Käşmirdegi ataqtı Şrinagarğa kel­gen sol bosqındardıñ arasında bir jılımdı ötkizdim. Olar Or­talıq Aziya topırağın mıñdağan jıldar boyı mekendep kele jatqan qazaq halqınıñ ökilderi eken.

Meni qonaq etken qaysar ruhtı üy ieleri kommunistik bilikten qaşıp, Qıtaydağı Şıñ­jañ provinciyasınan qonıs audarğan, attıñ jalında ösken köşpendilerdiñ wrpaqtarı edi.

Äyelim ekeumiz qasireti men qasieti birdey wlı köş jolındağı osı halıqtıñ jaqın dosına ay­naldıq. Wzaq jolğa Şıñjañnan 4000 üy şıqqan eken, solardıñ 350-i ğana Käşmirge jetipti.

KÄŞMİRDEGİ ÖMİR. Immigranttardıñ tağdırı şeşilgenge deyin Käşmir biligi qayırımdılıq körsetip, olardı Djelam özeni jağasındağı bekiniske panalattı.

Bastarındağı qasiretke qaramastan, qazaqtardıñ wnjırğası tüsken joq. Bizdi qwşaq jaya qarsı aldı, uaqıt öte kele bir-birimizge bauır basıp kettik. Olarmen etene aralasıp, qazaq tilin üyrengen twñğış amerikalıq, bälkim, men bolarmın.

Jazda olar Şrinagar qalasınıñ ıstığı men şañınan qaşıp, jaylauğa köşti. Käşmirden uaqıtşa miniske alğan attarımen tau etegindegi jaylauğa jetip jayğasıp, raqattana uaqıt ötkizdik.

«Tyan'-Şan'dağı jaylauımızğa wqsaydı eken», – deydi ru kösemi Qalibek. Baurayı kökoray şalğın, añğarlarınan sıldırlap, käusar möldir bwlaq aqqan, tösi şırşalı-arşalı ormanmen kömkerilip, wşar basına appaq qardan malaqay kigen keremet jer.

Jaz jaylauğa şıqqanda qazaqtar bir jeñildep qaladı eken! Tabiğattıñ üy­renşikti swlu tirşiligine qayta oralıp, bir-birimen qaljıñdasıp, külip-oynap märe-säre bop jatır. Jaqında ğana körgen auırtpalıqtarı bir sätke wmıt bolğanday.

Jaylauda – Qalibektiñ kiiz üyindemin. Jañbırlı künderdiñ birinde ol Swltan Şärip degen rubasını jäne tağı birneşe igi jaqsılardı üyine äñgime-düken qwrıp, ötken künderdi eske aluğa şaqırdı.

Bir top qazaq jigitteri orta­dağı tütini bwrqırağan oşaqtı aynala otırdı. Bastarında añ terisimen ädiptelip, kök, qızıl, keybirinde külgin jibekpen kömkerilgen şoşaqay tımaq.

Wzın tondarınıñ eteginiñ astınan jwmsaq etikteri jıltıraydı. Biri maldas qwrıp, keybiri qızıl kilemge jantayğan jas jigitter bir-birimen qaljıñdasıp, aldarındağı mol da semiz etti alaqandarımen toltıra asauda.

Äyelder şını ıdısqa şay jäne kilegey qwyıp berude. (Käşmirde köşpendilerdiñ susını – qımızdı tabu qiın). Mağan qonaq retinde qwrmet körsetilip, ağaş tegenege salınğan qoydıñ bası tartıldı. Asqa bata jasalğannan keyin ru kösemi ettiñ eñ sıylı jerin kesip alıp, aldıma qoydı.

Qazaqtardıñ köbi Barköl keñesine qatısu üşin wzaq jol jürip keldi. Qısqı boranda maldıñ köbi qırılıp qaldı. Qozdap jatqan qoylardı jılı jerge aparu mümkin bolmadı. Bwl qazaqtar üşin «qar tösenip, mwz jastanğan» zobalañ şaq edi.

1950 jıldıñ naurızına deyingi halıq twr­mısı jaqsı-twğın. Äli qarı erip ülgermegen keñ jazıqqa mıñdağan el kep qonıstanatın. Wldarı äkeleriniñ şañırağına qoñsı qonıp, şaqırımdarğa camaladay bop kiiz üy tigiletin.

Swltan Şäriptiñ auılında, kem degende, 15 000 kisi, 60 000 qoy, 12 000 jılqı, 7000 bas iri qara jäne mıñnan astam tüye bolatın. Barıs jılınıñ 28 naurızında mıñğa juıq ru aqsaqaldarı tuğan jer – al­tın besigin tastap, oñtüstiktegi Ündistanğa köşuge bel budı.

Bir aptadan keyin keñes Qazaq avtonomiyalıq memleketin qwrıp, Janımhandı – elbasşı, al Ospan batırdı qolbasşı retinde tağayındadı. Eki basşı da bilik ba­sında wzaq bola almadı, dünieden erte ozdı.

Barköldegi är üy, är azamat, är ana, är bala wlt retinde ıdırap ketu qaupin sezdi. Alay­da qazaqtar wlttıq bolmıs pen kündelikti ädet-ğwrıptarğa berik edi. Eresekter mal baqtı, qarttar olardıñ tileuin tiledi, al bala­lar oyın qudı – bäri ädettegidey jürip jattı.

Säuirdiñ ortasında Barköldegi auılğa ayaq astınan kommunister basa köktep kirdi. Mwzday qarulanğan äsker äyelder men bala­larğa tezdetip üylerin jığıp, malın aydap, tauğa ketuine bwyrıq berdi.

Özderinen küşi basım jauğa eti üyrenip qalğan qazaqtar üşin bwl eşqanday ürey tuğızğan joq. Wrandağan batırlar özderin ayamay, jauğa barınşa qarsılıq körsetti. Qazaq mer­genderi «bir oq wşsa – bir dwşpan joq» deydi. Biraq jaña qaru-jaraqpen qarulanğan jaudı jeñu mümkin emes edi. Jüzdegen qazaq mert boldı.

Bir kezde kösemderdiñ «Jänibek!» degen wra nı estildi. Jänibek – osı rulardıñ bwrınğı ötken batırınıñ atı. «Şepti bwzıñdar da, qaşıñdar!». Bärinen ayırılğan, älsiregen, ıza kernegen halıq oñtüstikke qaray jöñkildi.

Swltan Şäriptiñ aytuınşa, Barköldegi 15 000 adamnıñ 12 600-ı ölip, twtqınğa tüsip, habarsız ketti. Birazı tau-tastıñ arasına kirip jan saqtadı. Olar äli de sol jerlerde tığılıp jürui mümkin.

İz-tüssiz ketkenderdiñ işinde qazaqtıñ jaña basşısı Janımhan da bar bolatın. Ol Qıtay kommunisterimen Pey Şanda (Soltüstik taular) bolğan qaqtığısta twtqınğa tüsti. Sosın onı asığıs Ürimşi­ge aparıp, 1951 jıldıñ aqpa­nında ölim jazasına kesti. Eki ay öte qazaqtardıñ ekinşi qol­basşısı Ospan batırdı da so­lay «ayıptap», azaptap öltirdi.

Negizinde, mwsılman dästüri boyınşa, qazaqerkeginiñ tört äyelge deyin aluına boladı, alayda jağdayı tömen adam bir ğana äyel aluğa şaması jetedi. Qalibektiñ üş äyeli, kömekşisiniñ jäne Swltan Şäriptiñ ekiden äyeli bar. Balaları eki jılğa sozılğan köş kezinde düniege keldi.

Sonımen, qabırğanı qayıstırğan tağdırdıñ qiındığına, jau şapqın­şılığına qaramastan, el öziniñ oñtüstikke qaray bastağan saparın jalğastıra berdi. Endi olar aptap ıstıq, köz aşırmay qwm suırğan jel men su tapşılığına kez keldi.

Olar aldımen Mahayğa, odan soñ batıstağı Gäsköl men Temirlikke qaray jürdi. Ru­basılar bwl jerde köp jıl boyı tirşilik etip kele jatqan Qwsayın täyjini tauıp aldı. Olar ayırılğan maldarınıñ ornın Qwsayın qolınan kelgeninşe toltırıp be­rerine senimdi edi.

Sol kezde Temirlikke meniñ dosıma aynalğan Qalibektiñ bastamasımen elu şaqtı üy qazaq keldi. Ürimşi aynalasındağı jaylaularda mal soñında jürgen olar Barkölde bolğan swmdıqtı estipti. Rubasılar halqın tez arada Tyan'-Şan­nan oñtüstikke qaray köşirdi. Olardıñ da maqsatı Qwsayın Täyjiniñ elimen kezdesu boldı.

Dwşpannıñ şabuılımen, jağdaydıñ qiındığımen küre­se otırıp Qalibektiñ köşken eliniñ körgen qorlığı Swltan Şärip pen Dälelhannıñ şığısta körgeninen de asıp tüsti. Jazbalarımda Qa­libektiñ kömekşisi Hamzanıñ Takla-Makannıñ şığıs şetindegi Lop Nor şölinen ötkendigi tu­ralı estelikteri bar.

Hamza: «Karta bolmağandıqtan biz Lop Norğa aparatın özendi boylay jürdik», – dep eske aladı. Biz ötken töbelerde adam men mal süyekteri şaşılıp jattı. Aramızdağılar­dıñ köbi bizdiñ de tağdırımız sonday bola­dı dep qayğılandı. Biraq olarğa ölim bizdiñ emes, dwşpandarımızdıñ tağdırı ekendigin ayttım. «Alğa qarayıq ta, Allağa senip jolı­mızdı jalğastırayıq», – dedim.

BWLAQ PA, TWZAQ PA? Hamza äñgimesin äri qaray jalğastırdı: «Qısta, şöl daladan ötip bara jatıp borağan qar, qwmmen arpalıstıq. Kommunister bizdi qolğa tüsiretin twzaq retinde qoldanatın şığar dep qorqıp, su közderine jolamaudı jön kördik. Al kişkentay qwdıqtardağı su qa­tıp qalğan bolatın. Mwzdı jarıp, eritip işip, özimizben birge mwz kesekterin alıp jüretin edik».

Keybireuler bizden ajırap, adasıp, mwz da taba almay qaldı. Basında malınıñ sütin işti. Keybiri iri qara men qoyın soy­ıp, qanın işti. Sonda da köp adam qırıldı. Jeti künnen keyin Qwsayın Täyjiniñ adamda­rın kezdestirdik. Halıq märe-säre bop qua­nıp, bir-birine tartu jasastı».

Qwsayın Täyji Temirlikke jetkende Qalibek pen basqa rubasılarğa jılqı, tüye, qoy, iri qara bölip berdi. Biraq Qalibek onı sıylıq retinde qabıldağısı kelmedi. Qwsayın Täyjiniñ bergen jaqsı attarı men tüyeleri üşin, oğan özinde qalğan qoyların ayırbasqa berudi jön kördi.

Qazaqtarda jılqı satudıñ özindik dästüri bar eken. Qalibek pen Qwsayın Täyji ayırbasqa qoyılğan maldı tolığımen qarap, bağalap, deldalğa jügindi. Deldal wzın jeñ işine bireuiniñ oñ qolın, bireuiniñ sol qolın tığıp wstap eki kösemniñ ortasına otırdı.

Sausaqtarınıñ qimılı arqılı Qalibek öz şartın bildirdi, deldal bwl wsınıstı Qw­sayın Täyjige däl solay jetkizdi. Ol öz oyın da däl solay bildirdi. Sauda osılay jürdi, üşeui de tis jarmay, ündemey oylanıp otı­rdı. Qazaqtar bwl saudanı oñaylatıp, ası­ra maqtaudıñ, köp söyleudiñ aldın aladı dep senedi. Sauda ayaqtalğan soñ Qalibek pen Qwsayın Täyji jaynamazdarın äkeldi de, qwbılağa qarap, qarttarmen birge ekindi namazına jığıldı. Al jastar er-toqımda­rın äzirley bastadı.

Birazdan keyin bir top attı jigit kökpar tar­tısuğa kiristi. Serkeni arı tartıp, beri tartıp talasıp jür. Bir şette balalar «qızböri» oy­nap jatır. Bir bala qasqırdıñ basına wqsas baskiim kiip, qatardıñ eñ soñında twrğan ba­lanı tartıp äketuge tırısadı.

Qazaqtıñ er balaları altı-jeti jasqa tolğanğa deyin jasırınbaq, soqırteke nemese «Han jaqsı ma?» degen qol şa­palaqtaytın oyın oynaydı. Sadaqpen tışqan aulaydı. Osı jasta qazaqtıñ wl-qızdarı kişigirim er-toqımğa qonıp, atqa minudi üyrenedi.

Swltan Şärip pen Dälelhan bastağan bir top bosqın 1950-51 jıldıñ qısında Täjinorğa köşip ketti. Al Qalibek öz adamda­rımen Temirlik mañında qaldı.

«Jaz – jwmaq, qıs – tozaq», – deydi qazaq mäteli. Jwt kezinde nemese qıstıñ boranı men qıtımır ayazında köp mal qırılıp qaladı.

Täjinorda ötkizgen qıstıñ birinde jerdi kök tayğaq mwz qwrsap tastadı, jwrt özi de azayıp qalğan maldıñ köbin soyuğa mäjbür boldı. Bwl ayaq astınan ettiñ tım köbeyip ke­tuine alıp keldi. El üy-üydi aralap, et taratıp ketti.

TOQŞILIQTAN KEYİNGİ JOQŞILIQ. Azaptı künder de keldi. Jwrt tek şay işip, qwrt jedi, keyde tarınıñ talqanın talğajau etti. Birde – qwt, birde – jwt, birde – aş, bir­de – toq – qazaqtıñ köbi osılay tirşilik etip keledi. Jaqsılıq pen jamandıq, köteriñki köñil küy men jabırqau künder bir-birimen almasıp kep twradı.

Aşarşılıqpen küresu maqsatında Şıñjañ qazaqtarı birdi-ekili eginşilikpen aynalıstı. Olar jıl mausımına baylanıstı ıñğaylı jayılımdarğa meken auıstı­rıp, negizinen malşılıqtı käsip etti.

Qıstauları ädette ıqtasın alqaptarda nemese tau etegindegi ormandı jerlerde boladı. Qar erip, köktem şığa bastağanda tau bauraylarındağı şüygindi şalğındarğa qaray köterilip, kökteude otıradı, sol jer­den jaylauğa köşip ketedi.

Tamız nemese qırküyek aylarında bir­neşe üy malın birigip bağadı. Qoyların qırqıp, qwrttarın keptirip, soğımğa soyılatın maldı dayındap bolğannan keyin, olar aqırındap qıstauğa köşedi. Ol jerde kiiz üylerin jiıstırıp, janında qaşası bar böreneden jasalğan üylerde twradı.

Täjinarnordıñ suığında qoldarı bos uaqıtta, alda ne kütip twr eken dep bola­şaqtı boljay bastadı.

Mwsılman bolsa da, qazaqtar ırımşıl halıq. 1950-51 jıldıñ sol bir qiın qısın­da olar qoydıñ jauırının örtep, sonda tüsken sızıqtarğa qarap, alda ne kütip twrğa­nın boljaytın balgerge de talay jügindi.

Keleşekti boljaudıñ qwralı retinde qoy­dıñ qatıp qalğan qwmalağı da paydalanıladı. Qwmalaqtar­dı üşke bölip qatarınan tizip qoyıp, soğan qarap otırıp kimge qonaq keletinin, qanday oqiğa bolatının, isterine kim kedergi jasap jatqanın jäne özge de närselerdi bol­jap otıradı. Balgerlikpen qabiletti kisiler aynalısadı. Keyde, baqsılar basqalarğa bayqatpay äruaqtardı şaqı­rıp, solardıñ kömegimen de bolaşaqtı boljap otıratın. Dinbasıları bwl äreketke qattı qınjılatın edi. Biraq qaytken künde de, bal aştıru ha­lıqtıñ dini nanımınıñ bir böligi bop keledi.

Nwrğojay batır Käşmirdegi qazaqtarğa eñ tanımal kisi. Ol jılı jüzdi, qaljıñ­bas, baysaldı äri salmaqtı, bärine dostıq qöñil tanıtadı. Şayqasta tülkidey aylaker, arıstanday qayrattı.

Sonımen qatar, Nwrğojay batır sıylı baqsı edi. «Edi» deytin sebebim, birneşe ay bwrın onı kezdestirgenimde ol baqsılıqtı qoyğanday bop körindi. Tüsinuimşe, ol Käşmirdey mwsılmandar köp twratın jerde külkige qalmau üşin tastağan tärizdi.

QASQIR JINDI ŞAQIRU. Bir küni, Şrina­gardağı jaylauda men Nwrğojay batırdıñ bir jas balanıñ boyına qonğan jındı quıp şıqqanın kördim.

Bala kiizdiñ üstinde jattı, al jan-jağın­da onıñ tuıstarı men jınnıñ şığarıluın körgisi kelgen adamdar jiıldı. Nwrğojay batır dombırasın sabalap, at üstinde şa­uıp jürdi. Birneşe ret aynalğannan keyin ol attan sekirip tüsti de, dombırasın şetke qaray itere sala, balanıñ işine kirip alğan jındı şaqıra bastadı:

«Şaqıramın, şaqıramın,

kök qasqırdı şaqıramın.

Kel degende kel!

Ülken tau kişi taudıñ tübine tüsti!

Tiliñdi şığar, qayta jap.

Köziñdi alart qaytalap!»

Aynala twrğan dombıraşılar Nwrğojay batırdıñ sözderine qosılğanday dombıra­sınıñ şanağın sabalap twrdı. Jınnıñ bar ekeni belgili bolğanda eki kömekşi orında­rınan atıp twrıp, Nwrğojay batırdıñ belin arqanmen oray bastadı. Arqannıñ arası­na şıbıqtar tığıp, Nwrğojay batırdıñ denesi qısılğanşa bwray berdi. Bwl kezde Nwrğojay batır gipnozğa wşırağan tärizdi bolıp körindi. Arı-beri jügirip basın şay­qap, eki qolın alğa qaray sozıp twra qaldı. Kömekşiler onı eki qolınan wstap alğan kez­de Nwrğojay batır olarmen birge aynalıp otırıp, tüsiniksiz sözder ayta bastadı.

Biin jalğastıra otırıp, qolına balta aldı da boyına jın kirgen balağa qaray sermep, ürley berdi. Bwdan keyin ol balta basınıñ bir şetimen kökiregin küştep wra bastadı. Baltasın tastay sala, ottan şoq şığarıp auzına laqtırdı. Qıp-qızıl ıstıq temirdi jalağan kezde közderi ayna­lıp, denesi dirildep ketti. Mwnıñ bäri körin­bey twrğan jınnıñ äreketterin qaytalau maqsatında jasalğan edi.

Qaumalap twrğan adamdar «Şaqabay! Şaqabay! Şaqabay!» (Şaqabay degen Nwrğo­jaydıñ batır atası eken) dep wrandadı.

Bwl jınnıñ balanıñ denesinen şıqqanın körsetetin äreket edi. Bwdan keyin baqsı jer­ge swlap tüsti.

Osınday äreketten keyin wzaq äri tereñ wy­qığa batadı eken. Qasındağılar denesin uqalap, basın sipaladı. Bwnday räsimnen soñ ol belgili mölşerde may işui tiis, äytpese onıñ işinen qan ketip, qauipti dertke äkelui mümkin eken.

SÄTSİZ KÜN, MÜŞEL JAS. Qazaqtarda ata-babalarınan qalğan ırımdardı äli wstanatı­nı bayqaladı. Olar ömirin 12 jıldıq ciklğa böledi. Ärbir jıldı januar atauımen ataydı. 25 jäne 37 jastı erekşe qauipti äri sätsiz dep esepteydi. Eger adam osı jastan aman şıqsa, kiimin tügel taratıp beredi. Bwnıñ sebebi ke­leşegin jaña kiimmen qarsı alğısı keledi.

Är otbası aptanıñ belgili bir künin sätsiz sanaydı. Bwl küni köşu turalı söz qozğauğa tıyım salınadı.

Köktemde birinşi ret kün kürkiregennen keyin äyelder dalağa şığıp, üydiñ sırtın ağaş qasıqpen wrıp şığadı. Bwdan aspanda jürgen jındar üyge jolamaydı dep senedi.

Qoyan jılınıñ basında (1951 jıl) kom­munister Temirlik mañayında Qalibekke şabuıl wyımdastırdı. Jaudıñ qaruına toytarıs bere almağan ol halqın jinap, Tibetke qaray betteydi.

Aqpan ayında Täjinordağı qazaqtarğa Ospan batır twtqındalıp, Qalibek kom­munisterdiñ soqqısına wşırağandığı tu­ralı habar jetti. Kösemder tez arada kiiz üylerdi jıqtırdı da, Kunlun ötkelinen asıp, Tibet arqılı batısqa qaray qozğal­dı. Allanıñ kömegimen Käşmirge jetip te qalarmız dep ümittendi.

Borandı Kunlun artta qalsa da, malğa şöp tabu qiınğa soqtı. Mal arıp-aşıp qırılıp jattı. Qazaqtardıñ nietine oray, bwl jer­lerde añşılıqpen aynalısu mümkindigi bol­dı. Erkekter elik, böken jäne taueşki atıp äkeletin. Jelinbey qalğan etti ıstap nemese sürleytin. Jabayı añdardıñ tezegin otqa jağıp paydalandı.

ET JEYTİN JILQILAR. Alla jibergen tağı bir jaqsılıq, «qwlan» dep atalatın qoñır tüsti kişigirim jabayı jılqı boldı. Qazaqtar qwlandı attıñ üstinen atıp alatın. Eti dämdi äri qwnarlı.

Jas kösem Mäjittiñ aytuınşa, olar ar­tılğan etti köşer aldında er-toqımına bay­lap aladı eken. Bir küni Mäjit atınıñ basın qayta-qayta bwrıp kele jatqanın bayqap qala­dı. Bwnıñ sebebi toqımğa baylanğan ettiñ iisi eken. Atınıñ aş ekenin bilgen Mäjit toqtay salıp, etti jegizbekşi boldı. Basında at jegisi kelmey basın tartqanımen, Mäjit etti attıñ auzına küştep tıqtı.

ERLERŞE KÜRESKEN ANALAR BAR. Sonda Qalibektiñ közi jarq etip, äyeline «aytıp ber» degendey işara bildirdi. Müliyanıñ jüzi alaulap, janarı nwrlana oqiğanı äñ­gimeley bastadı.

«Erim adamdarımen birge auıldan tıs jerde dwşpanmen şayqasıp jatqan. Ayaq astınan bizge qaray şauıp kele jatqan äskerdi bayqadıq. Äyelder balaların kö­tere sap, attarına qaray jügire jöneldi.

Men atqa mingenderdiñ eñ soñğısı edim jäne atım qattı osqırınıp, ornınan tapjılmay twrıp aldı. Kommunisterdiñ oğı at­tıñ ayağın janap ötkende, at atırılıp ketti.

Dwşpannıñ jaqındap qalğanın sezsem de, atımnıñ tizginin säl tartıp, balanı jerden ilip aldım. Kiimime tört oq janap ötkende, üreyim odan sayın küşeydi. Qwday oñdap atım samdağay boldı, söytip quğınşılardı tauda adastırıp kettim.

Köp keşikpey rulas Süleymen degen jigit­ti kezdestirip qaldım, qoy bağıp jür eken. Oğan bolğan oqiğanı aytıp berdim, ekeuimiz auılğa töte jolmen qayta şauıp bardıq. Dwşpannıñ üylerdi tonau üşin keletinin bil­dik. Eki mıltıq tauıp alıp, tığılıp küttik.

Biz oylağanday, olar auılğa qayta keldi. Süleymen oq jaudırıp kep berdi, tonauşı­lar şoşıp, abdırap qaldı. Süleymen bir mıltıqtan atıp jatqanda, men ekinşisin oqtap otırdım. Sol küni erim adamdarımen kelip, quıp şıqqanğa deyin dwşpandı bes sağat boyı auılğa kirgizbey twrdıq. Erim erlik körsetkenimdi, auıldı qwtqarıp qalğanımdı aytıp, meni maqtadı. Ol kündi eşqaşan wmıtpaspın!».

Tibet arqılı 1000 şaqırımnan astam jerdi jedeldete jürgenniñ özinde üş ay uaqıt aldı. Şabuıl bola qaladı-au degen oymen köşpendiler tıñşılar boluı mümkin auıldardı aynalıp ötuge tırıstı.

Al tibettikterge keletin bolsaq, olar qazaqtardıñ öz jerimen ötuine eş qarsılıqsız rwq­sat berdi. Köşip bara jatqan qazaqtar jol körsetu üşin qoyşılardı jaldap otırdı. Tibet te Qıtay kommunistik biliginiñ qorlığın körip jatqan edi.

Ol jaqta köp özennen ötu kerek boldı, al qazaqtardıñ köbi jüzu bilmeytin. Erli-zayıptı­lar bir atqa mingesip, kişkentay balalar anaları­nıñ qwşağına tığıldı. Jas qoyşı jigitter eki qoydan iıqtarına artıp, mwzdı sudı keşip ötti.

TÜRİK ELİNİÑ BIİK PARASATI. Bir küni alıstan mwz qwrsanğan Qaraqorımnıñ silemderi körine bastadı. Şarşap-şaldığıp, jaqsılıqtan ümit üze bastağan köşpendiler taulardı alğaşında sağımğa wqsattı.

Bosqındar Käşmirge jaqın Tibettiñ şetki auılı Rudoktıñ mañında ayaldap, qalaşıqtıñ basşısın qonaqqa şaqırdı. Ti­bettik qonaqqa mıltıq sıyladı, ol qazaqtarğa twz, wn jäne kirpiş şay berdi, şekarağa aparatın joldı körsetip, sät sapar tilep şığarıp saldı.

Käşmirge kireberistegi Pan­gong Co-nıñ mañında olar alğı şeptegi şekaraşılardıñ süz­gisinen ötip, qasietti topıraqqa ayaq bastı.

Adam sengisiz jeñiske jetip, osı kündi köre almay qalğandar turalı oylağanda quanıştarı su sepkendey basılatın. Aman jetkenderdiñ arasında balası ne jaqın dosı, tuısı qaytıs bolmağan, twtqınğa tüspegen, joğalmağan bir­de-bir jan joq edi.

Jaña ömir özge de qiındıqtarğa tolı boldı, äytse de, ölim men ömir taytalasıp ötken wzaq joldıñ azabımen salıstırğanda, tük emes, äri­ne. Käşmirdiñ taulı jayılımdarı jergilikti malşılardıñ menşiginde bolğandıqtan, qa­zaqtar bwrınğı ömir saltın jalğastıradı dep aytu qiın edi.

Şrinagar siyaqtı ülken qalanıñ mädenietine qalıptasu qazaqtarğa qiın tidi. Käşmir men Ündistannıñ şınayı qayırımdılığına qosa qazaqtarğa Türkiya Respublikası da kömek qo­lın sozdı. Türkiya bosqındarğa Şıñjañ da­lasına wqsas Anadolı üstirtine qonıstanudı wsındı. Onıñ üstine, türikter qazaqtardıñ tiline wqsas tilde söyleydi, äri olardıñ ata tegi men tarihı da bir.

1952 jıldıñ qaraşa jäne jeltoqsan ayla rında eki jüzge juıq qazaq Käşmirden şığıp, qara jolmen jäne teñizben Türkiyağa attandı. Artınan olarğa tağı seksen bes qazaq qosıldı, bäri jaña elge tamır jayıp, tez üyrenip ketti.

Qalibekpen birge alpıs adam Käşmirde tağı da on segiz ayğa qaludı wyğardı. 1954 jıldıñ mausım ayında olar da Türkiyağa qonıs audardı.

Käşmirdegi bir jılımız da öte şıqtı. Äyelim ekeumiz qaytuğa jinaldıq. Qazaq dostarımız bizdiñ qaluımızdı ötindi, olarğa bizdi de tuğan topıraq şaqırıp jatqanın tüsin­dirdik. Mwnı aytqanda qazaqtar ünsiz qaldı. Tuğan jerdiñ qadirin olardan artıq eşkim de sezinbes, sirä…

Qılşıldağan jas Mäjit, salmaqtı Swltan Şärip, qızuqandı Qalibek bizdi qoştasu qonaqasına şaqırdı. Bäri bir künde! Ädeptigimizdi körsetu üşin barğan är üydiñ tamağın aş adamday jedik.

QOŞTASARDA ÜY IELERİ JABIRQAÑQI QALDI. Eñ soñında Şrinagar keruen sa­rayındağı Qalibektiñ ekinşi qabattağı üyinde jinaldıq. Üydiñ işi bizge sonşalıqtı tanıs: bwrıştağı oşaqta ot qızaradı, edenge aşıq tüsti töseniş tösel­gen, qabırğada qamşı, beldik, bas kiim ilinip twr. Et jedik, jas qoydıñ sorpasın iştik. Samsağa wqsas, arasına et pen kökönis salıp, üşbwrıştap tüygen tağam men bauırsaqqa toydıq. Jäne qayta-qayta, kesemizdi toltıra şay soraptadıq.

Basqalar da äyelderimen kelipti. Meniñ zayıbım äyelderge äşekeyler, al Swltan Şäriptiñ äyeli oğan bir uıs kümis tiın sıy­ladı. Qalibek äyelderiniñ biri jüzigin şeşip, äyelimniñ sausağına saldı.

Ädette wstamdı keletin er adamdar ke­net közderine jas aldı. Tuğan jerinen tıq­sırılıp, tauqımet tartıp, Täuelsizdiginiñ jolında qwrban bolıp kele jatqan qaysar jandarğa qoştasarda men bılay dedim: «Qa­zaqtıñ naqaq qanın tökkender wzaq jıldar boyı ökinetin boladı äli!».

Avtorı: Milton Dj. Klark

nationalgeographic.kz