|  | 

Tarih

Türkiya Respublikasınıñ qwrıluı jäne Atatürik reformaları

Talğat Joldaswlı

Türik wlt-azattıq soğısı bitip, 1922 j. 11 qazanda Mudaniya bitim şartı jasalğannan keyin, beybit kelisimşarttıñ reti keldi. Antanta elderi Ankara ükimetin de, Stambul ükimetin de 1922 j. qaraşada wyımdastırılatın konferenciyağa şaqırdı. Eki ükimetti birge şaqıru Ankara ükimetiniñ narazılıqtarına wlastı. Deputattar monarhiyanı alıp tastau mäselesin köterip, aqırında 1922 j. 1 qaraşada Osmanlı memleketi, yağni monarhiyalıq basqaru jüyesi (Saltanatın Kaldırılması) qwlatıldı. Tek Türkiyanıñ Wlttıq Ülken Mäjilisi ükimetiniñ ömir süretini bildirildi. Biraq Osmanlı äuletine tiesili halifalıq däreje saqtaldı. Halifanı Mäjilis tağayındaytın boldı. Osılayşı Stambul ükimeti joyılıp, Türkiya memleketi tarih sahnasına şıqtı. Sayasi rejimniñ qanday bolatındığı pikirtalas taqırıbına aynaldı. Halifanı jaña Türkiyanıñ basşısı retinde körgisi keletinder de köp boldı. Respublikalıq basqaru jüyesin dwrıs sanaytın deputattar da az bolmadı. 1922 j. 3 qaraşada soñğı Osmanlı ükimeti özin-özi tarattı. Stambul biligi de Ankara ükimetiniñ qolına köşti. 1922 j. 16 qaraşada eski swltan Vahdettin ağılşın äskerileriniñ kömegimen Stambuldan qaşıp şıqtı. Söytip Mal'tağa aparıldı. Mwstafa Kemaldiñ wsınısımen Mäjilis Abdulmejitti halifa etip sayladı.

1922 j. 20 qaraşa – 1923 j. 4 aqpan jäne 1923 j. 23 säuir – 24 şilde aralığında Lozannada beybit kelisimşart kezdesuleri Türkiya, Angliya, Franciya, Italiya, Japoniya, Grekiya, Rumıniya jäne YUgoslaviya elderi arasında ötti. Bwğaz mäselesinde Sovet Odağı ökili şaqırıldı. Balgariya, Bel'giya jäne Portugaliya keybir taqırıptarğa baylanıstı qatıstırılsa, AQŞ sırttay baqılauşı boldı. Türkiyadan Mwstafa Kemaldiñ tapsırmasımen bwl jiınğa Ismet Paşa jiberildi. Wzaq uaqıtqa sozılğan bwl process üstel bası soğısı sipatında boldı. Lozanna beybit kelisimşartı 5 tarau, 143 baptan twrdı. Bwğan say Siriyamen aradağı Hatay aymağı jeke statusqa ie bolıp, şekara sırtında qaldı (Hatay Türkiyağa 1939 j. qaytarıldı). Osmanlı memleketiniñ negizin qalauşı Osman Ğazidiñ atası Süleymen Şahtıñ Siriyanıñ Jaber qorğanındağı mazarı Türik jeri sanalatın boldı. Irakpen aradağı Mosul jäne Süleymanieniñ mäselesi wzaq tartıstarğa wlasıp, şeşimin tappadı. Bwl mäseleni konferenciyadan soñ Angliya men Türkiya eki jaqtı talqılaytın boldı. Batıs şekaradağı Frakiya aymağı jäne keybir araldardıñ mäselesinde Türkiya memleketi Grekiya, Italiya elderimen kelisimge keldi. Osmanlı memletketi öziniñ soñğı bir ğasırlıq ömirinde Evropalıq elderdiñ ıqpalında qalıp, öz jerinde şeteldikterge erekşe qwqıqtar (Kapitülasyon) beruge mäjbür bolğan edi. Bwl konferenciyada talqılanğan eñ qiın mäselelerdiñ biri osı bolsa da, Türik ökilderi öz degeninen qaytpay, şeteldikterge jasalğan erekşe qwqıqtardıñ barlığın alğızıp tastadı. Kelisimderge say bükil az wlttar Türikiya azamatı bolıp sanalatın jäne Şığıs Frakiya men Anadolıdağı Grekter men Grekiyadağı Türikter qarsılıqtı jer auıstıratın boldı. Osmanlı memleketiniñ 1854 jıldan bastap äbden batqan sırtqı qarızdarınıñ 65 procentin Türkiya töleytin boldı. Qalğan qarızdardı Osmanlıdan bölingen elder töleytin bolıp kelisildi. Bwl qarızdardı Türkiya 1954 j tölep tauıstı. Bwğazdar Wlttar Ligasınıñ qauipsizdiginde bolıp, eki jağası qarudan tazartıluı kerek boldı (Bwl mäsele 1936 j. Montre Bwğazdar Kelisimine say Türkiya paydasına şeşildi). Osılayşa älem elderi tarapınan Türkiya resmi türde moyındaldı. Bwdan soñ ülken şielenisterge wlasqan Mosul mäselesi Angliya-Türkiya arasında talqılanıp, sosın Wlttar Ligası aralasıp, soñında 1926 j. 5 mausımda Ağılşın-Türik kelisimine say Mosul mäselesi bitti. Ol boyınşa Mosul Irakqa berildi. Lozanna kelisiminen eki jarım aydan keyin Antanta elderi Stambuldı bosatıp ketti.Талғат Жолдасұлы суреті.

Üzdiksiz on jılğa sozılğan soğıstan Türik halqı äbden şarşağan edi. Soğıstardan ekonomikanıñ bükil salası ülken zardap kördi. Mäjiliste halifanıñ jağdayına baylanıstı tartıstar örbidi. Qwqıq Qorğau wyımınıñ işindegi Ekinşi Top dep atalatın oppoziciya halifanı memlekettiñ basşısı retinde körsetkisi keletin äreketter jasadı. Aqırı 1923 j. säuir ayında birinşi Mäjilis jañadan saylau ötkizu turalı şeşim şığarıp, taratılıp, saylau nätijesinde 1923 j. 11 tamızda ekinşi Türkiyanıñ Wlttıq Ülken Mäjilisi (TBMM) öz jwmısın bastadı. 1923 j. 9 qırküyekte Rumeli jäne Anadolı Qwqıq Qorğau wyımı öz jwmısın toqtatıp, Halıq partiyası (Halk Fırkası) bolıp qayta qwrılğandığın jariyaladı. Partiya törağası bolıp Mwstafa Kemal tağayındaldı. Bwl partiya 1924 j. 10 qaraşada Respublikalıq halıqtıq partiya (Cumhuriyet Halk Fırkası) bolıp ataldı. Ekinşi Mäjiliske 287 deputat saylandı. Mäjilis törağası bolıp Mwstafa Kemal, Prem'er-ministr bolıp Fethi Bey (Okiar) tağayındaldı. 1923 j. 13 qazanda Ankara resmi türde Türkiya memleketiniñ astanası bolıp bekitildi.

Altı ğasır ömir sürip qwlağan imperiyanıñ ornına 1923 j. 29 qazanda jüyesi müldem bölek Türkiya Respublikası Memleketi qwrıldı. Respublikalıq basqaru jüyesi Jaña Osmanlılar tarapınan 1860 jıldardan bastap talqılanğan edi. Mwstafa Kemal Konstituciyalıq monarhiyanıñ özin qajetsiz sanap, respublikalıq basqaru jüyesin engizdi. Eski jüyeni qorğağandar da boldı. Halıqtıq partiya işinde de oppoziciya ortağa şığa bastadı. Respublika jariyalanğannan keyin Mwstafa Kemal prezident bolıp saylandı. Fethi Bey Mäjilis törağası boldı.

Mäjilistegi wzaq tartıstardan soñ 1924 j. 3 naurızda Halifalıq dəreje alınıp tastalındı (Hilafetin Kaldırılması). Şığarılğan zañğa say Abdulmejid otbasımen Şveycariyağa jiberildi, Osmanlı äuletiniñ müşeleri de şetelge şığarıldı. 1924 j. 3 naurızda Şariğat jäne Vakıftar Basqarması (Şeriye ve Evkaf Vekaleti) da jabılıp, Din isteri ministrligi qwrıldı. Bilimniñ Biriktirilui turalı Zañ (Tevhid-i Tedrisat Kanunu) şığarılıp, bükil medreseler men mektepter Wlttıq bilim ministrligine bağındırıldı. 1924 j. 20 säuirde jaña Konstituciya qabıldandı. Respublikalıq-parlamenttik jüye ornığa bastadı. Osılayşa qwqıq erejeleri dinge negizdelgen teokratiyalıq jüye joyılıp, qwqıqtıq, zayırlı memleket qwrıldı. Älemde zayırlı jüyege köşken alğaşqı mwsılman memleketi boldı. Mazhabtar arası qwqıqtıq erejeleriniñ aluandığın joyıp, mwsılman men mwsılman emesterdi, äyel men erkekti, barlığınıñ zañ aldındağı teñdigin qamtamasız etu üşin jalğız qwqıq jüyesi engizildi. Ädilet ministrligi tarapınan komissiyalar qwrılıp, Batıs Evropanıñ Azamattıq, Qılmıstıq, Äkimşilik t.b. qwqıqtarı äkelindi. Osılayşa wltına, nanım-senimine, jınısına, tabına qaramastan barlığı zañ aldında teñ boldı.29261169_1789811764404178_1652781691279769600_n

Biraq bwl reformalar men qabıldanğan şeşimder jäne Lozannada Mosul mäselesiniñ şeşimin tappauı, Grekiyamen aradağı kikiljiñ, Konstituciyağa jasalğan özgerister partiya işinde oppoziciya qalıptastırdı. Partiyadan ketkender 1924 j. 17 qaraşada Progressşil Respublika Partiyasın (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası) qwrdı, 1925 j. 5 mausımda memleket tarapınan jabıldı. Partiyanı qwruşılar Wlt-azattıq soğısı jıldarında basşılıqta bolğan, ataqtı äskerbasılar Kazım Karabekir, Äli Fuat sekildi Mwstafa Kemaldıñ eski dostarı edi. Jabıluına sebep bolğan jağdaylardıñ biri eldegi jürgizilip jatqan reformalarğa qarsılıq retinde 1925 j. aqpan-säuir aylarında oñtüstik-şığıs aymaqtarda Şeyh Sayt köterilisi boldı. Säuirde Otan Satqındığı zañına dini-sayasi maqsattağı wyımdar qwruğa tiım salınatın bap qosıldı, dini maqsatta memlekettik jüyeni özgertudi, bwzudı közdeu otan satqını sanalatın boldı. Narazılıqtarğa qarsı zañdar şığarıldı. Täuelsizdik sotı (İstiklal Mahkemesi) qwrıldı. Osılayşa Şeyh Sayt köterilisi bastırıldı. Şeyh Sayt ölim jazasına kesildi. 1925 j. qırküyeginde sopılıq hanakalardı, ortalıqtardı jäne kesenelerdi jabu turalı şeşim şıqtı (Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması). Türik Respublikası işinde eşbir tarihat, şeyh, däruiş jäne mürit bolmaytındığı, bwlarğa say kiim men därejelerdiñ alınıp tastalğandığı körsetildi. 1925 j. qaraşada Kiim zañı qabıldanıp, memlekettik qızmetkerlerge şapka kiyu mindetteldi. Memlekette kommunistik propagandalarğa tiım salındı. 1926 j. mausım ayında Izmirde Mwstafa Kemalğa qastandıq wyımdastırıldı. Qastandıq wyımdastıruşılar twtqındalıp, qastandıq wyımdastıru boyınşa Progressşil Respublika Partiyasınıñ müşeleri ayıptaldı. Eski Ittihatşılar men Kazım Karabekir, Äli Fuat, Refet Paşa sekildi Progressşil Respublika Partiyasın qwruşılar twtqındaldı. Tergeuden soñ atı atalğandar aqtaldı. Bwl jağdaylar biliktiñ özge sayasi toptarğa qarsı, merzimdi basılımdarğa degen qısımın küşeytti. 1925-1930 jıldarı halıqaralıq küntizbe, sağat jäne san qabıldandı.

Mwstafa Kemal köppartiyalıq jüyege ötu täjiribesin de jasadı. Öziniñ dosı Fethi Beyge Liberaldıq Respublika partiyasın (Serbest Cumhuriyet Fırkası) qwrğızdı. Bwl partiya 1930 j. 12 tamız – 17 qaraşa arasında üş ay ğana ömir sürdi. Oqiğalar baqılaudan şığıp bara jatqan soñ partiya öz-özin tarattı. Liberaldıq Respublika partiyasınıñ taratıluınan keyin 1930 j. 23 jeltoqsanda Stambuldağı Naqışbandi tarihatı şeyhine bağınıştı Däruiş Mehmettiñ Izmir oblısı Menemen audanında köterilisi boldı. Mahdilik pikirdi köterip, jasıl tu wstap, şariğat jariyalauğa wmtılğan köterilisşilermen bolğan ülken qarulı qaqtığıs äskerbasınıñ ölimimen ayaqtaldı. Däruiş Mehmet de sol jerde öltirildi, dostarı qaşıp ketse de, qısqa uaqıttan soñ wstaldı.

Bilim salasında da zayırlılıq wstanımdarına say reformalar jasaldı. Sauatsızdıqtı joyu maqsatında halıqqa oqu-jazu üyretile bastadı. Bastauış, orta, joğarı bilim beretin wlttıq mektepter, joğarı oqu ornı qwrıldı. 1928 j. 1 qaraşada wzaq pikirtalastardan soñ latın alfabitine ötu turalı şeşim şığarıldı. 1934 jılı Konstituciyağa (Anayasa) äyelderge dauıs beru jäne saylanuğa qwqıq beretin özgeris engizildi. 1934 j. Tegi turalı Zañ (Soyadı Kanunu) qabıldanıp, halıq laqap emes öz tegin körsetetin esimder qoldanuı kerek boldı. Osı jılı Mwstafa Kemalğa Atatürik tegi berildi. Wlttıq ideologiya jürgizildi. Osı maqsatta 30-şı jıldarı wlttıq Tarih jäne Til Instituttarı qwrılıp öz jwmısın bastadı.. Respublikalıq Halıq partiyasınıñ principteri bolğan respublikaşıldıq, wltşıldıq, halıqşıldıq, memleketşildik, zayırlılıq jäne reformaşıldıq attı 6 qağida 1937 j. Konstituciyağa da engizildi. Meşitterde azan türikşe oqılatın boldı. Wltşıldıq pen Batısşıldıq (örkeniettik) sayasi pikirin wştastırğan sayasi közqarasqa keyin Atatürikşildik (Kemalizm) degen at berildi. Soğıstardan qattı zardap körgen ekonomika salasında 1923-1930 jıldarı reformalar jasalınıp, liberaldıq jüye ornatıldı. Biraq 30-şı jıldardağı älemdik krizisterden soñ memleketşildik, josparlı ekonomika engizildi. Sırtqı sayasatta Batıs elderimen de Sovet Odağımen de tatulıq sayasatın wstandı. 1923-1950 arası Türkiya tarihında jalğız partiyalıq kezeñ dep ataladı. 1938 j. 10 qaraşada Atatürik qaytıs bolıp, ornına komandalas dosı Ismet Inönü saylandı.

Modern Türkiyanı qwru maqsatın közdegen Atatürik reformaları modernizm men konservatizmniñ, jañaşıldıq pen eskişil-dästürşildiktiñ qaqtığıstarına sahna boldı. Bwl reformağa baylanıstı halıqtıñ, tarihşılardıñ, sayasatkerlerdiñ közqarastarı qay kezeñde de ärtürli…

facebook paraqşasınan alındı

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: