تاربيە باعىتى يماني قۇندىلىق
kerey.kz
بۇگىنگى تاڭدا، شاكىرتكە جان – جاقتى تەرەڭ ءبىلىم بەرىپ، ونىڭ جۇرەگىنە كىسىلىكتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ۇزدىكسىز ۇيالاتا بىلسەك، ەرتەڭگى ازامات جەكە تۇلعانىڭ وزىندىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، اينالاسىمەن ساناسۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. يماني تاربيە بەرۋ – جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءومىردىڭ ءمانى، سۇيىسپەنشىلىك، باقىت، سىيلاستىق، تاتۋلىق، بىرلىك، توزىمدىلىك سىندى قۇندىلىقتاردى دارىتۋ ارقىلى ادامنىڭ قوعامدا ءوز ورنىن تابۋىنا، قابىلەت – دارىنىنىڭ اشىلا تۇسۋىنە، اقىل – پاراساتىن دامىتۋىنا، ياعني ءساندى دە ءماندى ءومىر سۇرۋىنە قىزمەت ەتەدى،جان-جاقتى مۇمكىندكك تۋعىزادى. بۇگىنگى جاڭا قوعام مۇددەسىنە لايىقتى، ءار جاقتى جەتىلگەن، بويىندا ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق پسيحولوگيا قالىپتاسقان ەرتەڭگى قوعام يەگەرى بولارلىق پاراساتتى ازامات تاربيە-لەپ ءوسىرۋ – وتباسىنىڭ، بالاباقشانىڭ،مەكتەپتىڭ، بارشا حالىقتىڭ مىندەتى.
ءدىن – يلاھي امىرلەر ارقىلى ادامزات بالاسىن كەمەلدىككە باستاپ، وزىندىك دۇنيەتانىم مەن قاعيدالار جيىنتىعى ارقىلى كوركەم مىنەز بەن ىزگىلىك اتاۋلىنى ءومىردىڭ بار سالاسىنا ورنىقتىرادى.باسقاشا ايتقاندا، ءدىن – بۇكىل عالامنىڭ، بولمىستىڭ، جاراتىلىستىڭ جۇرەگىنە، وزەگىنە، رۋحىنا، تامىرىنا جانە ونە بويىنا سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزگىلىكتى ورنىقتىراتىن ماڭگىلىك ماحاببات. ءدىن – ادامزات تاريحىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان، ولمەيتىن، كونەرمەيتىن، ماڭگىلىككە جەتەلەيتىن قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم، بۇكىل الەمگە ورتاق قۇندىلىق. ادام اتا الەيھيسسالامنان باستاۋ الاتىن العاشقى ادامداردىڭ بويىندا دا سانا مەن سەزىم، ماحاببات پەن مەيىرىم، ار-نامىس پەن ۇجدان جانە ادامگەرشىلىك ىزگى قاسيەتتەر سياقتى دىنگە، قۇدىرەتكە، جاراتۋشىعا دەگەن جوعارى سەنىم بولعان. وسىلايشا، ەستە جوق ىقىلىم زامانداردان بەرى سەنىم – جۇرەكپەن، ءدىن – اداممەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. اللا مەن پەندەنىڭ اراسىنا ءجىپسىز ورناعان قاستەرلى، قاسيەتتى كوپىر. قۇران:كەيبىر باتىستىق ءدىن تاريحشىلارى مەن ماتەرياليستەرگە كەرىسىنشە، اۋەلگىدە انيميزم، فەتيشيزم، توتەميزم سياقتى «يزمدەر» ەمەس، الىمساقتان بەرى اللا تاعالانىڭ قۇزىرىندا تەك ءبىر عانا ءدىننىڭ بار بولعانىن ايتادى. قۇراننىڭ بايانى بويىنشا، العاشقى پايعامبار بولعان ادام اتادان بەرگى بارلىق پايعامبارلار ادامزاتقا اللانىڭ ءبىر جانە تەڭدەسسىز ەكەنىن، اقىرەتتىڭ بار جانە تاعدىردىڭ حاق ەكەنىن ۋاعىزداپ كەلگەن. بۇل تۇجىرىم بويىنشا، ادامنىڭ ارعى اتاسى ۇجدان مەن پاراسات، اقىل مەن وي يەسى، سانالى ادام بولعان جانە ءدىني نانىمدارعا سەنىپ، جاراتقانعا سيىنىپ، اقىرەتكە يلانعان. بۇل ورايدا ءۇندىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن زەرتتەگەن نەمىس ويشىلى شەللينگتىڭ «ادامزات اۋەلدە ءبىر بولعان جانە جالعىز جاراتۋشىعا يمان كەلتىرگەن. بايىرعى ءدىن كەيىن جۇلدىزدارداي شاشىلىپ، قۇراقتاي ءبولىنىپ كەتكەن» دەگەن ءسوزى مەن اتاقتى انتروپولوگ-عالىم ءشميدتتىڭ: «بارلىق دىندەر اۋەل باستاعى تەك ءتاڭىرلى دىننەن وربىگەن» دەگەن پىكىرى قۇراننىڭ بايانىنان الشاق جاتقان جوق بالالارىمىزدى يماندىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ار-ۇياتىن، نامىسىن وياتىپ، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىك، قامقورلىق كورسەتۋ، ادالدىق، ىزەتتىلىك سياقتى قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. بالانى ۇلكەندى سىيلاۋعا، كىشىگە ىزەت كورسەتۋگە، يماندى بولۋعا، ادامگەرشىلىككە باۋلۋ رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ جەمىسى. بالالاردى ادامگەرشىلىكە تاربيەلەۋدە ۇلتتىق پەداگوگيكا قاشاندا حالىق تاربيەسىن ۇلگى ۇستايدى. ال، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى وسى ىسكە كوزىن جەتكىزۋ، سەنىمىن ارتتىرۋ. وسى قاسيەتتەردى بالاعا جاسىنان بويىنا سىڭىرە بىلسەك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ بەرىك ىرگە تاسىن قالاعانىمىز. ادامگەرشىلىك- ادامنىڭ رۋحاني ارقاۋى.ويتكەنى ادام بالاسى قوعامدا ءوزىنىڭ جاقسى كىسىلىك قاسيەتىمەن، ادامدىعىمەن، قايىرىمدىلىعىمەن ارداقتالادى. ادام بالاسىنىڭ مىنەز قۇلقىنا تاربيە مەن ءتالىم ارقىلى تەك بىلىممەن اقىلدى ۇشتاستىرا بىلگەندە عانا سىڭەتىن، قۇدىرەتتى، قاسيەتى مول ادامشىلىق اتاۋلىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.يماندىلىق تاربيەسىندە الدىمەن بالانى تەك جاقسىلىققا، قايىرىمدىلىققا، مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە باۋلىپ، سونى ماقسات تۇتسا، ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ دا بولاشاعى زور بولماق. جاسوسپىرىمدەردى يماندىلىق تاربيەسى ارقىلى تولىققاندى جەتىلگەن ازامات رەتىندە تاربيەلەۋ – قوعامىمىزدىڭ باستى ماقساتى.سەبەبى الەمدە،ازاماتتىق قوعامدا، وركەنيەت داۋىرىندە تاربيە يماني باعىت الىپ،دىنىنە ناسىلىنە تۇرمىس جاعدايىنا تاۋەلدى بولا تۇرىپ ءبىر عانا يماندىلىققا باۋلۋ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا ەتەك الىپ كەلەدى.ەندى كوممۋنيستىك تاربيە،اتەيستىك تاربيە،ساياسي تاربيە،مورالدىق نورما قاتارلى كاتەگوريالاردان رۋحاني كەمەلجەنۋ تۇعىرلى تۇجىرىمدار پسيحولوگيا، پەداگوگيكا، فيلوسوفيادا كوپتەپ كورىنىس بەرۋدە.ءتىپتى اتەيستىك تاربيەنىڭ ءوزى «قۇداي،جاساعان،جاساۋشى جوق» دەۋدىڭ ءوزىن شىنايى جۇرەكپەن قابىلداۋدى قاجەت ەتيەتىندىگىن كورسەتۋدە.بۇل دا سەنىمنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگى مويىندالۋدا.ولاي بولسا، رۋحاني بايلىققا، ەڭ الدىمەن، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى جاتقىزساق، ءتىل – قازاق بولۋىمىز ءۇشىن، ءدىن – ادام بولۋىمىز ءۇشىن، سالت-ءداستۇر – ۇلت بولۋىمىز ءۇشىن قاجەت.ال يسلامي جاھاندانۋدىڭ العا قويعان ماقساتى – ادامگەرشىلىك پەن كوركەم مىنەز-قۇلىق ۇستانىمدارىن تاراتۋ، ءار كىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن،ەركىندىگىن، تەڭدىگىن قورعاۋ، جانۇياعا قامقورلىق كورسەتۋ، بارلىق پەندەلەر اراسىندا ادىلدىك تارازىسىن ورناتۋ، ادامنىڭ ءناسىلىن، ءدىنىن، اقىلىن، ار-ۇجدان، دۇنيە-مۇلكىن قورعاۋ جانە زۇلىمدىققا، باسىنۋشىلىققا توسقاۋىل قويۋ بولىپ تابىلادى.
رۋحاني – كىسىلىك تاربيەسى – وزىندىك سانانى دامىتۋعا جاعداي جاساۋدى، جەكە تۇلعانىڭ ادەپ ۇستانىمىن، ونىڭ قوعام ءومىرىنىڭ نورمالارى مەن داستۇرلەرىمەن كەلىستىرىلەتىن مورالدىك قاسيەتتەرىن جانە باعدارلارىن قالىپتاستىرۋدى ۇيلەستىرە الادى.اللاھ مۋميندەرگە اشۋى كەلگەندە، ءوزىن – ءوزى ۇستاي الۋىن جانە جەتىمدەرگە كومەك بەرۋدى بۇيىردى. ءاردايىم ادام شىنشىل بولسا، ادال ەڭبەكپەن مال تاۋىپ، ادال جەسە، جاقسىلارمەن جولداس بولىپ، ءىلىم ۇيرەنسە، مەيىرىمدى دە قايىرىمدى بولسا، ۇنەمى كوڭىلدى دە پاك جۇرسە، مىنە سوندا عانا مۇسىلماندىق بەس پارىزدىڭ ەڭ باستى سەنىمى كاليماعا – ءتىل كەلتىرىپ، يماندىلىقتى وتەگەنى بولادى. يماننىڭ باسى – سەنىم، ال يماننىڭ ءتانى – بەس ۋاقىت ناماز، جۇرەگى – قۇران، كۇمبەزى – ىقىلاس، نيەت، تىلەك. يماننىڭ ءسوزى – اللاھتى ەسكە الۋ، نۇرى – شىندىق، حاق سويلەۋ، ءدامى – پاكتىك، جەمىسى – ورازا تۇتۋ، جاپىراعى – تاقۋالىق، ءدارىسى – ار، ۇيات. يمان ءتورت جەردە ساقتالادى: كوڭىلدە، جۇرەكتە، كوكىرەكتە جانە تاندە. ال ۇيات – كوزدە، بەتتە، سانادا ساقتالادى. وسىعان بايلانىستى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.س): «يسلام ناقتى، ياعني كوزگە كورنەكتى. ال يمان – ادامنىڭ جادىندا ياعني كوزگە كورىنبەيدى، جاسىرىن تۇرادى» – دەي وتىرىپ: “ەر جىگىتتىڭ ءۇش نامىسى بار. ءبىرى – يمانى، ەكىنشىسى – وتانى، ءۇشىنشىسى – وتباسى” دەپ ار-وجداننىڭ رۋحانياتتىلىعىن جوعارى باعالاعان
جاستاردى رۋحاني –يماندىلىققا تاربيەلەۋ، بولاشاعىنا جول سىلتەۋ – بۇگىنگى قاجەتتى، كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە.مۇنىڭ سىرتقى جانە ىشكى سەبەپتەرى دە بار.الەمدە،ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى ۇلكەن ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەر،تالپىنىستار مەن ۇسىنىستار بارشىلىق. دامىعان ەلدەردە، جۇمىرجەردەگى تاربيە تۋرالى قالىپتاسقان ءتۇرلى وي-سانالار مەن ىلىمدەردى، مىسالى; كونفۋتسزي،داو،ۋشينسكي،
اباي اتامىز ايتقانداي: «ادامدى – ادام ەتەتىن دە يمان، سۇلتان ەتەتىن دە يمان»، «رۋحاني بايلىق – باقىتقا جەتكىزەدى» – دەمەكشى، ءدىن ويلاۋدى، ىزدەستىرۋدى جانە ۇيرەنۋدى بۇيىرادى. جۇمىس ىستەپ، تابىسقا قول جەتكىزۋدى ۋاعىزدايدى.ءدىن – يماندىلىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ، سىپايىلىقتىڭ، پاراساتتى-لىقتىڭ، كوپشىلدىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ كەپىلى. ءدىنى، ءتىلى جوق حالىقتىڭ – بولاشاعى جوق.سونىمەن قاتار قوعام ومىرىندە ءدىننىڭ الار ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ءدىن ادەپتىلىك قاعيدالارى مەن قوعام بىرلىگىن، تاربيەلىك جۇيەلەردى قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى ءرول اتقارادى. عىلىم-زاتتاردىڭ تۇپنەگىزىنە ەنىپ، تابيعاتتى ءار قيلى ەتىپ ارلەندىرىپ، قوعامدىق ءومىردى راتسيونالداندىرادى. ال, ءدىن -ءومىردىڭ ءمانى مەن ماقساتىن اشادى، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن بايىتىپ، ونەگەلى كوزقاراس پەن ونەگەلى ارەكەت قالىپتاستىرادى. قۇدايدىڭ ميستيكالىق بەينەسىن جوعارعى الەمنەن، مىنا الەمدەگى ادامداردىڭ جۇرەگىنە قوندىرىپ، ونى اقيقات جولى رەتىندە ۇعىنۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ال،قازاق ءۇشىن يماندلىلىق تاربيەسى اتا-باباسىنان ۇلاسقان،جانىنا جاقىن، قانىنا سىنگەن، ۇلاسپالى ۇعىم،پەداگوگيكالىق تۇشىمدى كاتەگوريا.يمان ءدىني ۇعىم رەتىندە ءوز مازمۇنىندا كوپتەگەن قۇرامداس بىرلىكتەردەن تۇرادى; توتەمگە سەنۋ، شامانعا سەنۋ، كوك تاڭىرگە سەنۋ، تابيعات كۇشتەرىنە سەنۋ، بۇلاردىڭ ەشبىرى دە يمان ەمەس، جاي عانا سەنىم.مۇنىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ حالقىمىز باسىنان وتكىزگەن،سول نەگىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇستانعان سەنىمدەر دە بار. ارۋاققا سىيىنۋ، ونى قاستەرلەۋ ،تابيعاتتى ايالاۋ قازاق ءۇشىن يماندىلىق جولى.ول جايىندا قاتاڭ قاعيدالار مەن قۇندى ۇستانىمدار قالىپتاسقان. «ارۋاقتى سىيلاماساڭ دا،قورلاما!»، «ءولى رازى بولماي،ءتىرى بايىمايدى». «تابيعات-اناڭ; «باسىڭا پانا بولار تارىققاندا،وزەك جالعار تاماعىڭ اشىققاندا،ايبارىڭ ەسىڭ كەتىپ قورىققاندا»-دەپ ءتىرى ءجۇرىپ،تىرشىلىك ەتەر تىرەك ەكەنىن ەسكە سالىپ وتىرادى.ال،قازاق حالقى يسلامدى قابىلداۋ ارقىلى بۇل سەنىمىن جاڭا ساتىعا كوتەرىپ،تەرەڭدەتىپ بايىتقان جۇرت.قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا داستۇرىندە يماندىلىق تەك ءدىني سەنىم ەمەس، ول سونداي-اق، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق سالتقا، حالىقتىق ەرەكشەلىككە اينالعان قۇبىلىس. حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە يمان ءسوزىنىڭ اياسىندا سەنىم ماعىناسىمەن قاتار، بارلىق ادامي اسىل قاسيەتتەردى (ۇيات، ار-نامىس، سابىرلىق، جومارتتىق، شىنشىلدىق، ادالدىق، ىزگىلىك،قايىرىمدىلىق،
ءدىن – يلاھي امىرلەر ارقىلى ادامزات بالاسىن كەمەلدىككە باستاپ، وزىندىك دۇنيەتانىم مەن قاعيدالار جيىنتىعى ارقىلى كوركەم مىنەز بەن ىزگىلىك اتاۋلىنى ءومىردىڭ بار سالاسىنا ورنىقتىرادى.باسقاشا ايتقاندا، ءدىن – بۇكىل عالامنىڭ، بولمىستىڭ، جاراتىلىستىڭ جۇرەگىنە، وزەگىنە، رۋحىنا، تامىرىنا جانە ونە بويىنا سۇيىسپەنشىلىك پەن ىزگىلىكتى ورنىقتىراتىن ماڭگىلىك ماحاببات. ءدىن – ادامزات تاريحىمەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان، ولمەيتىن، كونەرمەيتىن، ماڭگىلىككە جەتەلەيتىن قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىم، بۇكىل الەمگە ورتاق قۇندىلىق. ادام اتا الەيھيسسالامنان باستاۋ الاتىن العاشقى ادامداردىڭ بويىندا دا سانا مەن سەزىم، ماحاببات پەن مەيىرىم، ار-نامىس پەن ۇجدان جانە ادامگەرشىلىك ىزگى قاسيەتتەر سياقتى دىنگە، قۇدىرەتكە، جاراتۋشىعا دەگەن جوعارى سەنىم بولعان. وسىلايشا، ەستە جوق ىقىلىم زامانداردان بەرى سەنىم – جۇرەكپەن، ءدىن – اداممەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. اللا مەن پەندەنىڭ اراسىنا ءجىپسىز ورناعان قاستەرلى، قاسيەتتى كوپىر. قۇران:كەيبىر باتىستىق ءدىن تاريحشىلارى مەن ماتەرياليستەرگە كەرىسىنشە، اۋەلگىدە انيميزم، فەتيشيزم، توتەميزم سياقتى «يزمدەر» ەمەس، الىمساقتان بەرى اللا تاعالانىڭ قۇزىرىندا تەك ءبىر عانا ءدىننىڭ بار بولعانىن ايتادى. قۇراننىڭ بايانى بويىنشا، العاشقى پايعامبار بولعان ادام اتادان بەرگى بارلىق پايعامبارلار ادامزاتقا اللانىڭ ءبىر جانە تەڭدەسسىز ەكەنىن، اقىرەتتىڭ بار جانە تاعدىردىڭ حاق ەكەنىن ۋاعىزداپ كەلگەن. بۇل تۇجىرىم بويىنشا، ادامنىڭ ارعى اتاسى ۇجدان مەن پاراسات، اقىل مەن وي يەسى، سانالى ادام بولعان جانە ءدىني نانىمدارعا سەنىپ، جاراتقانعا سيىنىپ، اقىرەتكە يلانعان. بۇل ورايدا ءۇندىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىن زەرتتەگەن نەمىس ويشىلى شەللينگتىڭ «ادامزات اۋەلدە ءبىر بولعان جانە جالعىز جاراتۋشىعا يمان كەلتىرگەن. بايىرعى ءدىن كەيىن جۇلدىزدارداي شاشىلىپ، قۇراقتاي ءبولىنىپ كەتكەن» دەگەن ءسوزى مەن اتاقتى انتروپولوگ-عالىم ءشميدتتىڭ: «بارلىق دىندەر اۋەل باستاعى تەك ءتاڭىرلى دىننەن وربىگەن» دەگەن پىكىرى قۇراننىڭ بايانىنان الشاق جاتقان جوق بالالارىمىزدى يماندىلىققا تاربيەلەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ار-ۇياتىن، نامىسىن وياتىپ، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىك، قامقورلىق كورسەتۋ، ادالدىق، ىزەتتىلىك سياقتى قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. بالانى ۇلكەندى سىيلاۋعا، كىشىگە ىزەت كورسەتۋگە، يماندى بولۋعا، ادامگەرشىلىككە باۋلۋ رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ جەمىسى. بالالاردى ادامگەرشىلىكە تاربيەلەۋدە ۇلتتىق پەداگوگيكا قاشاندا حالىق تاربيەسىن ۇلگى ۇستايدى. ال، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى وسى ىسكە كوزىن جەتكىزۋ، سەنىمىن ارتتىرۋ. وسى قاسيەتتەردى بالاعا جاسىنان بويىنا سىڭىرە بىلسەك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ بەرىك ىرگە تاسىن قالاعانىمىز. ادامگەرشىلىك- ادامنىڭ رۋحاني ارقاۋى.ويتكەنى ادام بالاسى قوعامدا ءوزىنىڭ جاقسى كىسىلىك قاسيەتىمەن، ادامدىعىمەن، قايىرىمدىلىعىمەن ارداقتالادى. ادام بالاسىنىڭ مىنەز قۇلقىنا تاربيە مەن ءتالىم ارقىلى تەك بىلىممەن اقىلدى ۇشتاستىرا بىلگەندە عانا سىڭەتىن، قۇدىرەتتى، قاسيەتى مول ادامشىلىق اتاۋلىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.يماندىلىق تاربيەسىندە الدىمەن بالانى تەك جاقسىلىققا، قايىرىمدىلىققا، مەيىرىمدىلىككە، ىزگىلىككە باۋلىپ، سونى ماقسات تۇتسا، ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ دا بولاشاعى زور بولماق. جاسوسپىرىمدەردى يماندىلىق تاربيەسى ارقىلى تولىققاندى جەتىلگەن ازامات رەتىندە تاربيەلەۋ – قوعامىمىزدىڭ باستى ماقساتى.سەبەبى الەمدە،ازاماتتىق قوعامدا، وركەنيەت داۋىرىندە تاربيە يماني باعىت الىپ،دىنىنە ناسىلىنە تۇرمىس جاعدايىنا تاۋەلدى بولا تۇرىپ ءبىر عانا يماندىلىققا باۋلۋ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا ەتەك الىپ كەلەدى.ەندى كوممۋنيستىك تاربيە،اتەيستىك تاربيە،ساياسي تاربيە،مورالدىق نورما قاتارلى كاتەگوريالاردان رۋحاني كەمەلجەنۋ تۇعىرلى تۇجىرىمدار پسيحولوگيا، پەداگوگيكا، فيلوسوفيادا كوپتەپ كورىنىس بەرۋدە.ءتىپتى اتەيستىك تاربيەنىڭ ءوزى «قۇداي،جاساعان،جاساۋشى جوق» دەۋدىڭ ءوزىن شىنايى جۇرەكپەن قابىلداۋدى قاجەت ەتيەتىندىگىن كورسەتۋدە.بۇل دا سەنىمنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگى مويىندالۋدا.ولاي بولسا، رۋحاني بايلىققا، ەڭ الدىمەن، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى جاتقىزساق، ءتىل – قازاق بولۋىمىز ءۇشىن، ءدىن – ادام بولۋىمىز ءۇشىن، سالت-ءداستۇر – ۇلت بولۋىمىز ءۇشىن قاجەت.ال يسلامي جاھاندانۋدىڭ العا قويعان ماقساتى – ادامگەرشىلىك پەن كوركەم مىنەز-قۇلىق ۇستانىمدارىن تاراتۋ، ءار كىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن،ەركىندىگىن، تەڭدىگىن قورعاۋ، جانۇياعا قامقورلىق كورسەتۋ، بارلىق پەندەلەر اراسىندا ادىلدىك تارازىسىن ورناتۋ، ادامنىڭ ءناسىلىن، ءدىنىن، اقىلىن، ار-ۇجدان، دۇنيە-مۇلكىن قورعاۋ جانە زۇلىمدىققا، باسىنۋشىلىققا توسقاۋىل قويۋ بولىپ تابىلادى.
رۋحاني – كىسىلىك تاربيەسى – وزىندىك سانانى دامىتۋعا جاعداي جاساۋدى، جەكە تۇلعانىڭ ادەپ ۇستانىمىن، ونىڭ قوعام ءومىرىنىڭ نورمالارى مەن داستۇرلەرىمەن كەلىستىرىلەتىن مورالدىك قاسيەتتەرىن جانە باعدارلارىن قالىپتاستىرۋدى ۇيلەستىرە الادى.اللاھ مۋميندەرگە اشۋى كەلگەندە، ءوزىن – ءوزى ۇستاي الۋىن جانە جەتىمدەرگە كومەك بەرۋدى بۇيىردى. ءاردايىم ادام شىنشىل بولسا، ادال ەڭبەكپەن مال تاۋىپ، ادال جەسە، جاقسىلارمەن جولداس بولىپ، ءىلىم ۇيرەنسە، مەيىرىمدى دە قايىرىمدى بولسا، ۇنەمى كوڭىلدى دە پاك جۇرسە، مىنە سوندا عانا مۇسىلماندىق بەس پارىزدىڭ ەڭ باستى سەنىمى كاليماعا – ءتىل كەلتىرىپ، يماندىلىقتى وتەگەنى بولادى. يماننىڭ باسى – سەنىم، ال يماننىڭ ءتانى – بەس ۋاقىت ناماز، جۇرەگى – قۇران، كۇمبەزى – ىقىلاس، نيەت، تىلەك. يماننىڭ ءسوزى – اللاھتى ەسكە الۋ، نۇرى – شىندىق، حاق سويلەۋ، ءدامى – پاكتىك، جەمىسى – ورازا تۇتۋ، جاپىراعى – تاقۋالىق، ءدارىسى – ار، ۇيات. يمان ءتورت جەردە ساقتالادى: كوڭىلدە، جۇرەكتە، كوكىرەكتە جانە تاندە. ال ۇيات – كوزدە، بەتتە، سانادا ساقتالادى. وسىعان بايلانىستى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.س): «يسلام ناقتى، ياعني كوزگە كورنەكتى. ال يمان – ادامنىڭ جادىندا ياعني كوزگە كورىنبەيدى، جاسىرىن تۇرادى» – دەي وتىرىپ: “ەر جىگىتتىڭ ءۇش نامىسى بار. ءبىرى – يمانى، ەكىنشىسى – وتانى، ءۇشىنشىسى – وتباسى” دەپ ار-وجداننىڭ رۋحانياتتىلىعىن جوعارى باعالاعان
جاستاردى رۋحاني –يماندىلىققا تاربيەلەۋ، بولاشاعىنا جول سىلتەۋ – بۇگىنگى قاجەتتى، كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە.مۇنىڭ سىرتقى جانە ىشكى سەبەپتەرى دە بار.الەمدە،ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى ۇلكەن ىزدەنىستەر مەن زەرتتەۋلەر،تالپىنىستار مەن ۇسىنىستار بارشىلىق. دامىعان ەلدەردە، جۇمىرجەردەگى تاربيە تۋرالى قالىپتاسقان ءتۇرلى وي-سانالار مەن ىلىمدەردى، مىسالى; كونفۋتسزي،داو،ۋشينسكي،
اباي اتامىز ايتقانداي: «ادامدى – ادام ەتەتىن دە يمان، سۇلتان ەتەتىن دە يمان»، «رۋحاني بايلىق – باقىتقا جەتكىزەدى» – دەمەكشى، ءدىن ويلاۋدى، ىزدەستىرۋدى جانە ۇيرەنۋدى بۇيىرادى. جۇمىس ىستەپ، تابىسقا قول جەتكىزۋدى ۋاعىزدايدى.ءدىن – يماندىلىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ، سىپايىلىقتىڭ، پاراساتتى-لىقتىڭ، كوپشىلدىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ كەپىلى. ءدىنى، ءتىلى جوق حالىقتىڭ – بولاشاعى جوق.سونىمەن قاتار قوعام ومىرىندە ءدىننىڭ الار ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ءدىن ادەپتىلىك قاعيدالارى مەن قوعام بىرلىگىن، تاربيەلىك جۇيەلەردى قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى ءرول اتقارادى. عىلىم-زاتتاردىڭ تۇپنەگىزىنە ەنىپ، تابيعاتتى ءار قيلى ەتىپ ارلەندىرىپ، قوعامدىق ءومىردى راتسيونالداندىرادى. ال, ءدىن -ءومىردىڭ ءمانى مەن ماقساتىن اشادى، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن بايىتىپ، ونەگەلى كوزقاراس پەن ونەگەلى ارەكەت قالىپتاستىرادى. قۇدايدىڭ ميستيكالىق بەينەسىن جوعارعى الەمنەن، مىنا الەمدەگى ادامداردىڭ جۇرەگىنە قوندىرىپ، ونى اقيقات جولى رەتىندە ۇعىنۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ال،قازاق ءۇشىن يماندلىلىق تاربيەسى اتا-باباسىنان ۇلاسقان،جانىنا جاقىن، قانىنا سىنگەن، ۇلاسپالى ۇعىم،پەداگوگيكالىق تۇشىمدى كاتەگوريا.يمان ءدىني ۇعىم رەتىندە ءوز مازمۇنىندا كوپتەگەن قۇرامداس بىرلىكتەردەن تۇرادى; توتەمگە سەنۋ، شامانعا سەنۋ، كوك تاڭىرگە سەنۋ، تابيعات كۇشتەرىنە سەنۋ، بۇلاردىڭ ەشبىرى دە يمان ەمەس، جاي عانا سەنىم.مۇنىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ حالقىمىز باسىنان وتكىزگەن،سول نەگىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇستانعان سەنىمدەر دە بار. ارۋاققا سىيىنۋ، ونى قاستەرلەۋ ،تابيعاتتى ايالاۋ قازاق ءۇشىن يماندىلىق جولى.ول جايىندا قاتاڭ قاعيدالار مەن قۇندى ۇستانىمدار قالىپتاسقان. «ارۋاقتى سىيلاماساڭ دا،قورلاما!»، «ءولى رازى بولماي،ءتىرى بايىمايدى». «تابيعات-اناڭ; «باسىڭا پانا بولار تارىققاندا،وزەك جالعار تاماعىڭ اشىققاندا،ايبارىڭ ەسىڭ كەتىپ قورىققاندا»-دەپ ءتىرى ءجۇرىپ،تىرشىلىك ەتەر تىرەك ەكەنىن ەسكە سالىپ وتىرادى.ال،قازاق حالقى يسلامدى قابىلداۋ ارقىلى بۇل سەنىمىن جاڭا ساتىعا كوتەرىپ،تەرەڭدەتىپ بايىتقان جۇرت.قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا داستۇرىندە يماندىلىق تەك ءدىني سەنىم ەمەس، ول سونداي-اق، ۇلتتىق پسيحولوگيالىق سالتقا، حالىقتىق ەرەكشەلىككە اينالعان قۇبىلىس. حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە يمان ءسوزىنىڭ اياسىندا سەنىم ماعىناسىمەن قاتار، بارلىق ادامي اسىل قاسيەتتەردى (ۇيات، ار-نامىس، سابىرلىق، جومارتتىق، شىنشىلدىق، ادالدىق، ىزگىلىك،قايىرىمدىلىق،
.
پىكىر قالدىرۋ