋگە قاتىستى جايتتاردى دەرەۋ تەكسەرىپ، قىلمىستى ۇيىمداستىرۋشىلار مەن ورىنداۋشىلاردى جازالاۋدى تالاپ ەتتى.

بيلىكتى قان توگىسسىز الدى

تاريحشى تاتيانا ميتروپولسكايا پوستسوۆەتتىك كەزەڭدە جازىلعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ 2-ءسى بولعان وقيعالاردى بىلاي سيپاتتايدى:

كوپ ۇزاماي بارلاۋشىلار پولك اتىنان بارعانداردىڭ ءبارى تۇتقىندالدى دەگەن حابار الىپ كەلدى. ەندى كۇدىك قالمادى، پولك ولارعا كومەككە اتتاندى.

«تاڭەرتەڭ ەكىنشى [كازاكتار] پولكى قارۋسىز ساپقا تۇرۋ تۋرالى بۇيرىق الدى… مۇنىڭ قاقپان بولۋى مۇمكىن دەپ كۇدىكتەنگەن پولك ورە تۇرەگەلدى. ءمان-جايدى انىقتاۋ ءۇشىن دەپۋتاتتار مەن بارلاۋشىلار جىبەرىلدى. كوپ ۇزاماي بارلاۋشىلار پولك اتىنان بارعانداردىڭ ءبارى تۇتقىندالدى دەگەن حابار الىپ كەلدى. ەندى كۇدىك قالمادى، پولك ولارعا كومەككە اتتاندى».

2-ءشى جەتىسۋ پولكى مەن زاپاستاعى جۇزدىك بولىمشە (وندا 631 كازاك بولعان) قىزىل تۋ استىنا جينالدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى بۇل پولك پەرسيادا بولعان ەدى. كەزىندە سوۆەت تاريحشىلارى پولك ول جاقتان ۆەرنىيعا ورالىپ كەلە جاتقاندا جول-جونەكەي «سولشىلداندى»، ويتكەنى ورتا ازيانىڭ سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان اۋداندارى ارقىلى وتكەن كەزدە كازاكتار سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرىمەن تانىسىپ، ولاردى قۇپتاي باستاعان دەپ مالىمدەگەن. ال ۆەرنىيعا ورالعاننان كەيىن الگى پولكتا بولشەۆيكتەر قارقىندى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. پوستسوۆەتتىك كەزەڭ تاريحشىسى تاتيانا ميتروپولسكايا كازاكتار بار بولعانى كۇشى مىعىمداۋ بيلىكتى – سوۆەت ۇكىمەتىن تاڭدادى دەگەن بولجاممەن پولك «بولشەۆيكتەنىپ كەتتى» دەگەن تۇجىرىمدى جوققا شىعارادى.

1918 جىلى ناۋرىزدىڭ 3-ءى كۇنى ۆەرنىيدا سوۆەت ۇكىمەتى ورناعانى جانە وسى جەردە اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت عيماراتى بولعانى تۋرالى جازۋ. الماتى، 18 قازان 2017 جىل.

1918 جىلى ناۋرىزدىڭ 3-ءى كۇنى ۆەرنىيدا سوۆەت ۇكىمەتى ورناعانى جانە وسى جەردە اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت عيماراتى بولعانى تۋرالى جازۋ. الماتى، 18 قازان 2017 جىل.

سوۆەت تاريحشىلارى ۆەرنىيدا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى بولشەۆيكتەردىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى دەپ جازعان. بىراق ءىس جۇزىندە كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋعا ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر قاتىستى. 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ باسىنا دەيىن قۇرىلعان اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتى (ۆرك) پورۋچيك پاۆەل بەرەسنەۆ (1917 جىلعى جەلتوقساندا ۆەرنىي تۇرمەسىنە تۇسكەنگە دەيىن ۆەرنىيداعى گەورگي كاۆالەرلەرى وداعى توراعاسىنىڭ جولداسى بولعان) مەن اعا ۋريادنيك تروفيم ەريسكين باسقاردى. ول كەزدە ەريسكين كونبىستىك پەن تولستوۆشىلدىقتى (ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن ءدىني اعىم – رەد.) ۋاعىزداپ جۇرگەن بولاتىن. سوۆەت تاريحشىلارى بەرەسنەۆتى كوممۋنيستتەر قاتارىنا قوسقانىمەن، ونىڭ بولشەۆيزم يدەياسىن قولداعانى كۇماندى.

ناۋرىزدىڭ 2-ءسى كۇنى قىزىل گۆارديا وتريادتارىن جاساقتاۋ باستالدى. ناۋرىزدىڭ 2-سىنەن 3-ىنە قاراعان ءتۇنى الگى وتريادتار يۋنكەرلەر مەن پراپورششيك توپتارىنىڭ، الاشوردا جۇزدىگىنىڭ قارۋلارىن تارتىپ الىپ، پوچتانى، تەلەگرافتى، بىرقاتار مەكەمە عيماراتتارىن جانە ءبىر وق اتپاستان قارۋ-جاراق قويماسى ورنالاسقان قامالدى باسىپ الدى. تاريحشى تاتيانا ميتروپولسكايانىڭ جازۋىنشا، سول كۇنى كەشكىسىن بەرەسنەۆ پەن ەريسكين قىزىل گۆارديا وتريادتارىنا مىندەتتەردى ءبولىپ بەرگەن. ەكەۋى مۇنى ابدەن ويلاستىرعان، مىسالى، الاش ميليتسياسىن قارۋسىزداندىرۋدى قازاقتاردان تۇراتىن جۇمىسشىلار مەن مايدانگەرلەر وتريادىنا تاپسىرادى. كازاكتارعا قامال مەن پراپورششيكتەر مەكتەبىن باسىپ الۋدى جۇكتەگەن.

وسىنداي جولمەن قۇرىلعان بيلىك پەن باسقارۋ ورگانى … شىن مانىندە بۇتىندەي سوۆەتتىك ەمەس، حالىقتىق-دەموكراتيالىق ورگان بولدى. نەگىزى، 1918 جىلعى ناۋرىزدا ۆەرنىيدا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناتۋدىڭ كلاسسيكالىق سحەمالارىنا ونشا ۇيلەسپەدى.

نارۋىزدىڭ 4-ءى مەن 5-ءى حالىقتىڭ ءتۇرلى توپتارى مەن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنىڭ جينالىسىن وتكىزۋ العاشقى قادام بولدى. ونىڭ مىندەتى بيلىككە قاتىستى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ ەدى. ءسوز سويلەگەندەردىڭ ءبارى رەسەيدە ورناعان سوۆەت ۇكىمەتىن، ياعني حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن زاڭدى دەپ تانۋدى جاقتاپ، كوپشىلىگى سوۆەتتەر بيلىگى ءۇشىن داۋىس بەردى. جيىندا بۇرىنعى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت پەن وبلىستىق سوۆەت قوسىلىپ جاڭا اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرىلدى. بۇعان قوسا، وعان وبلىس كولەمىندەگى، ونىڭ ىشىندە سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى بەلسەندى كۇرەسكەن قوعامدىق ۇيىمداردان دا ەكى دەلەگاتتان كىردى.

«وسىنداي جولمەن قۇرىلعان بيلىك پەن باسقارۋ ورگانى … شىن مانىندە بۇتىندەي سوۆەتتىك ەمەس، حالىقتىق-دەموكراتيالىق ورگان بولدى. نەگىزى، 1918 جىلعى ناۋرىزدا ۆەرنىيدا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناتۋدىڭ كلاسسيكالىق سحەمالارىنا ونشا ۇيلەسپەدى» دەپ جازادى تاريحشى تاتيانا ميتروپولسكايا.

كولەڭكەدە قالعان رەۆوليۋتسيا مەرەيتويى

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك مۋزەيلەرى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ 100 جىلدىعىن ەسكەرمەگەنىن ايتقان ءجون. مىسالى، قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيىنىڭ قاراشا ايىنا ارنالعان كورمەلەر جوسپارىندا بۇل وقيعاعا قاتىستى ەشتەڭە جوق. قاراشانىڭ 7-ءسى جاپونيا مادەنيەتى كۇنى ءوتۋى ءتيىس. قاراشانىڭ 10-ى «نازارباەۆ: ءداۋىر، تۇلعا، قوعام» دەگەن كوشپەلى كورمە جوباسى اشىلادى. الماتى مۇراجايىندا قازىر «الماتى – وبەكتيۆتە» دەگەن فوتوسۋرەتتەر كورمەسى ءوتىپ جاتىر.

2016 جىلعى قازاننان بەرى رەسەيلىك تاريحشىلار رەسەي مەن الەمدەگى 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا قاتىستى ساياسي، عىلىمي جانە قوعامدىق رەاكتسياعا مونيتورينگ جۇرگىزگەن بولاتىن. ونىڭ ناتيجەلەرى جۋىردا ماسكەۋدە جاريالاندى. رەسەيلىك Sputnik باسىلىمى ماقالاسىندا الگى مونيتورينگ توبى مۇشەسى ليۋدميلا گوتاگوۆانىڭ پىكىرى كەلتىرىلگەن. ول «پوستسوۆەتتىك ەلدەردىڭ كوبى ءۇشىن بۇل مەرەيتوي ونشا ۇنامدى كۇن ەمەس، ويتكەنى ولار وزگەلەرمەن ءبىر قاتاردا بولعىسى كەلمەيدى، ارقايسىسى ءوز رەۆوليۋتسياسىن رەسەي رەۆوليۋتسياسىنان ءبولىپ الىپ، ءوزىنىن دەربەس تاريحي ءنارراتيۆىن قۇرعىسى كەلەدى. سوندىقتان رەۆوليۋتسيانى بۇلاي كەشەندى زەردەلەۋ ولارعا ۇنامايدى، ولار ورىس رەۆوليۋتسياسىنا بورىشتى بولعىسى كەلمەيدى. بۇعان قوسا، ولار ءوز مەملەكەتتىگىمىزدى قۇرۋدىڭ العى شارتتارى سوناۋ ورتا عاسىرلاردان باستاپ پايدا بولعان دەپ مالىمدەيدى» دەيدى.

ماقالانى جازۋ كەزىندە ورىس تىلىندەگى مىنا ەڭبەكتەر پايدالانىلدى: “الما-اتا ۆ پەريود وكتيابريا ي ۆ گودى گراجدانسكوي ۆوينى (1917–1920 گگ.)”; “لەتوپيس سوبىتي”. الما-اتا، 1949; دجۋسۋپبەكوۆ س. “گورود ۆەرنىي” (الما-اتا، 1980); الما-اتا. ەنتسيكلوپەديا (الما-اتا، 1983); ميتروپولسكايا ت. ب. “يز يستوري سەميرەچەنسكوگو كازاچەستۆا” (الماتى، 1997); لۋحتانوۆ ا. گ. “گورود ۆەرنىي ي سەميرەچەنسكايا وبلاست” (الماتى، 2011).

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى

Related Articles

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

  • چۋنتسيندەگى كەزدەسۋ

    تاريحي سۋرەت ۋاقىتى: 28 تامىز 1945 ج.; ورىنى: چۋنتسين (重慶) ق-سى; تۇسىنىكتەمە: تاريحي سۋرەتتە اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرلي جانە قىتاي پرەزيدەنتى چان كايشي مەن قكپ توراعاسى ماو. چۋنتسيندەگى كەزدەسۋ كەزىندە ديالوگقا كەلە باستاعان قىتايلىق پارتيا وكىلدەرى الپاۋىت ەل اقش پەن سوۆەت وداعىنىڭ “قىتاي ساياساتىن” جاڭا داعدارىسقا اكەلدى. كورىنىستە ازاماتتىق سوعىستى توقتاتىپ بۇكىلقىتايلىق ماسەلەنى شەشۋ بولعانىمەن ۇلكەن قاستاندىقتىڭ باسى سودان باستالدى. الپاۋىت تاراپتار قىتاي كارتاسىن وزگەرتەتىن جاڭا ديالوگتاردى قىزۋ تالقىلاپ جاتقاندا شىعىس تۇركىستان اۋماعىندا ءبىر ۋاقىتتا ءۇش بىردەي ۋاقىتشا ۇكىمەت ءومىر ءسۇردى. ولار: ءبىرىنشى، وتستاۆكاداعى شەن شيتساي كلانى; ەكىنشى، ۆۋ چجۋنسيننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى; ءۇشىنشى، شىعىس تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى. اقش-تىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسى پاتريك حەرلي شىعىس تۇركىستان اۋماعىن نازارعا الا

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: