«Oktyabr' töñkerisiniñ zwlmatı men şarapatı teñ»
Vernıyda sovet ükimeti qalay ornap edi
Key zertteuşiler qazirgi Almatı territoriyasında bol'şevikter ükimeti «klassikalıq» jolmen emes, birneşe sayasi küşterdiñ jwmıluımen ornadı dep sanaydı.
SAYASI JAĞDAYDIÑ QIINDIĞI
Vernıy qalasında sovet ükimeti Petrogradtağı Oktyabr' revolyuciyasınan soñ şamamen tört aydan keyin ğana ornadı. Mwnıñ sebebin Vernıy qalası men Jetisu oblısınıñ Resey imperiyasınıñ sol kezdegi astanasınan şalğaylığımen tüsindiruge bola ma? Bolmaytın siyaqtı. Öytkeni Vernıyğa qarağanda, Taşkent pen Petrogradtıñ arası säl qaşıqtau, biraq ol jaqta sovet ükimeti 1917 jılı qaraşanıñ 1-i (14-i) küni – tipti Mäskeudiñ özinen bir kün erte ornağan bolatın. Negizgi sebep äste jer şalğaylığında emes, aymaqtağı sayasi, ekonomikalıq jäne äleumettik jağdayğa baylanıstı bolatın. Al Vernıydağı jağday qiın bolıp twrğan edi.
1917 jıldıñ orta şenine deyin bol'şevikterdiñ qala men oblıstağı poziciyası sayasi qarsılastarınday mıqtı bolğan joq. Tarihşılardıñ aytuınşa, Vernıy men kazak stnciyalarında men'şevikter partiyası men eserlerdiñ, al qazaq auıldarında «Alaşorda» ıqpalı küşti bolğan. Basşı qwrılımdarı Vernıyğa irgeles Ülken Almatı stanciyasında ornalasqan Jetisu kazaktarı da ülken küş bolatın. Bwdan bölek, Sovet ükimeti jeñgen aymaqtardan oficerler men yunkerler siyaqtı «kontrrevolyuciyalıq elementter» Vernıyğa ağılıp jattı.
Maydanger soldattar men tıl jwmıstarına jwmıldırılğan qazaqtar elge orala bastağan 1917 jılğı jazda ölkede revolyuciyalıq köñil-küy men bol'şevikterdiñ ıqpalı küşeydi. Vernıydıñ soldat jäne jwmısşı deputattarı soveti janında, keybir äskeri bölimderde, tipografiya men poçta-telegraf kontorasında bol'şevik toptar qwrıldı. Joğarğı atamandarımen salıstırğanda ıqpalı älsiz bolğan bol'şevikterge äsirese kazak stanicalarında qiın boldı.
Petrogradta revolyuciya bastalar sätke qaray özge jerler siyaqtı Vernıyda da qos ükimet ornadı. Bir jağınan – eki türli oblıstıq sovetter (soldat jäne jwmısşı deputattar men şarua deputattar keñesi). Ekinşi jağınan – Uaqıtşa ükimet komissarları.
Petrogradta revolyuciya bastalar sätke qaray özge jerler siyaqtı Vernıyda da qos ükimet ornadı. Bir jağınan – eki türli oblıstıq sovetter (soldat jäne jwmısşı deputattar men şarua deputattar keñesi). Ekinşi jağınan – Uaqıtşa ükimet komissarları. Qazannıñ 27-si ötken Jetisu oblısı wyımdarınıñ şwğıl otırısında sovet deputattarı Petrograd pen Taşkenttegi köterilisterdi ayıptadı. Biraq bol'şevikterdiñ jiında söylegeniniñ arqasında kazak atamandarınıñ ökilderi wsınğan bol'şevikterge qarsı qarar ötpey qaldı.
Qaraşanıñ 2-si bilikten quılğan Uaqıtşa ükimet ökilderi Orest Şkapskiy men Mwhametjan Tınışpaev özderin Türkistannıñ joğarğı biligi dep jariyalap, Jetisuda soğıs jağdayın engizip äri qoğamdıq qauipsizdik komitetin qwruğa tırıstı. Olar Jetisu kazaktarı bölimderi men mwsılmandar negizgi tiregimiz boladı dep ümittendi. Biraq älgi «töñkeris» sätsiz bolıp şıqtı. Uaqıtşa ükimet komissarlarınıñ äreketine qarımta retinde stanciyalarda bükil bilikti äskerler keñesi aldı, al atqaruşı bilik jaña qwrılım – äskerler ükimetine berildi.
REVOLYUCIYALIQ ÜGİT PEN QUDALAU
Äskerler ükimeti Vernıydağı soğıs jağdayınıñ küşin joymaq tügili, onı bükil Jetisu oblısına engizdi. Uaqıtşa ükimettiñ bwrınğı Türkistan komitetiniñ müşeleri Şkapskiy men Ivanov Orınbordağı ataman Dutovqa Jetisudağı bilikti Äskerler ükimeti men «Alaşorda» komitetimen birlesip wstap twrmız dep Vernıydan telegramma joldadı.
Al bwl kezde bol'şevikter revolyuciyalıq ügit-nasihattı küşeytken bolatın. Mısalı, qaraşanıñ 1-ine (14-ine) jetpey Vernıyda bol'şeviktik ündeu paraqtarı taray bastadı. Bol'şevikterdiñ jetekşileri biliktiñ äreketi men jarlıqtarına qarsı äreket etuge şaqırdı. Bwl üşin olar qalalıq duma minberin de, 1918 jılğı qañtarda ötken ekinşi şarualar s'ezi minberin de paydalandı. Älgi s'ezge ärtürli sayasi partiya ökilderi qatısqanımen, bol'şevikterdiñ Reseydegi jağday jäne bilik turalı qararı köpşilik dauıspen qabıldandı.
1918 jılğı aqpanda bol'şevikter alğaş ret bilikti basıp aluğa tırısqan bolatın. Aqpannıñ 14-inen 15-ine qarağan tüni Vernıy köşelerinde halıqtı jalpıqalalıq mitingige şaqırğan paraqtar japsırıldı. Sovet tarihşısı Süleymen Jüsipbekovtiñ jazuınşa, aqpannıñ 15-i jäne 16-sı künderi bol'şevikter qala audandarında mitingiler ötkizdi. Eñ köp adam qatısqan miting aqpannıñ 15-i Staro-Kladbişe alañında (qazir älgi orında jerde Amangeldi Imanovtıñ eskertkişi twr) ötti. Jwmısşılar men qala kedeylerinen bölek, oğan 2-şi Jetisu kazak polkınıñ köptegen kazaktarı da qatıstı. Miting Şkapskiy men Ivanovtı twtqındau jäne Sovet ükimetin ornatu turalı qarar qabıldadı. Biraq Äskerler ükimetine mitingini quıp taratıp, key wyımdastıruşıların twtqındaudıñ säti tüsti.
Äskerler ükimeti men äskerler ortasında bol'şevikter ıqpalınıñ küşeyuine barınşa qarsılasıp baqtı. Mısalı, Vernıy sovetinde bol'şevikterdiñ ıqpalı küşeyip ketkendikten, 1917 jılğı jeltoqsanda onı taratıp jiberip, birneşe deputattı qamauğa aldı. 1918 jılğı aqpanda bol'şevikterge kazaktar qauımı turalı mälimet berdi degen ayıppen eki uryadnik pen äskerler basqarmasınıñ eki pisari (hatşı) qamaldı. Äskerler ükimeti bol'şevik Berezovskiy redaktorı bolğan «Krest'yanskaya gazeta» basılımın şığaruğa da tıyım saldı.
1917 jılğı jeltoqsanda bol'şevik Aleksandr Berezovskiy men Karp Ovçarovtı qastandıqpen öltiru oqiğası Vernıydı biraz dürliktirdi. Ekeuin twtqındap, äueli Kişi Almatı stanciyasına aparğan, al ol jaqtan kazak küzetşiler Sofiya stanicasına alıp ketken. Jolda ekeuin küzetşiler öltirgen. 1918 jılğı qañtarda ekinşi şarualar s'ezi Berezovskiy men Ovçarovtı öltiruge qatıstı jayttardı dereu tekserip, qılmıstı wyımdastıruşılar men orındauşılardı jazalaudı talap etti.
BILİKTİ QAN TÖGİSSİZ ALDI
Tarihşı Tat'yana Mitropol'skaya postsovettik kezeñde jazılğan kandidattıq dissertaciyasında 1918 jılğı naurızdıñ 2-si bolğan oqiğalardı bılay sipattaydı:
Köp wzamay barlauşılar polk atınan barğandardıñ bäri twtqındaldı degen habar alıp keldi. Endi küdik qalmadı, polk olarğa kömekke attandı.
«Tañerteñ ekinşi [kazaktar] polkı qarusız sapqa twru turalı bwyrıq aldı… Mwnıñ qaqpan boluı mümkin dep küdiktengen polk öre türegeldi. Män-jaydı anıqtau üşin deputattar men barlauşılar jiberildi. Köp wzamay barlauşılar polk atınan barğandardıñ bäri twtqındaldı degen habar alıp keldi. Endi küdik qalmadı, polk olarğa kömekke attandı».
2-şi Jetisu polkı men zapastağı jüzdik bölimşe (onda 631 kazak bolğan) qızıl tu astına jinaldı. Birinşi düniejüzilik soğıs jıldarı bwl polk Persiyada bolğan edi. Kezinde sovet tarihşıları polk ol jaqtan Vernıyğa oralıp kele jatqanda jol-jönekey «solşıldandı», öytkeni Orta Aziyanıñ sovet ükimeti ornağan audandarı arqılı ötken kezde kazaktar Sovet ükimetiniñ maqsatı men mindetterimen tanısıp, olardı qwptay bastağan dep mälimdegen. Al Vernıyğa oralğannan keyin älgi polkta bol'şevikter qarqındı ügit-nasihat jwmıstarın jürgizuge kirisken. Postsovettik kezeñ tarihşısı Tat'yana Mitropol'skaya kazaktar bar bolğanı küşi mığımdau bilikti – Sovet ükimetin tañdadı degen boljammen polk «bol'şeviktenip ketti» degen twjırımdı joqqa şığaradı.
Sovet tarihşıları Vernıyda Sovet ükimetiniñ ornauı bol'şevikterdiñ arqasında ğana mümkin boldı dep jazğan. Biraq is jüzinde köterilisti wyımdastıruğa türli sayasi küşter qatıstı. 1918 jılğı naurızdıñ basına deyin qwrılğan äskeri-revolyuciyalıq komitetti (VRK) poruçik Pavel Beresnev (1917 jılğı jeltoqsanda Vernıy türmesine tüskenge deyin Vernıydağı Georgiy kavalerleri odağı törağasınıñ joldası bolğan) men ağa uryadnik Trofim Eriskin basqardı. Ol kezde Eriskin könbistik pen tolstovşıldıqtı (orıs jazuşısı Lev Tolstoydıñ ilimine negizdelgen dini ağım – red.) uağızdap jürgen bolatın. Sovet tarihşıları Beresnevti kommunistter qatarına qosqanımen, onıñ bol'şevizm ideyasın qoldağanı kümändi.
Naurızdıñ 2-si küni qızıl gvardiya otryadtarın jasaqtau bastaldı. Naurızdıñ 2-sinen 3-ine qarağan tüni älgi otryadtar yunkerler men praporşik toptarınıñ, alaşorda jüzdiginiñ qaruların tartıp alıp, poçtanı, telegraftı, birqatar mekeme ğimarattarın jäne bir oq atpastan qaru-jaraq qoyması ornalasqan qamaldı basıp aldı. Tarihşı Tat'yana Mitropol'skayanıñ jazuınşa, sol küni keşkisin Beresnev pen Eriskin qızıl gvardiya otryadtarına mindetterdi bölip bergen. Ekeui mwnı äbden oylastırğan, mısalı, Alaş miliciyasın qarusızdandırudı qazaqtardan twratın jwmısşılar men maydangerler otryadına tapsıradı. Kazaktarğa qamal men praporşikter mektebin basıp aludı jüktegen.
Osınday jolmen qwrılğan bilik pen basqaru organı … şın mäninde bütindey sovettik emes, halıqtıq-demokratiyalıq organ boldı. Negizi, 1918 jılğı naurızda Vernıyda bolğan oqiğalardıñ bäri proletariat diktaturasınıñ ornatudıñ klassikalıq shemalarına onşa üylespedi.
Naruızdıñ 4-i men 5-i halıqtıñ türli toptarı men qoğamdıq wyım ökilderiniñ jinalısın ötkizu alğaşqı qadam boldı. Onıñ mindeti bilikke qatıstı mäseleni tüpkilikti şeşu edi. Söz söylegenderdiñ bäri Reseyde ornağan sovet ükimetin, yağni halıq komissarları keñesin zañdı dep tanudı jaqtap, köpşiligi sovetter biligi üşin dauıs berdi. Jiında bwrınğı äskeri-revolyuciyalıq komitet pen oblıstıq sovet qosılıp jaña äskeri-revolyuciyalıq komitet qwrıldı. Bwğan qosa, oğan oblıs kölemindegi, onıñ işinde sovet ükimetine qarsı belsendi küresken qoğamdıq wyımdardan da eki delegattan kirdi.
«Osınday jolmen qwrılğan bilik pen basqaru organı … şın mäninde bütindey sovettik emes, halıqtıq-demokratiyalıq organ boldı. Negizi, 1918 jılğı naurızda Vernıyda bolğan oqiğalardıñ bäri proletariat diktaturasınıñ ornatudıñ klassikalıq shemalarına onşa üylespedi» dep jazadı tarihşı Tat'yana Mitropol'skaya.
KÖLEÑKEDE QALĞAN REVOLYUCIYA MEREYTOYI
Qazaqstannıñ memlekettik muzeyleri Oktyabr' revolyuciyasınıñ 100 jıldığın eskermegenin aytqan jön. Mısalı, Qazaqstan ortalıq memlekettik muzeyiniñ qaraşa ayına arnalğan körmeler josparında bwl oqiğağa qatıstı eşteñe joq. Qaraşanıñ 7-si Japoniya mädenieti küni ötui tiis. Qaraşanıñ 10-ı «Nazarbaev: däuir, twlğa, qoğam» degen köşpeli körme jobası aşıladı. Almatı mwrajayında qazir «Almatı – ob'ektivte» degen fotosuretter körmesi ötip jatır.
2016 jılğı qazannan beri reseylik tarihşılar Resey men älemdegi 1917 jılğı revolyuciyağa qatıstı sayasi, ğılımi jäne qoğamdıq reakciyağa monitoring jürgizgen bolatın. Onıñ nätijeleri juırda Mäskeude jariyalandı. Reseylik Sputnik basılımı maqalasında älgi monitoring tobı müşesi Lyudmila Gotagovanıñ pikiri keltirilgen. Ol «postsovettik elderdiñ köbi üşin bwl mereytoy onşa wnamdı kün emes, öytkeni olar özgelermen bir qatarda bolğısı kelmeydi, ärqaysısı öz revolyuciyasın Resey revolyuciyasınan bölip alıp, özinin derbes tarihi narrativin qwrğısı keledi. Sondıqtan revolyuciyanı bwlay keşendi zerdeleu olarğa wnamaydı, olar orıs revolyuciyasına borıştı bolğısı kelmeydi. Bwğan qosa, olar öz memlekettigimizdi qwrudıñ alğı şarttarı sonau orta ğasırlardan bastap payda bolğan dep mälimdeydi» deydi.
Maqalanı jazu kezinde orıs tilindegi mına eñbekter paydalanıldı: “Alma-Ata v period Oktyabrya i v godı Grajdanskoy voynı (1917–1920 gg.)”; “Letopis' sobıtiy”. Alma-Ata, 1949; Djusupbekov S. “Gorod Vernıy” (Alma-Ata, 1980); Alma-Ata. Enciklopediya (Alma-Ata, 1983); Mitropol'skaya T. B. “Iz istorii Semireçenskogo kazaçestva” (Almatı, 1997); Luhtanov A. G. “Gorod Vernıy i Semireçenskaya oblast'” (Almatı, 2011).
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru