«وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ زۇلماتى مەن شاراپاتى تەڭ»
ۆەرنىيدا سوۆەت ۇكىمەتى قالاي ورناپ ەدى
كەي زەرتتەۋشىلەر قازىرگى الماتى تەرريتورياسىندا بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى «كلاسسيكالىق» جولمەن ەمەس، بىرنەشە ساياسي كۇشتەردىڭ جۇمىلۋىمەن ورنادى دەپ سانايدى.
ساياسي جاعدايدىڭ قيىندىعى
ۆەرنىي قالاسىندا سوۆەت ۇكىمەتى پەتروگرادتاعى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان سوڭ شامامەن ءتورت ايدان كەيىن عانا ورنادى. مۇنىڭ سەبەبىن ۆەرنىي قالاسى مەن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ سول كەزدەگى استاناسىنان شالعايلىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولا ما؟ بولمايتىن سياقتى. ويتكەنى ۆەرنىيعا قاراعاندا، تاشكەنت پەن پەتروگرادتىڭ اراسى ءسال قاشىقتاۋ، بىراق ول جاقتا سوۆەت ۇكىمەتى 1917 جىلى قاراشانىڭ 1-ءى (14-ءى) كۇنى – ءتىپتى ماسكەۋدىڭ وزىنەن ءبىر كۇن ەرتە ورناعان بولاتىن. نەگىزگى سەبەپ استە جەر شالعايلىعىندا ەمەس، ايماقتاعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى بولاتىن. ال ۆەرنىيداعى جاعداي قيىن بولىپ تۇرعان ەدى.
1917 جىلدىڭ ورتا شەنىنە دەيىن بولشەۆيكتەردىڭ قالا مەن وبلىستاعى پوزيتسياسى ساياسي قارسىلاستارىنداي مىقتى بولعان جوق. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ۆەرنىي مەن كازاك ستنتسيالارىندا مەنشەۆيكتەر پارتياسى مەن ەسەرلەردىڭ، ال قازاق اۋىلدارىندا «الاشوردا» ىقپالى كۇشتى بولعان. باسشى قۇرىلىمدارى ۆەرنىيعا ىرگەلەس ۇلكەن الماتى ستانتسياسىندا ورنالاسقان جەتىسۋ كازاكتارى دا ۇلكەن كۇش بولاتىن. بۇدان بولەك، سوۆەت ۇكىمەتى جەڭگەن ايماقتاردان وفيتسەرلەر مەن يۋنكەرلەر سياقتى «كونتررەۆوليۋتسيالىق ەلەمەنتتەر» ۆەرنىيعا اعىلىپ جاتتى.
مايدانگەر سولداتتار مەن تىل جۇمىستارىنا جۇمىلدىرىلعان قازاقتار ەلگە ورالا باستاعان 1917 جىلعى جازدا ولكەدە رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇي مەن بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالى كۇشەيدى. ۆەرنىيدىڭ سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتارى سوۆەتى جانىندا، كەيبىر اسكەري بولىمدەردە، تيپوگرافيا مەن پوچتا-تەلەگراف كونتوراسىندا بولشەۆيك توپتار قۇرىلدى. جوعارعى اتاماندارىمەن سالىستىرعاندا ىقپالى ءالسىز بولعان بولشەۆيكتەرگە اسىرەسە كازاك ستانيتسالارىندا قيىن بولدى.
پەتروگرادتا رەۆوليۋتسيا باستالار ساتكە قاراي وزگە جەرلەر سياقتى ۆەرنىيدا دا قوس ۇكىمەت ورنادى. ءبىر جاعىنان – ەكى ءتۇرلى وبلىستىق سوۆەتتەر (سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتار مەن شارۋا دەپۋتاتتار كەڭەسى). ەكىنشى جاعىنان – ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارى.
پەتروگرادتا رەۆوليۋتسيا باستالار ساتكە قاراي وزگە جەرلەر سياقتى ۆەرنىيدا دا قوس ۇكىمەت ورنادى. ءبىر جاعىنان – ەكى ءتۇرلى وبلىستىق سوۆەتتەر (سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتار مەن شارۋا دەپۋتاتتار كەڭەسى). ەكىنشى جاعىنان – ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارى. قازاننىڭ 27-ءسى وتكەن جەتىسۋ وبلىسى ۇيىمدارىنىڭ شۇعىل وتىرىسىندا سوۆەت دەپۋتاتتارى پەتروگراد پەن تاشكەنتتەگى كوتەرىلىستەردى ايىپتادى. بىراق بولشەۆيكتەردىڭ جيىندا سويلەگەنىنىڭ ارقاسىندا كازاك اتاماندارىنىڭ وكىلدەرى ۇسىنعان بولشەۆيكتەرگە قارسى قارار وتپەي قالدى.
قاراشانىڭ 2-ءسى بيلىكتەن قۋىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەت وكىلدەرى ورەست شكاپسكي مەن مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ وزدەرىن تۇركىستاننىڭ جوعارعى بيلىگى دەپ جاريالاپ، جەتىسۋدا سوعىس جاعدايىن ەنگىزىپ ءارى قوعامدىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن قۇرۋعا تىرىستى. ولار جەتىسۋ كازاكتارى بولىمدەرى مەن مۇسىلماندار نەگىزگى تىرەگىمىز بولادى دەپ ۇمىتتەندى. بىراق الگى «توڭكەرىس» ءساتسىز بولىپ شىقتى. ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارىنىڭ ارەكەتىنە قارىمتا رەتىندە ستانتسيالاردا بۇكىل بيلىكتى اسكەرلەر كەڭەسى الدى، ال اتقارۋشى بيلىك جاڭا قۇرىلىم – اسكەرلەر ۇكىمەتىنە بەرىلدى.
رەۆوليۋتسيالىق ۇگىت پەن قۋدالاۋ
اسكەرلەر ۇكىمەتى ۆەرنىيداعى سوعىس جاعدايىنىڭ كۇشىن جويماق تۇگىلى، ونى بۇكىل جەتىسۋ وبلىسىنا ەنگىزدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بۇرىنعى تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى شكاپسكي مەن يۆانوۆ ورىنبورداعى اتامان دۋتوۆقا جەتىسۋداعى بيلىكتى اسكەرلەر ۇكىمەتى مەن «الاشوردا» كوميتەتىمەن بىرلەسىپ ۇستاپ تۇرمىز دەپ ۆەرنىيدان تەلەگرامما جولدادى.
ال بۇل كەزدە بولشەۆيكتەر رەۆوليۋتسيالىق ۇگىت-ناسيحاتتى كۇشەيتكەن بولاتىن. مىسالى، قاراشانىڭ 1-ىنە (14-ىنە) جەتپەي ۆەرنىيدا بولشەۆيكتىك ۇندەۋ پاراقتارى تاراي باستادى. بولشەۆيكتەردىڭ جەتەكشىلەرى بيلىكتىڭ ارەكەتى مەن جارلىقتارىنا قارسى ارەكەت ەتۋگە شاقىردى. بۇل ءۇشىن ولار قالالىق دۋما مىنبەرىن دە، 1918 جىلعى قاڭتاردا وتكەن ەكىنشى شارۋالار سەزى مىنبەرىن دە پايدالاندى. الگى سەزگە ءارتۇرلى ساياسي پارتيا وكىلدەرى قاتىسقانىمەن، بولشەۆيكتەردىڭ رەسەيدەگى جاعداي جانە بيلىك تۋرالى قارارى كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى.
1918 جىلعى اقپاندا بولشەۆيكتەر العاش رەت بيلىكتى باسىپ الۋعا تىرىسقان بولاتىن. اقپاننىڭ 14-ىنەن 15-ىنە قاراعان ءتۇنى ۆەرنىي كوشەلەرىندە حالىقتى جالپىقالالىق ميتينگىگە شاقىرعان پاراقتار جاپسىرىلدى. سوۆەت تاريحشىسى سۇلەيمەن جۇسىپبەكوۆتىڭ جازۋىنشا، اقپاننىڭ 15-ءى جانە 16-سى كۇندەرى بولشەۆيكتەر قالا اۋداندارىندا ميتينگىلەر وتكىزدى. ەڭ كوپ ادام قاتىسقان ميتينگ اقپاننىڭ 15-ءى ستارو-كلادبيششە الاڭىندا (قازىر الگى ورىندا جەردە امانگەلدى يمانوۆتىڭ ەسكەرتكىشى تۇر) ءوتتى. جۇمىسشىلار مەن قالا كەدەيلەرىنەن بولەك، وعان 2-ءشى جەتىسۋ كازاك پولكىنىڭ كوپتەگەن كازاكتارى دا قاتىستى. ميتينگ شكاپسكي مەن يۆانوۆتى تۇتقىنداۋ جانە سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ تۋرالى قارار قابىلدادى. بىراق اسكەرلەر ۇكىمەتىنە ميتينگىنى قۋىپ تاراتىپ، كەي ۇيىمداستىرۋشىلارىن تۇتقىنداۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
اسكەرلەر ۇكىمەتى مەن اسكەرلەر ورتاسىندا بولشەۆيكتەر ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە بارىنشا قارسىلاسىپ باقتى. مىسالى، ۆەرنىي سوۆەتىندە بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالى كۇشەيىپ كەتكەندىكتەن، 1917 جىلعى جەلتوقساندا ونى تاراتىپ جىبەرىپ، بىرنەشە دەپۋتاتتى قاماۋعا الدى. 1918 جىلعى اقپاندا بولشەۆيكتەرگە كازاكتار قاۋىمى تۋرالى مالىمەت بەردى دەگەن ايىپپەن ەكى ۋريادنيك پەن اسكەرلەر باسقارماسىنىڭ ەكى ءپيسارى (حاتشى) قامالدى. اسكەرلەر ۇكىمەتى بولشەۆيك بەرەزوۆسكي رەداكتورى بولعان «كرەستيانسكايا گازەتا» باسىلىمىن شىعارۋعا دا تىيىم سالدى.
1917 جىلعى جەلتوقساندا بولشەۆيك الەكساندر بەرەزوۆسكي مەن كارپ وۆچاروۆتى قاستاندىقپەن ءولتىرۋ وقيعاسى ۆەرنىيدى ءبىراز دۇرلىكتىردى. ەكەۋىن تۇتقىنداپ، اۋەلى كىشى الماتى ستانتسياسىنا اپارعان، ال ول جاقتان كازاك كۇزەتشىلەر سوفيا ستانيتساسىنا الىپ كەتكەن. جولدا ەكەۋىن كۇزەتشىلەر ولتىرگەن. 1918 جىلعى قاڭتاردا ەكىنشى شارۋالار سەزى بەرەزوۆسكي مەن وۆچاروۆتى ولتىرۋگە قاتىستى جايتتاردى دەرەۋ تەكسەرىپ، قىلمىستى ۇيىمداستىرۋشىلار مەن ورىنداۋشىلاردى جازالاۋدى تالاپ ەتتى.
بيلىكتى قان توگىسسىز الدى
تاريحشى تاتيانا ميتروپولسكايا پوستسوۆەتتىك كەزەڭدە جازىلعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ 2-ءسى بولعان وقيعالاردى بىلاي سيپاتتايدى:
كوپ ۇزاماي بارلاۋشىلار پولك اتىنان بارعانداردىڭ ءبارى تۇتقىندالدى دەگەن حابار الىپ كەلدى. ەندى كۇدىك قالمادى، پولك ولارعا كومەككە اتتاندى.
«تاڭەرتەڭ ەكىنشى [كازاكتار] پولكى قارۋسىز ساپقا تۇرۋ تۋرالى بۇيرىق الدى… مۇنىڭ قاقپان بولۋى مۇمكىن دەپ كۇدىكتەنگەن پولك ورە تۇرەگەلدى. ءمان-جايدى انىقتاۋ ءۇشىن دەپۋتاتتار مەن بارلاۋشىلار جىبەرىلدى. كوپ ۇزاماي بارلاۋشىلار پولك اتىنان بارعانداردىڭ ءبارى تۇتقىندالدى دەگەن حابار الىپ كەلدى. ەندى كۇدىك قالمادى، پولك ولارعا كومەككە اتتاندى».
2-ءشى جەتىسۋ پولكى مەن زاپاستاعى جۇزدىك بولىمشە (وندا 631 كازاك بولعان) قىزىل تۋ استىنا جينالدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى بۇل پولك پەرسيادا بولعان ەدى. كەزىندە سوۆەت تاريحشىلارى پولك ول جاقتان ۆەرنىيعا ورالىپ كەلە جاتقاندا جول-جونەكەي «سولشىلداندى»، ويتكەنى ورتا ازيانىڭ سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان اۋداندارى ارقىلى وتكەن كەزدە كازاكتار سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرىمەن تانىسىپ، ولاردى قۇپتاي باستاعان دەپ مالىمدەگەن. ال ۆەرنىيعا ورالعاننان كەيىن الگى پولكتا بولشەۆيكتەر قارقىندى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. پوستسوۆەتتىك كەزەڭ تاريحشىسى تاتيانا ميتروپولسكايا كازاكتار بار بولعانى كۇشى مىعىمداۋ بيلىكتى – سوۆەت ۇكىمەتىن تاڭدادى دەگەن بولجاممەن پولك «بولشەۆيكتەنىپ كەتتى» دەگەن تۇجىرىمدى جوققا شىعارادى.
سوۆەت تاريحشىلارى ۆەرنىيدا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى بولشەۆيكتەردىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى دەپ جازعان. بىراق ءىس جۇزىندە كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋعا ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر قاتىستى. 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ باسىنا دەيىن قۇرىلعان اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتى (ۆرك) پورۋچيك پاۆەل بەرەسنەۆ (1917 جىلعى جەلتوقساندا ۆەرنىي تۇرمەسىنە تۇسكەنگە دەيىن ۆەرنىيداعى گەورگي كاۆالەرلەرى وداعى توراعاسىنىڭ جولداسى بولعان) مەن اعا ۋريادنيك تروفيم ەريسكين باسقاردى. ول كەزدە ەريسكين كونبىستىك پەن تولستوۆشىلدىقتى (ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن ءدىني اعىم – رەد.) ۋاعىزداپ جۇرگەن بولاتىن. سوۆەت تاريحشىلارى بەرەسنەۆتى كوممۋنيستتەر قاتارىنا قوسقانىمەن، ونىڭ بولشەۆيزم يدەياسىن قولداعانى كۇماندى.
ناۋرىزدىڭ 2-ءسى كۇنى قىزىل گۆارديا وتريادتارىن جاساقتاۋ باستالدى. ناۋرىزدىڭ 2-سىنەن 3-ىنە قاراعان ءتۇنى الگى وتريادتار يۋنكەرلەر مەن پراپورششيك توپتارىنىڭ، الاشوردا جۇزدىگىنىڭ قارۋلارىن تارتىپ الىپ، پوچتانى، تەلەگرافتى، بىرقاتار مەكەمە عيماراتتارىن جانە ءبىر وق اتپاستان قارۋ-جاراق قويماسى ورنالاسقان قامالدى باسىپ الدى. تاريحشى تاتيانا ميتروپولسكايانىڭ جازۋىنشا، سول كۇنى كەشكىسىن بەرەسنەۆ پەن ەريسكين قىزىل گۆارديا وتريادتارىنا مىندەتتەردى ءبولىپ بەرگەن. ەكەۋى مۇنى ابدەن ويلاستىرعان، مىسالى، الاش ميليتسياسىن قارۋسىزداندىرۋدى قازاقتاردان تۇراتىن جۇمىسشىلار مەن مايدانگەرلەر وتريادىنا تاپسىرادى. كازاكتارعا قامال مەن پراپورششيكتەر مەكتەبىن باسىپ الۋدى جۇكتەگەن.
وسىنداي جولمەن قۇرىلعان بيلىك پەن باسقارۋ ورگانى … شىن مانىندە بۇتىندەي سوۆەتتىك ەمەس، حالىقتىق-دەموكراتيالىق ورگان بولدى. نەگىزى، 1918 جىلعى ناۋرىزدا ۆەرنىيدا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناتۋدىڭ كلاسسيكالىق سحەمالارىنا ونشا ۇيلەسپەدى.
نارۋىزدىڭ 4-ءى مەن 5-ءى حالىقتىڭ ءتۇرلى توپتارى مەن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنىڭ جينالىسىن وتكىزۋ العاشقى قادام بولدى. ونىڭ مىندەتى بيلىككە قاتىستى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ ەدى. ءسوز سويلەگەندەردىڭ ءبارى رەسەيدە ورناعان سوۆەت ۇكىمەتىن، ياعني حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن زاڭدى دەپ تانۋدى جاقتاپ، كوپشىلىگى سوۆەتتەر بيلىگى ءۇشىن داۋىس بەردى. جيىندا بۇرىنعى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت پەن وبلىستىق سوۆەت قوسىلىپ جاڭا اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرىلدى. بۇعان قوسا، وعان وبلىس كولەمىندەگى، ونىڭ ىشىندە سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى بەلسەندى كۇرەسكەن قوعامدىق ۇيىمداردان دا ەكى دەلەگاتتان كىردى.
«وسىنداي جولمەن قۇرىلعان بيلىك پەن باسقارۋ ورگانى … شىن مانىندە بۇتىندەي سوۆەتتىك ەمەس، حالىقتىق-دەموكراتيالىق ورگان بولدى. نەگىزى، 1918 جىلعى ناۋرىزدا ۆەرنىيدا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناتۋدىڭ كلاسسيكالىق سحەمالارىنا ونشا ۇيلەسپەدى» دەپ جازادى تاريحشى تاتيانا ميتروپولسكايا.
كولەڭكەدە قالعان رەۆوليۋتسيا مەرەيتويى
قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك مۋزەيلەرى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ 100 جىلدىعىن ەسكەرمەگەنىن ايتقان ءجون. مىسالى، قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيىنىڭ قاراشا ايىنا ارنالعان كورمەلەر جوسپارىندا بۇل وقيعاعا قاتىستى ەشتەڭە جوق. قاراشانىڭ 7-ءسى جاپونيا مادەنيەتى كۇنى ءوتۋى ءتيىس. قاراشانىڭ 10-ى «نازارباەۆ: ءداۋىر، تۇلعا، قوعام» دەگەن كوشپەلى كورمە جوباسى اشىلادى. الماتى مۇراجايىندا قازىر «الماتى – وبەكتيۆتە» دەگەن فوتوسۋرەتتەر كورمەسى ءوتىپ جاتىر.
2016 جىلعى قازاننان بەرى رەسەيلىك تاريحشىلار رەسەي مەن الەمدەگى 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا قاتىستى ساياسي، عىلىمي جانە قوعامدىق رەاكتسياعا مونيتورينگ جۇرگىزگەن بولاتىن. ونىڭ ناتيجەلەرى جۋىردا ماسكەۋدە جاريالاندى. رەسەيلىك Sputnik باسىلىمى ماقالاسىندا الگى مونيتورينگ توبى مۇشەسى ليۋدميلا گوتاگوۆانىڭ پىكىرى كەلتىرىلگەن. ول «پوستسوۆەتتىك ەلدەردىڭ كوبى ءۇشىن بۇل مەرەيتوي ونشا ۇنامدى كۇن ەمەس، ويتكەنى ولار وزگەلەرمەن ءبىر قاتاردا بولعىسى كەلمەيدى، ارقايسىسى ءوز رەۆوليۋتسياسىن رەسەي رەۆوليۋتسياسىنان ءبولىپ الىپ، ءوزىنىن دەربەس تاريحي ءنارراتيۆىن قۇرعىسى كەلەدى. سوندىقتان رەۆوليۋتسيانى بۇلاي كەشەندى زەردەلەۋ ولارعا ۇنامايدى، ولار ورىس رەۆوليۋتسياسىنا بورىشتى بولعىسى كەلمەيدى. بۇعان قوسا، ولار ءوز مەملەكەتتىگىمىزدى قۇرۋدىڭ العى شارتتارى سوناۋ ورتا عاسىرلاردان باستاپ پايدا بولعان دەپ مالىمدەيدى» دەيدى.
ماقالانى جازۋ كەزىندە ورىس تىلىندەگى مىنا ەڭبەكتەر پايدالانىلدى: “الما-اتا ۆ پەريود وكتيابريا ي ۆ گودى گراجدانسكوي ۆوينى (1917–1920 گگ.)”; “لەتوپيس سوبىتي”. الما-اتا، 1949; دجۋسۋپبەكوۆ س. “گورود ۆەرنىي” (الما-اتا، 1980); الما-اتا. ەنتسيكلوپەديا (الما-اتا، 1983); ميتروپولسكايا ت. ب. “يز يستوري سەميرەچەنسكوگو كازاچەستۆا” (الماتى، 1997); لۋحتانوۆ ا. گ. “گورود ۆەرنىي ي سەميرەچەنسكايا وبلاست” (الماتى، 2011).
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ