|  |  | 

Tarih Qazaq şejiresi

«Oktyabr' töñkerisiniñ zwlmatı men şarapatı teñ»


Tarihşı Qaydar Aldajwmanov.

Tarihşı Qaydar Aldajwmanov.

Bügin Oktyabr' revolyuciyasına ğasır toldı. Azattıq tilşisi tarihşı Qaydar Aldajwmanovpen Oktyabr' revolyuciyasınıñ Qazaqstanğa ne bergeni jäne qanday näubet äkelgeni turalı äñgimelesti.

Azattıq: – 1917 jılı qaraşanıñ 7-si küngi (eski kalendar'men qazan ayında bolğan ) Resey imperiyasında bolğan Oktyabr' töñkerisiniñ dümpui qazaq dalasına qanşa uaqıttan keyin jetti? Qazaqstanda töñkeris bolğanın däl sol küni bildi me?

Qaydar Aldajwmanov: – Sovet zamanınıñ özinde «Sovet ükimeti qalay ornadı?» degen saual töñireginde tarihşılar arasında aytıs bolğan. Tipti sol kezdegi, yağni 1920 jıldardağı qazaq basşılarınıñ özderi «Oktyabr' revolyuciyası Qazaqstanğa tek telegrafpen kelip ornağan» degen principte bolğan. Oğan keybireuleri qarsı şığıp, tipti keşegi 1960 jıldarğa deyin ğalımdardıñ özi «joq, qazaqtar birden qoldağan, qazaqtardıñ közi aşıq bolğan» dep keldi. Şındığında olay emes. Leninniñ kim ekenin Säken Seyfullinderdiñ özi 1918-1919 jıldarı estigenin aytadı (Seyfullin 1920 jıldarı Qazaqstan halıq komissarları keñesi törağası bolğan – red.). Sondıqtan qazaq dalasına Qazan töñkerisi (Oktyabr' revolyuciyasın aytadı – red.) kelgen kezde qazaqtar onıñ ne ekenin bilmedi, tüsinbedi jäne qabıldağan joq. Keyin, onda da azamat soğısı jeñip, Keñes ükimeti (Sovet ükimetin aytadı – red.) barlıq jerde birdey ornağannan keyin barıp jaña memleket ekenin moyındadı.

Oqi otırıñız: Özi qwrğan ökimet Seyfullinniñ özin de ayamadı

 

Säken Seyfullin.

Säken Seyfullin.

Azattıq: – Qazaq dalasında Sovet ükimeti qay jılı tolıq ornap bitti?

Qaydar Aldajwmanov: – Sovet memleketiniñ tolıq ornap bitken kezi – 1921 jıldıñ köktemi. Sebebi, azamat soğısınıñ qimıldarı sol kezge deyin sozıldı. Al Qızılorda sekildi temir jol boyındağı jerlerde 1918 jıldıñ köktemine deyin ornap bitti de, qaytıp qwlamadı.

Azattıq: – Oktyabr' revolyuciyası Qazaqstanğa qanday näubet äkeldi, jaqsılığı ne boldı?

Qaydar Aldajwmanov: – Qazan töñkerisiniñ wtıstarı men wtılıstarın tarazığa salıp qaraytın bolsaq, bergeni men alğanı birdey boluı mümkin. Sebebi, revolyuciyağa deyin Qazaqstan halqınıñ sanı bes jarım million bolğan. Sonıñ 2 millimon 200 mıñı aştıq jıldarı qırıldı. Onıñ 1 million 750 mıñı – qazaqtar. Aştıq 1936 jılğa deyin jalğastı. Osıdan üş jıl bwrın Mäskeudegi ortalıq memlekettik arhivten halıq sanağınıñ jabıq materialdarın, sosın 1931 jıldan beri qarayğı aştıq mäselesine qatıstı Ukraina qwjattarın qaradım. Öytkeni Ukrainada 3 million adamnıñ aştan qırılğanı belgili.

Aşarşılıq kezindegi bosqın qazaqtar.

Aşarşılıq kezindegi bosqın qazaqtar.

Sonda olar halıqtıñ ösimi men ölimine qatıstı är wlttı jeke jazğan. Solardıñ arasında qazaqtarğa da jeke bağana arnağan. YAğni, mınanşa qazaq ömirge keldi, mınanşa qazaq öldi degen aqparattar jür. Onday aqparattar tek Zaporoj'e oblısında emes, Arhangelsk, Murmansk, tipti qiır Şığısqa qatıstı halıq sanında arnayı bağanalarmen körsetilgen. Äbden aşıqqan, ortalıq Qazaqstannan eşqayda şığa almay qırılğan auıldardan basqa, şaması jetip, temirjol jağalağandar stalindik bes jıldıqtarda salınıp jatqan zauıttarğa qara jwmısqa jaldanğan. Olarğa tek kartoçka jüyesimen tamaq berildi. Onan keyin 1933 jıldan bastap aşarşılıq zardaptarın joyamız degen qaulı şığardı. Onda jañağıday jaldanıp, anau Kamçatkağa deyin barğan qazaqtardı eline qaytaru kerek ekeni aytılğan. Osı qaulı negizinde jaldanıp jwmıs istep jürgen qazaqtardıñ barlığı jwmıstan şığarılğan. Biraq olardıñ eşqaysısına qaytar jolına qarajat berilmegen. Solardıñ barlığı derlik Mäskeudiñ temirjol vokzalında qırılıp qalğan. Osınday faktiler bar. YAğni, qazaqtıñ aştığı 1936 jılğa deyin jalğasqan. Bwl – Keñes ükimetiniñ (Sovet ükimetin aytadı – red.) qazaqqa äkelgen eñ ülken tragediyası. Mwnan basqa, qazaq teritoriyasın jer audarılğandardıñ otanı etti. Qazaq öz jerinde azşılıqqa aynaldı. Qazaq tiliniñ ayası tarıldı.

AŞARŞILIQ QAZAQ HALQINIÑ GENOCIDİ BOLĞAN BA?

 

Azattıq: – 1930 jıldardağı aşarşılıq negizinen Ukraina men Qazaqstanda erekşe boldı. Tipti aşarşılıqtan bas sauğalağan qazaqtar körşi Qırğızstanğa, Sibirge, Qıtayğa bostı. Qazaq dalasında aşarşılıqtıñ qattı jürui bilikke wmtılğan «alaşordaşılar» äreketimen baylanıstı ma, älde jergilikti basşılar äsireqızıl belsendiligi kesiri me?

“Alaş” häm “Alaşorda”

20-ğasır basında bir top qazaq intelligenti qwrğan “Alaş” partiyası qazaq ortasında liberalizm ideyaların nasihattağan.

“Alaş” partiyası 1917-1918 jıldarı qızmet etti. Tarihşılar “Alaş” avtonomiyası men “Alaşorda” ükimetiniñ qwrıluın osı wyım qızmetimen baylanıstıradı. “Alaş” partiyası jetekşileri Resey imperiyasınıñ qazaqtar qonıstanğan territoriyaların Alaş avtonomiyasına biriktirudi maqsat twtqan. 1937-1938 jıldarı “Alaş” partiyasınıñ jetekşileri tügelge juıq stalindik quğın-sürgin qwrbanına aynaldı. Tarihşı Oliv'er Rua “Alaştı” Ortalıq Aziyadağı alğaşqı käsibi partiya dep sipattaydı.

Qaydar Aldajwmanov: – Aştıq pen «Alaşorda» arasında baylanıs joq. Aşarşılıqtıñ bastı eki sebebi bar. Birinşisi, biz aytıp jürgen Stalin men Goloşekin. Biraq bwl tek işki faktor ğana. Ekinşi – patşalıq Resey agrarlıq el boldı. 135 million adamnıñ bes millionnan basqası şarualar edi. Sonda artta qalğan agrarlıq Reseydi alğa şığaramız dep Keñes ükimeti (Sovet ükimetin aytadı – red.) jospar jasağanımen, oğan qarajatı bolmadı. Bwl Qazan töñkerisiniñ negizinde ornağan memleket erekşeligi edi. YAğni, [Sovet Odağı] memlekettik menşikke negizdelgen el boldı. Bwdan qorıqqan Batıs elderi Keñes ükimetin jappay blokadada wstadı. Tek qana astıq satıp alıp otırğan. Osı kezeñde Qazaqstan Keñes ükimetiniñ közine tausılmas qazına bolıp köringen. Mäselen, 1929 jılı qañtardağı esep boyınşa Qazaqstanda 47 million mal bası bolğan eken. Sol maldan 1934 jılı qañtardıñ 1-inde tört-aq million qalğan. Öytkeni, azıq-tülik üşin kerekti etti Qazaqstannan jappay tartıp ala bergen. Sonımen qatar, jergilikti basşılıqtıñ da kinäsi bar. Öytkeni Qırğızstan da mal şaruaşılığımen aynalısatın el. Olardan da mal aldı. Biraq basşıları bizdegi sekildi wrda-jıq, solaqay sayasat wstanğan joq. Halqın qorğauğa tırıstı.

Qarañız: Qazaqstandağı aşarşılıq turalı nemis tarihşısınıñ pikiri

 

Azattıq: – Al qazaq basşılarınıñ birligi bolmauına ne sebep boldı?

Qaydar Aldajwmanov: – Aqpan töñkerisine (1917 jılı aqpannıñ 27-si küni Reseyde patşa qwlap, uaqıtşa ükimet ornağan) deyin qazaq ziyalıları bir bağıtta bolatın. Keyin Keñes ükimetin qoldağan Säken Seyfullinnen bastap barlığı qazaq komitetinde boldı. Al bwlardıñ ayırılatın jeri – 1917 jılı şildede Orınborda ötken alğaşqı jalpı qazaq s'ezi. Sol s'ezdiñ törinde kimder otırdı?

Qazaqstandağı repressiya

Ejovtıñ 1937 jılı şığarğan №447 bwyrığında repressiyanı 1937 jılı tamızda bastap, tört ayda ayaqtau, Qazaqstanda 2500 adamdı atu, 5000 adamdı qamau turalı pärmen berildi. Quğın-sürgin tört ay emes 1938 jılğa qaraşağa deyin – 15 ay jalğastı. Key derekter boyınşa, Qazaqstanda 120 mıñğa juıq adam sottalıp, 25 mıñ adam atılğan.

1916 jılğı wlt azattıq köterilis kezinde patşa äskerin ertip jürip, özderiniñ qazaq auılın qırğızğan bolıstar men biler otırdı. Mäselen, Säken Seyfullin «Keşe halıqtı qanağan pañ Nwrmağambetter baratın bolsa, onda bwl s'ezdiñ qwnı bizge kök tiın. Onda biz anau wrandatıp, kedeyge kömektesemiz degen bolşevikter jağına şığamız» dep jazdı. Mine, qazaq oqığandarınıñ ekige jarıluı osı kezde bastaldı. Sol kezdegi biriniñ üstinen biri jazğan arızdardıñ birazın kördim. Alaş qozğalısına qatınasqandardıñ köbi bilimi bar adamdar. Al Sovet ükimetine bilimi bar adamdar kerek edi. Sol sebepti olardı qızmetke aldı da, keyin senimsizdik körsetip basşılıq qızmetterden eptep ısıra bastadı. Oğan bastı sebep – «mınau keşe Alaşordaşıl bolğan» dep üstinen arız jazğan belgili qayratkerler de boldı. Söytip biriniñ üstinen biri arız jazğan. Mısalı, Näzir Töreqwlov degen jas qayratker tek Säken Seyfullinniñ üstinen töpeletip jaza bergen. Sovet ükimetin qoldağan romantik aqın Säken Seyfullin sol twsta Leninmen qatar dürildep twrğan Oktyabr' revolyuciyası jetekşileriniñ biri Trockiy turalı bir öleñin «Dombıra» degen jinağına engizgen. Osı bir öleñi ömiriniñ soñına deyin üstinen jazılğan arızdarğa arqau boldı.

 

Azattıq: – Siz Wlttıq qauipsizdik komiteti arhivinde wzaq otırdıñız. Olardıñ arızdarın kördiñiz. Nege jariyalamasqa? Qazaqstan azamattarı sol kezeñdi ädil türde tarazılauğa mümkindik aluı kerek emes pe?

Qaydar Aldajwmanov: – Men osı mäseleni aytıp jürmin. 1990 jıldarı ülken emociyamen «Alaşorda» qayratkerlerin birıñğay maqtadıq. Sovet kezinde äspettelgen adamdardı kerisinşe, taptay bastadıq. Tipti keyde bolmağan närselerdi telip jiberdik. Mäselen, «Alaşorda» qazaqtıñ twñğış täuelsiz memleketin jariyaladı» deydi. Şındığında olay emes. «Alaşorda» «avtonomiya swraymız» degen. Kerek deseñiz, odaqtas tañdağan kezde qazaqtı qırğan Annenkovpen de, Dutovpen de auız jalastı. Qazaqtıñ «Üş jüz» partiyasın qwrğan Kölbay Tögisovti aqtarğa wstap berdi.

Azattıq: – Onday qiın şeşimderdi, aşarşılıqtı, sayasi quğın-sürgindi sol alasapıran kezeñ äkelgen näubet delik. Al bwl töñkeristiñ jaqsılığı qanday boldı?

Jeltoqsan oqiğası

1986 jılı jeltoqsannıñ 16-sı küni Qazaq SSR ortalıq komiteti basşılığınan Dinmwhammed Qonaev alınıp, ornına Gennadiy Kolbin tağayındaldı. Bwğan narazı student jäne jwmısşı qazaq jastarı jeltoqsannıñ 17-si küni Almatıdağı Brejnev alañına (Respublika alañı) şıqtı. Türli derekterde alañğa ondağan mıñ jastardıñ şıqqanın jazadı. Narazılıq şeruin sovet biligi küşpen basıp-janıştadı. 99 adam türli merzimge sottaldı, eki adam atu jazasına kesildi.

Qaydar Aldajwmanov: – Qazaq handığı qwlap, Resey qolastına kiruge mäjbür bolğan kezden bastap twñğış ret, 1920 jılı qazaq memlekettiligin qayta qwrıp berdi. YAğni, Qazaq Avtonomiyalıq Sovettik Respublikası qwrıldı. 1936 jılı jeltoqsannıñ 5-i küni Qazaqstan odaqtıq respublikağa aynaldı. Sol Sovet memleketiniñ kezinde ayqındalğan etnikalıq territoriyası, äkimşilik şekarası saqtalıp, 1991 jılı täuelsiz memleket bolıp şıqtıq. Onan basqa, qazaqqa jappay bilim berdi. Ğılım akademiyasın qwrıp berdi. Sovet ükimeti tarağanda Qazaqstanda 43 ğılımi zertteu institutı bolıptı. Biz emociyalıq kezeñnen öttik. Sondıqtan 1917 jılğı Qazan töñkerisinen (Oktyabr' revolyuciyasın aytadı – red.) keyingi qayratkerlerge joğarıdan qarayıq. Solarğa ob'ektivti türde, maqtamay, dattamay dwrıs bağasın bereyik.

Azattıq: – Bwrınıraq sovetşil pikirleriñizdi bayqaytın edik. Qazir Sovet ükimeti äkelgen qasiretterdi de aytasız. Sovet Odağına közqarasıñız qay kezden özgere bastadı?

Qaydar Aldajwmanov: – 1986 jılğı Jeltoqsan oqiğasın közben kördik. Bwl bizdiñ äuelgi oy-pikirimizdiñ özgeruine sebep bolğan edi. Keyin altı jarım ay arhivte otırıp, barlıq qwpiya jazbalardı körgennen keyin, közqarastarım tolıq özgerdi.

Azattıq: – Swhbatıñızğa rahmet!

Vernıyda sovet ükimeti qalay ornap edi


Oktyabr' revolyuciyası küreskerlerine qoyılğan Almatıdağı eskertkiş. 1967 jılı "Oktyabr'ge - 50 jıl" (qazirgi Rısqwlov) dañğılı men Puşkin köşesiniñ qiılısına ornatılğan eskertkiş äkimdik şeşimimen qalanıñ batıs böligine - Family Park-ke köşirilgen. Parkte Lenin, Gor'kiy, Kalinin, Frunze jäne Vinogradov eskertkişteri bir jerge jinalğan. Almatı. 13 şilde 2017 jıl.

Oktyabr' revolyuciyası küreskerlerine qoyılğan Almatıdağı eskertkiş. 1967 jılı “Oktyabr'ge – 50 jıl” (qazirgi Rısqwlov) dañğılı men Puşkin köşesiniñ qiılısına ornatılğan eskertkiş äkimdik şeşimimen qalanıñ batıs böligine – Family Park-ke köşirilgen. Parkte Lenin, Gor'kiy, Kalinin, Frunze jäne Vinogradov eskertkişteri bir jerge jinalğan. Almatı. 13 şilde 2017 jıl.

Key zertteuşiler qazirgi Almatı territoriyasında bol'şevikter ükimeti «klassikalıq» jolmen emes, birneşe sayasi küşterdiñ jwmıluımen ornadı dep sanaydı.

SAYASI JAĞDAYDIÑ QIINDIĞI

Vernıy qalasında sovet ükimeti Petrogradtağı Oktyabr' revolyuciyasınan soñ şamamen tört aydan keyin ğana ornadı. Mwnıñ sebebin Vernıy qalası men Jetisu oblısınıñ Resey imperiyasınıñ sol kezdegi astanasınan şalğaylığımen tüsindiruge bola ma? Bolmaytın siyaqtı. Öytkeni Vernıyğa qarağanda, Taşkent pen Petrogradtıñ arası säl qaşıqtau, biraq ol jaqta sovet ükimeti 1917 jılı qaraşanıñ 1-i (14-i) küni – tipti Mäskeudiñ özinen bir kün erte ornağan bolatın. Negizgi sebep äste jer şalğaylığında emes, aymaqtağı sayasi, ekonomikalıq jäne äleumettik jağdayğa baylanıstı bolatın. Al Vernıydağı jağday qiın bolıp twrğan edi.

1917 jıldıñ orta şenine deyin bol'şevikterdiñ qala men oblıstağı poziciyası sayasi qarsılastarınday mıqtı bolğan joq. Tarihşılardıñ aytuınşa, Vernıy men kazak stnciyalarında men'şevikter partiyası men eserlerdiñ, al qazaq auıldarında «Alaşorda» ıqpalı küşti bolğan. Basşı qwrılımdarı Vernıyğa irgeles Ülken Almatı stanciyasında ornalasqan Jetisu kazaktarı da ülken küş bolatın. Bwdan bölek, Sovet ükimeti jeñgen aymaqtardan oficerler men yunkerler siyaqtı «kontrrevolyuciyalıq elementter» Vernıyğa ağılıp jattı.

1975 jılı 28 panfilovşılar atındağı parkke ornatılğan Dañq memorialınıñ bir böligi Sovet ükimetin ornatqandardı eske tüsiredi. Almatı, 18 qazan 2017 jıl.

1975 jılı 28 panfilovşılar atındağı parkke ornatılğan Dañq memorialınıñ bir böligi Sovet ükimetin ornatqandardı eske tüsiredi. Almatı, 18 qazan 2017 jıl.

Maydanger soldattar men tıl jwmıstarına jwmıldırılğan qazaqtar elge orala bastağan 1917 jılğı jazda ölkede revolyuciyalıq köñil-küy men bol'şevikterdiñ ıqpalı küşeydi. Vernıydıñ soldat jäne jwmısşı deputattarı soveti janında, keybir äskeri bölimderde, tipografiya men poçta-telegraf kontorasında bol'şevik toptar qwrıldı. Joğarğı atamandarımen salıstırğanda ıqpalı älsiz bolğan bol'şevikterge äsirese kazak stanicalarında qiın boldı.

Petrogradta revolyuciya bastalar sätke qaray özge jerler siyaqtı Vernıyda da qos ükimet ornadı. Bir jağınan – eki türli oblıstıq sovetter (soldat jäne jwmısşı deputattar men şarua deputattar keñesi). Ekinşi jağınan – Uaqıtşa ükimet komissarları.

Petrogradta revolyuciya bastalar sätke qaray özge jerler siyaqtı Vernıyda da qos ükimet ornadı. Bir jağınan – eki türli oblıstıq sovetter (soldat jäne jwmısşı deputattar men şarua deputattar keñesi). Ekinşi jağınan – Uaqıtşa ükimet komissarları. Qazannıñ 27-si ötken Jetisu oblısı wyımdarınıñ şwğıl otırısında sovet deputattarı Petrograd pen Taşkenttegi köterilisterdi ayıptadı. Biraq bol'şevikterdiñ jiında söylegeniniñ arqasında kazak atamandarınıñ ökilderi wsınğan bol'şevikterge qarsı qarar ötpey qaldı.

Qaraşanıñ 2-si bilikten quılğan Uaqıtşa ükimet ökilderi Orest Şkapskiy men Mwhametjan Tınışpaev özderin Türkistannıñ joğarğı biligi dep jariyalap, Jetisuda soğıs jağdayın engizip äri qoğamdıq qauipsizdik komitetin qwruğa tırıstı. Olar Jetisu kazaktarı bölimderi men mwsılmandar negizgi tiregimiz boladı dep ümittendi. Biraq älgi «töñkeris» sätsiz bolıp şıqtı. Uaqıtşa ükimet komissarlarınıñ äreketine qarımta retinde stanciyalarda bükil bilikti äskerler keñesi aldı, al atqaruşı bilik jaña qwrılım – äskerler ükimetine berildi.

REVOLYUCIYALIQ ÜGİT PEN QUDALAU

Äskerler ükimeti Vernıydağı soğıs jağdayınıñ küşin joymaq tügili, onı bükil Jetisu oblısına engizdi. Uaqıtşa ükimettiñ bwrınğı Türkistan komitetiniñ müşeleri Şkapskiy men Ivanov Orınbordağı ataman Dutovqa Jetisudağı bilikti Äskerler ükimeti men «Alaşorda» komitetimen birlesip wstap twrmız dep Vernıydan telegramma joldadı.

Al bwl kezde bol'şevikter revolyuciyalıq ügit-nasihattı küşeytken bolatın. Mısalı, qaraşanıñ 1-ine (14-ine) jetpey Vernıyda bol'şeviktik ündeu paraqtarı taray bastadı. Bol'şevikterdiñ jetekşileri biliktiñ äreketi men jarlıqtarına qarsı äreket etuge şaqırdı. Bwl üşin olar qalalıq duma minberin de, 1918 jılğı qañtarda ötken ekinşi şarualar s'ezi minberin de paydalandı. Älgi s'ezge ärtürli sayasi partiya ökilderi qatısqanımen, bol'şevikterdiñ Reseydegi jağday jäne bilik turalı qararı köpşilik dauıspen qabıldandı.

Revolyuciya küreskerleriniñ wmıtılmaytını jazılğan granit tas. Almatı. 13 şilde 2017 jıl.

Revolyuciya küreskerleriniñ wmıtılmaytını jazılğan granit tas. Almatı. 13 şilde 2017 jıl.

1918 jılğı aqpanda bol'şevikter alğaş ret bilikti basıp aluğa tırısqan bolatın. Aqpannıñ 14-inen 15-ine qarağan tüni Vernıy köşelerinde halıqtı jalpıqalalıq mitingige şaqırğan paraqtar japsırıldı. Sovet tarihşısı Süleymen Jüsipbekovtiñ jazuınşa, aqpannıñ 15-i jäne 16-sı künderi bol'şevikter qala audandarında mitingiler ötkizdi. Eñ köp adam qatısqan miting aqpannıñ 15-i Staro-Kladbişe alañında (qazir älgi orında jerde Amangeldi Imanovtıñ eskertkişi twr) ötti. Jwmısşılar men qala kedeylerinen bölek, oğan 2-şi Jetisu kazak polkınıñ köptegen kazaktarı da qatıstı. Miting Şkapskiy men Ivanovtı twtqındau jäne Sovet ükimetin ornatu turalı qarar qabıldadı. Biraq Äskerler ükimetine mitingini quıp taratıp, key wyımdastıruşıların twtqındaudıñ säti tüsti.

Äskerler ükimeti men äskerler ortasında bol'şevikter ıqpalınıñ küşeyuine barınşa qarsılasıp baqtı. Mısalı, Vernıy sovetinde bol'şevikterdiñ ıqpalı küşeyip ketkendikten, 1917 jılğı jeltoqsanda onı taratıp jiberip, birneşe deputattı qamauğa aldı. 1918 jılğı aqpanda bol'şevikterge kazaktar qauımı turalı mälimet berdi degen ayıppen eki uryadnik pen äskerler basqarmasınıñ eki pisari (hatşı) qamaldı. Äskerler ükimeti bol'şevik Berezovskiy redaktorı bolğan «Krest'yanskaya gazeta» basılımın şığaruğa da tıyım saldı.

1917 jılğı jeltoqsanda bol'şevik Aleksandr Berezovskiy men Karp Ovçarovtı qastandıqpen öltiru oqiğası Vernıydı biraz dürliktirdi. Ekeuin twtqındap, äueli Kişi Almatı stanciyasına aparğan, al ol jaqtan kazak küzetşiler Sofiya stanicasına alıp ketken. Jolda ekeuin küzetşiler öltirgen. 1918 jılğı qañtarda ekinşi şarualar s'ezi Berezovskiy men Ovçarovtı öltiruge qatıstı jayttardı dereu tekserip, qılmıstı wyımdastıruşılar men orındauşılardı jazalaudı talap etti.

BILİKTİ QAN TÖGİSSİZ ALDI

Tarihşı Tat'yana Mitropol'skaya postsovettik kezeñde jazılğan kandidattıq dissertaciyasında 1918 jılğı naurızdıñ 2-si bolğan oqiğalardı bılay sipattaydı:

Köp wzamay barlauşılar polk atınan barğandardıñ bäri twtqındaldı degen habar alıp keldi. Endi küdik qalmadı, polk olarğa kömekke attandı.

«Tañerteñ ekinşi [kazaktar] polkı qarusız sapqa twru turalı bwyrıq aldı… Mwnıñ qaqpan boluı mümkin dep küdiktengen polk öre türegeldi. Män-jaydı anıqtau üşin deputattar men barlauşılar jiberildi. Köp wzamay barlauşılar polk atınan barğandardıñ bäri twtqındaldı degen habar alıp keldi. Endi küdik qalmadı, polk olarğa kömekke attandı».

2-şi Jetisu polkı men zapastağı jüzdik bölimşe (onda 631 kazak bolğan) qızıl tu astına jinaldı. Birinşi düniejüzilik soğıs jıldarı bwl polk Persiyada bolğan edi. Kezinde sovet tarihşıları polk ol jaqtan Vernıyğa oralıp kele jatqanda jol-jönekey «solşıldandı», öytkeni Orta Aziyanıñ sovet ükimeti ornağan audandarı arqılı ötken kezde kazaktar Sovet ükimetiniñ maqsatı men mindetterimen tanısıp, olardı qwptay bastağan dep mälimdegen. Al Vernıyğa oralğannan keyin älgi polkta bol'şevikter qarqındı ügit-nasihat jwmıstarın jürgizuge kirisken. Postsovettik kezeñ tarihşısı Tat'yana Mitropol'skaya kazaktar bar bolğanı küşi mığımdau bilikti – Sovet ükimetin tañdadı degen boljammen polk «bol'şeviktenip ketti» degen twjırımdı joqqa şığaradı.

1918 jılı naurızdıñ 3-i küni Vernıyda Sovet ükimeti ornağanı jäne osı jerde Äskeri-revolyuciyalıq komitet ğimaratı bolğanı turalı jazu. Almatı, 18 qazan 2017 jıl.

1918 jılı naurızdıñ 3-i küni Vernıyda Sovet ükimeti ornağanı jäne osı jerde Äskeri-revolyuciyalıq komitet ğimaratı bolğanı turalı jazu. Almatı, 18 qazan 2017 jıl.

Sovet tarihşıları Vernıyda Sovet ükimetiniñ ornauı bol'şevikterdiñ arqasında ğana mümkin boldı dep jazğan. Biraq is jüzinde köterilisti wyımdastıruğa türli sayasi küşter qatıstı. 1918 jılğı naurızdıñ basına deyin qwrılğan äskeri-revolyuciyalıq komitetti (VRK) poruçik Pavel Beresnev (1917 jılğı jeltoqsanda Vernıy türmesine tüskenge deyin Vernıydağı Georgiy kavalerleri odağı törağasınıñ joldası bolğan) men ağa uryadnik Trofim Eriskin basqardı. Ol kezde Eriskin könbistik pen tolstovşıldıqtı (orıs jazuşısı Lev Tolstoydıñ ilimine negizdelgen dini ağım – red.) uağızdap jürgen bolatın. Sovet tarihşıları Beresnevti kommunistter qatarına qosqanımen, onıñ bol'şevizm ideyasın qoldağanı kümändi.

Naurızdıñ 2-si küni qızıl gvardiya otryadtarın jasaqtau bastaldı. Naurızdıñ 2-sinen 3-ine qarağan tüni älgi otryadtar yunkerler men praporşik toptarınıñ, alaşorda jüzdiginiñ qaruların tartıp alıp, poçtanı, telegraftı, birqatar mekeme ğimarattarın jäne bir oq atpastan qaru-jaraq qoyması ornalasqan qamaldı basıp aldı. Tarihşı Tat'yana Mitropol'skayanıñ jazuınşa, sol küni keşkisin Beresnev pen Eriskin qızıl gvardiya otryadtarına mindetterdi bölip bergen. Ekeui mwnı äbden oylastırğan, mısalı, Alaş miliciyasın qarusızdandırudı qazaqtardan twratın jwmısşılar men maydangerler otryadına tapsıradı. Kazaktarğa qamal men praporşikter mektebin basıp aludı jüktegen.

Osınday jolmen qwrılğan bilik pen basqaru organı … şın mäninde bütindey sovettik emes, halıqtıq-demokratiyalıq organ boldı. Negizi, 1918 jılğı naurızda Vernıyda bolğan oqiğalardıñ bäri proletariat diktaturasınıñ ornatudıñ klassikalıq shemalarına onşa üylespedi.

Naruızdıñ 4-i men 5-i halıqtıñ türli toptarı men qoğamdıq wyım ökilderiniñ jinalısın ötkizu alğaşqı qadam boldı. Onıñ mindeti bilikke qatıstı mäseleni tüpkilikti şeşu edi. Söz söylegenderdiñ bäri Reseyde ornağan sovet ükimetin, yağni halıq komissarları keñesin zañdı dep tanudı jaqtap, köpşiligi sovetter biligi üşin dauıs berdi. Jiında bwrınğı äskeri-revolyuciyalıq komitet pen oblıstıq sovet qosılıp jaña äskeri-revolyuciyalıq komitet qwrıldı. Bwğan qosa, oğan oblıs kölemindegi, onıñ işinde sovet ükimetine qarsı belsendi küresken qoğamdıq wyımdardan da eki delegattan kirdi.

«Osınday jolmen qwrılğan bilik pen basqaru organı … şın mäninde bütindey sovettik emes, halıqtıq-demokratiyalıq organ boldı. Negizi, 1918 jılğı naurızda Vernıyda bolğan oqiğalardıñ bäri proletariat diktaturasınıñ ornatudıñ klassikalıq shemalarına onşa üylespedi» dep jazadı tarihşı Tat'yana Mitropol'skaya.

KÖLEÑKEDE QALĞAN REVOLYUCIYA MEREYTOYI

Qazaqstannıñ memlekettik muzeyleri Oktyabr' revolyuciyasınıñ 100 jıldığın eskermegenin aytqan jön. Mısalı, Qazaqstan ortalıq memlekettik muzeyiniñ qaraşa ayına arnalğan körmeler josparında bwl oqiğağa qatıstı eşteñe joq. Qaraşanıñ 7-si Japoniya mädenieti küni ötui tiis. Qaraşanıñ 10-ı «Nazarbaev: däuir, twlğa, qoğam» degen köşpeli körme jobası aşıladı. Almatı mwrajayında qazir «Almatı – ob'ektivte» degen fotosuretter körmesi ötip jatır.

2016 jılğı qazannan beri reseylik tarihşılar Resey men älemdegi 1917 jılğı revolyuciyağa qatıstı sayasi, ğılımi jäne qoğamdıq reakciyağa monitoring jürgizgen bolatın. Onıñ nätijeleri juırda Mäskeude jariyalandı. Reseylik Sputnik basılımı maqalasında älgi monitoring tobı müşesi Lyudmila Gotagovanıñ pikiri keltirilgen. Ol «postsovettik elderdiñ köbi üşin bwl mereytoy onşa wnamdı kün emes, öytkeni olar özgelermen bir qatarda bolğısı kelmeydi, ärqaysısı öz revolyuciyasın Resey revolyuciyasınan bölip alıp, özinin derbes tarihi narrativin qwrğısı keledi. Sondıqtan revolyuciyanı bwlay keşendi zerdeleu olarğa wnamaydı, olar orıs revolyuciyasına borıştı bolğısı kelmeydi. Bwğan qosa, olar öz memlekettigimizdi qwrudıñ alğı şarttarı sonau orta ğasırlardan bastap payda bolğan dep mälimdeydi» deydi.

Maqalanı jazu kezinde orıs tilindegi mına eñbekter paydalanıldı: “Alma-Ata v period Oktyabrya i v godı Grajdanskoy voynı (1917–1920 gg.)”; “Letopis' sobıtiy”. Alma-Ata, 1949; Djusupbekov S. “Gorod Vernıy” (Alma-Ata, 1980); Alma-Ata. Enciklopediya (Alma-Ata, 1983); Mitropol'skaya T. B. “Iz istorii Semireçenskogo kazaçestva” (Almatı, 1997); Luhtanov A. G. “Gorod Vernıy i Semireçenskaya oblast'” (Almatı, 2011).

Azat Europa / Azattıq radiosı

Related Articles

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

  • Çuncindegi kezdesu

    Tarihi suret Uaqıtı: 28 tamız 1945 j.; Orını: Çuncin (重慶) q-sı; Tüsinikteme: Tarihi surette AQŞ-tıñ qıtaydağı ökiletti elşisi Patrik Herli jäne Qıtay prezidenti Çan Kayşi men QKP törağası Mao. Çuncindegi kezdesu kezinde dialogqa kele bastağan qıtaylıq partiya ökilderi alpauıt el AQŞ pen Sovet Odağınıñ “qıtay sayasatın” jaña dağdarısqa äkeldi. Köriniste azamattıq soğıstı toqtatıp bükilqıtaylıq mäseleni şeşu bolğanımen ülken qastandıqtıñ bası sodan bastaldı. Alpauıt taraptar qıtay kartasın özgertetin jaña dialogtardı qızu talqılap jatqanda Şığıs Türkistan aumağında bir uaqıtta üş birdey uaqıtşa ükimet ömir sürdi. Olar: Birinşi, otstavkadağı Şen Şicay klanı; Ekinşi, Vu Çjunsinnıñ uaqıtşa ükimeti; Üşinşi, Şığıs Türkistan uaqıtşa ükimeti. AQŞ-tıñ qıtaydağı ökiletti elşisi Patrik Herli Şığıs Türkistan aumağın nazarğa ala

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: