“شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىن” قىتايعا وڭ شەشىپ بەرگەن ساياساتكەرى جاڭ جىجۇڭ (张治中).
تسين ۇكىمەتى قۇلاپ ۇلتشىل-دەموكرات قىتايدىڭ ءبىرىنشى رەسپۋبيليكاسى ورناعان سوڭ تسين قۇرامىندا ديپلومات نەمەسە تسين-ءنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جۇمىس جاساعان كادرلارى جاڭا قىتاي رەسپۋبيليكاسىنىڭ وكىلەتتى ەلشىسى نەمەسە سىرتقى ىستەر ءمينىستىرى بولىپ شىعا كەلدى. اراسىندا گومەنداڭ (国民党) ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ىشكى-سىرتقى بارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەندەرى دە بار. سىرتقى قالقا ۇكىمەت قۇرىپ تاۋەلسىزدىگىن يىعىلان (جاريا) ەتكەن سوڭ جانە ورتالىق ازيادا جاڭا وداقتاس رەسپۋبيليكالار پايدا بولعان سوڭ بارلىق ستراتەگيالىق نازار قازاقتارعا اۋعانى تاريxي شىندىق ەدى. بۇنى 1912-1922 جج اراسىنداعى قازاقتارعا ۇستانعان ساياساتىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسى ون جىلداعى قىتايدىڭ قازاقتار تۋرالى ۇستانىمى بىرقانشا ديسسەرتاتسسيالىق عىلمي تاقىرىپقا جۇك بولارى انىق. جالپى ءبىرىنشى قىتاي رەسپۋبيليكاسى كەزىندە نان كيندە (南京) سۋن ياتسەننىڭ (孙中山) جەكە قابىلداۋىندا بولعان العاشقى قازاقتار سوڭىرا ءبىربولىم وقۋشىلاردى اسكەري وفيتسسەرلەر گيمنازياسىنا قابىلداۋىنان تارتىپ گومەنداڭ (国民党) ۇكىمەتىنىڭ شەرديمان وسپانۇلى، قامزا ءشومىشبايۇلى، دالەلقان جانىمقانۇلى، قادۋان مامىربەكقىزى ت.ب قازاق دەپۋداتتارى مەن ۇلت دەلاگاتتارىن قابىلداۋىنا دەيىنگى 40 جىلدى ءبىز تىم اشىپ ايتا الماي ءجۇرمىز. اقتاردىڭ التاي، قۇلجا، ءۇرىمجى-شونجىداعى بۇلىگى، الاش وردا وكىلدەرىنىڭ شاۋەشەكتەگى كىشى قۇرىلتايى، ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق رەسپۋبيليكالاردىڭ قۇرىلۋى تاعىسىن تاعى تاريxي داتالاردا قىتاي سىرتقى ىستەر مينىستىرلىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قازاقتار تۋرالى “قۇپيا مالىمدەمەنى” ورتالىق ۇكىمەتكە قارشا بوراتقان-دى. بۇنىڭ شەت جاعاسىن ياڭ زىڭشيننىڭ “قاتەلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ۇيىندە جازىلعان شىعارمالارى” مەن جەكە ەستەلىك “بۋگوجاي” جازبالارىنان تابا الاسىز. قازاقتىڭ اقتارمەن، الاشپەن، ورتالىق ازياداعى رەسپۋبيليكالارىمەن بىرىگىپ تەرريتوريا ماسەلەسىن قۋزاۋىنان قالاي الاڭداعانىن ونىڭ اۋزىنان بىلە الاسىز. جالپى ءبىرىنشى قىتاي رەسپۋبيليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ سوڭى وتە ءساتسىز بولدى دەۋگە بولادى. بىراق شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىندە xالىقارا مەن سوۆەت وداعىنىڭ ساياسي پيعىلىن ۇتىمدى پايدالانىپ ءوز پايداسىنا شەشىپ الدى. ال، دايىن اسقا تىك قاسىق بولعان كوممۋنيست قىتايلار (共产党) ۇلتشىل قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى جولى مەن شىلاۋىنان 1972-ءشى جىلعا دەيىن شىعا المادى. كوممۋنيست قىتايلار قۇرامىندا الەمدىك گەوساياساتتى جاقسى بىلەتىن وقىعان ساياساتكەر نەمەسە ديپلومات از بولعاندىقتان فورموزعا (台湾) قاشپاي قۇرالىن تاپسىرىپ باعىنعان كوپتەگەن مامانداردى ولتىرمەي قايتا ماڭىزدى جۇمىستارعا قويۋعا ءماجبۇر بولدى. سولاردىڭ ءبىرى- قىتايدىڭ باس اۋرۋى “شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىن” قىتايعا وڭ شەشىپ بەرگەن ساياساتكەرى جاڭ جىجۇڭ (张治中).
قىتايدىڭ ۇلتتىق رەسپۋبيليكا داۋىرىندەگى سىرتقى ساياساتى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قازاقتار تۋرالى تاريxي مالىمەتى قىتاي قازاقتارى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى ءالى دە بولسا اشپاي بۇعىپ ساقتاپ وتىر. الدا-جالدا ول اقيقاتتار اشىلىپ جاتسا قىتاي قازاقتارىنىڭ مادەني، ساياسي ءھام الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر شىعاتىنى انىق. جانە بۇنى گومەنداڭ-سوۆەت قاتىناستارىنىڭ قازاقتارعا ىقپالى دەپ ايىرىم زەرتتەۋگە دە ابدەن بولادى. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارامىن گومەنداڭ (国民党) ۇكىمەتى كەزىندە ۇقك-دا ىستەگەن قىتايلاردىڭ كوبى اتىلدى، ۇرىمجىدە وسپانمەن قاتار تۇرىپ اتىلعاندارى دا بار. ال، كەيبىرى كوممۋنيست قىتايدىڭ (共产党) ۇقك قۇرامىندا قايتادان جۇمىس اتقاردى. ولار كەيىن 1954-58 جج، 1960-62 جج، 1966-76 جىلدارى نەشە مىڭ قازاقتىڭ اتىلىپ كەتۋىنە، تۇتقىندالۋىنا، ماڭىزدى جۇمىستان قاعىلۋىنا ۇلكەن كەسىرى ءتيدى. بۇنى الدا كەڭەيتىپ جازامىن…
Kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ