|  |  | 

تۇلعالار ادەبي الەم

مۇسىرەپوۆ باعالاۋىنداعى ماعاۋين

29342476_172806870107620_6563631990262726656_n

«بۇل مۇحتار تۋرالى ءبىرىنشى ايتپاعىم — ونىڭ جاستار قاتارىندا سانالاتىن كەزەڭى بۇدان ەداۋىر جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ءبىزدىڭ سىنشىلار ول جايدى كەزىندە-اق كورگەن بولار، مەن ءوزىم كەشىرەك كورىپ قالدىم. ونىڭ الپىسىنشى، جەتپىسىنىشى جىلدارى جازعان اڭگىمە، پوۆەستەرى قالام ۇشى وتكىر، ءار ءسوزدىڭ ىشكى-تىسقى ەن تاڭباسىن، قات-قابات سىرى بارىن سول كەزدە-اق تانىتىپتى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ سول تۇستا جازعان “ايەل ماحابباتى”، “كۇتپەگەن كەزدەسۋ” سياقتى اڭگىمەلەرىن، “قارا قىز” سياقتى پوۆەسىن وقىعان سىنشى، نە بولماسا زامانداس دوستارى سول كۇنى-اق اۆتوردى قۇشاقتاپ قۇتتىقتاعان شىعار دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم سول دوستار قۋانىشىنىڭ ىشىندە بولماعانىمدى وكىنىش ەتكەندەيمىن. پەندەشىلىك تاعى…

مۇحتار ماعاۋين انا ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن، ورالىمدى، استارلى، ءارى وت جالىندى، ءارى نازىك تە بيازى بوياۋ-سىرلارىن العاشقى ادىمدارىنان باستاپ-اق مەڭگەرىپ العانىن كورسەتەدى. ءتىلىمىزدىڭ ورالىمدىلىعىن تەرەڭدەتۋگە قوسقان ۇلەسى دە از ەمەس. ەركەك-ايەل بەينەلەرى قانداي سوم! ءار ءتۇرلى ءومىر تالقىلارىنا تۇسە ءجۇرىپ، سول شىتىرمان-شىرعالاڭداردا مايىسا دا سىنا بىلمەگەن جاستارعا ەرىكسىز قىزىعاسىڭ. “كۇتپەگەن كەزدەسۋدەگى” سالكەن مەن كوشىم سياقتى ەر جىگىتتەر، زىميان ايگۇل سياقتى ماحابات جولىندا دا، باسقا تىرشىلىكتەرىندە دە تاباندى اينىماس جۇرەكتى ايەلدەرمەن قاتار ءشاريپا، تۇلىمقان، گۇلجيھان سياقتى “دۇنيەقوڭىز” ايەلدەر دە جەتكىلىكتى. بار ارمانى عىلىم ەمەس، اتاق-داڭق، بايۋ بولىپ كەتكەن بەكسەيىت دوتسەنت، اقىندىق قابىلەتى بولماسا دا اقىن اتانىپ جۇرگەن ۋاقاس سياقتى، عىلىم مەن ادبيەتتە، قۇدايعا شۇكىر، تىم كوپ كەزدەسەتىن تيپتەر دە بوسقا كۇيەلەنبەي، ءادىل بەينەلەگەن.

ماعاۋين شىعارما جەلىسىن تارتۋعا شەبەر. سيىسپاس بىردەمەلەردى توقپاقتاپ جىبەرۋ ء“ادىسى” وندا اتىمەن جوق. وقيعا سوعىستارى – سەبەپ پەن ءورىسى شەبەر تۇيىلگەن. ادام مىندەرىن وڭاشالاپ الىپ قاراساڭ ءبارى دە تانىس-بەيتانىستار.

اسىرەسە ەرەكشە ءمان بەرە ايتىلۋعا كەرەكتى، ەرەكشە باعالانۋعا ءتيىستى جاعى – بۇل كەزدەرى جاس جازۋشى قاتارىندا جۇرگەن ماعاۋيننىڭ بارلىق تاقىرىپتارى ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى كۇندەرىمىزدى كورسەتەدى. بەينەلەنگەن ادامدارى دا وسى داۋىردىكى. وسى ايتقاندارىمىزدىڭ ادىلەت ەكەندىگىنە سەنگەندىكتەن ماعاۋين مۇحتار بۇدان ون-ون بەس جىل بۇرىن-اق ىرگەلى جازۋشىلارىمىزدىڭ قاتارىنا قوسىلدى دەمەكپىز. ونىڭ سوڭعى جىلداردا شىققان ەكى تومدىق رومانى “الاساپىران” بۇل ويىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى. ماعاۋين قازىر ۇلكەن جازۋشىلار قاتارىنان سەنىمدى ورىن الدى. ۇلكەن شىعارما،ۇلكەن تالداۋدى كەرەك ەتەدى. ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ شارۋاسىنا قول سۇقپاي-اق قىسقاشا عانا ءوز قورىتىندىمدى ايتسام:

“الاساپىران” قازاق سوۆەت پروزاسىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن ماقتانىشى. “جاقسى ەڭبەك” دەيتىنىمىزدىڭ شەڭبەرىنە سىيمايتىن، ويى تەرەڭ، ءتىل كوركەمدىگىن تۇگەل مەڭگەرگەن، شەبەر قالامىنان عانا تۋا الاتىن قىمبات قازىنا.

مۇحتار ماعاۋين قاي شىعارماسىندا بولسىن ەركىن وتىرادى. تاقىرىپتارى ۇساق-ۇلاڭ ەمەس، بۇگىنگى كۇنىمىزدىڭ ىرگەلى ساۋالدارىنا تولىمدى جاۋاپ بەرەدى. ءاتۇستى ەمەس، تەرەڭ جاۋاپتار. العان تاقىرىپتارىن تەرەڭ زەرتتەپ الاتىنىن بايقالادى. اسىرەسە، “الاساپىران” رومانىن جازۋ ءۇشىن قانشا ءارحيۆتى قوپارعانىنا، قانشا قالالاردى كەزگەنىنە تاڭ قالاسىڭ. ماعاۋين مۇحتار ورنىقتى دارىن، ۇلكەن تالانت.

از-مۇز وقىس سويلەمدەر دە كەزدەسەدى: “ارقاردىڭ توقتىلارى مەن ەشكىلەرى” دەپتى ءبىر جەردە. توقتىلارى دەسەڭ، “ساۋلىقتارى” دەگەن دۇرىس بولار. ەشكىدەن توقتى ەمەس، لاق تۋاتىن. سۇلۋ قىزدى بەينەلەگەندە “اپاي ءتوس” دەپتى. “اپاي ءتوس” بالۋاندارعا، كەۋدەلى ەركەكتەرگە عانا ايتىلادى ەمەس پە؟! ماعان وتە ۇناماعانى – “سىمباتتىتىن”، “ۇستامدىتىنسىڭ” دەگەن ەكى ءسوز. ءبىر سوزدە قاتارىنان ءۇش “ى” ءارىپى بولسا، ول ءسوزدى اۋىزشا ايتقاندا اۋزىڭ يكەمگە كەلمەي كەتەتىن شىعار.”

قازاق ادەبيەتى گازەتى،
1984 جىلى، 27 ماۋسىم

Related Articles

  • ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

    ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى»  مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى

  • نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى  جونىندە

    كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان  ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ  كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە  مەن دە سولاي  ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ  مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى  سول كەزدەگى  س.م. كيروۆ اتىنداعى  كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان،   بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ  ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ  بابامىزدان  دا  اسقان

  • الىستاعى اعايىننىڭ اتامەكەنگە ورالۋ جولىن تۇڭعىش اشقان قازاقتىڭ قاھارمان قىزى

    ول كىم دەيسىز عوي، تۋراسىن ايتسام ول ساعات زاقانقىزى. توقسانىنشى جىلدارداعى العاشقى كوش موڭعوليا قازاقتارتارىنان باستالعان. سول كوشتى العاش باستاعان ادام ساعات زاقانقىزى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. جارعاق قۇلاعى جاستتىققا تيمەي، سوناۋ قيىن-قىستاۋ زامانىندا الىستاعى اعايىنداردىڭ جولىن اشقان وسى ادامدى قازاقتىڭ قاھارمان قىزى اتاۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. “كوش باسشىسىمەن كورىكتى”  “كورگەنى جاقسى كوش باستار”  دەيدى اتام قازاق.   وسى ەكى اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساق، وندا، ۇلكەن ءمان ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.       بۇرىنعى اۋىل كوشىنىڭ وزىندە، كوش باسشىلارى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءورىسىنىڭ جاعدايىنا قاراي، ءار مەزگىلدەگى اۋارايىنىڭ وزگەرىسىنە ساي، كوشىپ قونۋدا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلار  ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك  جۇكتەسە، موڭعوليادا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر جارىم عاسىر عۇمىر كەشكەن ەل جەرىنەن ،

  • الاش زيالىلارىنىڭ ۇرىمشىدەن قايتىپ كەلە جاتقاندا

    بولعان وقيعا ىزىمەن بولعان وقيعانىڭ ىزىمەن…   الاش جۇرتىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە سەزى ءوتىپ، ءاليحاننىڭ كولچاكتان بەتى قايتىپ، “ەندى قايتىپ تاۋەلسىز ەل بولامىز” دەپ جۇرگەن كەز ەدى. سەمي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ورداسى ەدى. سەمەيدە جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپ الاشورداشىلار قىتاي شەكاراسىنداعى ءۇرىمشى قالاسىنا بارىپ، ونداعى قازاق جۇرتىنىڭ حال جاعدايىن ءبىلىپ قايتۋعا جولعا شىققوان. ول كەزدە ءۇرىمشىنىڭ كوبى قازاق ەدى ۇيلەرى نەگىزىنەن سازدان قۇيىلعان. ورتا ازيانىڭ كوپ قالالارىن ەسكە سالعانداي. ءبىراز ۇلكەن كىسىلەر مەن جاستار احاڭنىڭ توتە الىپبيىمەن كىتاپ گازەت وقيدى. ەكەن. احاڭدى بۇرىن كورگەن ادامدار دا كەزدەستى. دەگەنمەن، احاڭ ءۇرىمشى قازاقتارىنىڭ تاەلسىز اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى ويلارى دا جوقتىعىن بايقاعان. سونىمەنگ، ءۇرىمشى قازاعىنىڭ جانە قىتايعا جاقىن باسقا ۇلتتاردىڭ باستى تۇرمىسى

  • ءبىر اۋىلداعى  ەكەۋدىڭ تاعدىرى

      جۇمات  انەسۇلى   ( ماحاببات تۋرالى اڭگىمە) “مەن سەنەن باسقانى ولگەنشە  كورمەيمىن دەپ سەرت بەرىپ ەدىم وزىمە” “دەدى بۋىنىپ ولەيىن دەپ جاتقان مايسا دەگەن قىز.. بۇل بايتوبە دەپ اتالاتىن اۋىل. بۇرىن ۇلكەن شارۋاشىلىقتارى بولعان.وقۋ اياقتالىپ، مەكتەپ بىتىرۋشىلەر مەكتەپتىڭ جانىنداعى الما باعىندا مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ تويى مەن  سىنىپتاس جاراس پەن مايسانىڭ تويى بىرگە وتەىزىلەتىن بولعان. جاراستىڭ Əكەسى فەرمەر، ازداپ ەگىستىگى بار. ال جاراسپەن بىرگن وقىعان Əمىرەنىڭ əكەسى əكىمشىلىكتە قىزمەت جاسايدى، ءəرى جەمىس وسىرەدى. بۇل جاراس پەن مايسانىڭ ۇيلەنۋ تويى باستالايىن دەپ جاتقاندا بولعان تراگەديا. جاراس پەن مايسا مەكتەپ ءبىتىرىپ،، ءوز سىنىپتاستارىمەن مەكتەپتىڭ جانىنداعى ۇلكەن باقتا ۇيلەنۋ تويلارىن مەكتەپ ءبىتىرۋ تويىمەن جال،عاستىرماقشى ەدى. مەكتەپتىڭ باعى القىزىل گۇلمەن جايناپ تۇر. وعان ءتۇرلى ءتۇستى لامپالار قوسىلعان. سىرتىنان

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: