|  |  |  | 

تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

شىڭجاڭ-پاتشالىق رەسەي مەنتسين ۇكىمەتى اراسىندا ايقىن شەكارا كەلسىمى بولماعان

Eldeç Orda суреті.بۇل سۋرەتتە قىتايدىڭ شىڭجاڭ (新疆) پروۆينتسسياسىنداعى (ولكەسىندەگى) نەگىزگى اسكەري كۇشى شوعىرلانعان وڭىرلەردىڭ كارتاسى. قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ تىلىندە ايتقاندا شىڭجاڭ ءوندىرىس-قۇرلىس كورپۋسى نەمەسە شىڭجاڭ ءوندىرىس-قۇرلىس بازاسى (新疆生产建设兵团). ولاي دەپ اتاۋىنىڭ باستى سەبەبى- شىڭجاڭ اشىلماعان تىڭ ولكە بولعاندىقتان كوممۋنيستەردىڭ العاشقى اسكەري لەگى تىڭنان جەر يگەرىپ، تىڭنان اسكەري قالا سالۋىنا، سوعۋىنا تۋرا كەلگەن. سول سەبەپتى كوممۋنيست اسكەرلەر ءھام قورعانىس قولعاناتى ءھام ءوندىرىس پەن قۇرلىستىڭ بارىپ كەل، شاۋىپ كەل جۇمىسشىسى بولعان. باجايلاپ كارتاعا قاراپ وتىرساڭىز، قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ اسكەري قورعانىس كورپۋسى مەن سوعىس كازارماسى قازاقتار شوعىرلى قونىس تەپكەن سولتۇستىك شىڭجاڭعا جيى ورىنالاسقان. ىلە اڭعارى، ماناس وزەنىنىڭ كۇنباتىس-كۇنشىعىس جاقتارى، تارباعاتايدىڭ ۇرىمجىگە تۇسپاتۇس ميداي جازىق يەن بوزدالاسى مەن قازاقستانمەن شەكارا تۇسى جانە التاي تاۋلارىنىڭ شەكارا جاقتارى سونىمەن بىرگە ەرەنقابىرعامەن كىرىسكەن تاۋ قاپتالدارى دەرلىكتەي قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ اسكەري قورعانىس بازاسىنا اينالعان. مۇنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى نە؟
ءبىز شاما شارقىمىزشا بۇل سۇراققا تالداۋ جاساپ كورەيىك:Eldeç Orda суреті.
ءبىرىنشى سەبەبى، “قازاق قاۋپى” فاكتورى. ءبىز بۇنى بۇعان دەيىن دە تىلگە تيەك ەتكەمىز. بۇل ءوڭىر ياعني سولتۇستىك شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ جەر-سۋ ماسەلەسى كسرو تاراپ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىن استىرتىن تالاستاعى جەر بولعان. اتاپ ايتساق پاتشالىق رەسەي مەن تسين ۇكىمەتى اراسىندا بۇل ءوڭىردىڭ ايقىن ءارى انىق شەكارا كەلسىمى بولماعان، ۋاقىتشا شەكارا كەلىسىمى بولعان. كەزى كەلگەندە ەكى جاق شەكارا كەلسىمىن بۇزىپ جاڭالاپ وتىرعان، بىراق نەگىزگى شەكارا باسىمدىلىعى رەسەي جاعىندا بولعان. پاتشالىق رەسەي گومينداڭ بيلىگى كەزىندە دە ءوزىنىڭ شەكاراداعى باسىمدىق كۇشىن ساقتاپ وتىرعان، بۇل وڭىردە ءتورت ۇلكەن كونسۋل قۇرىپ، ەركىن رەسەي ۆاليۋتاسى مەن ورىس ءتىلىن ۇستەمدىككە شىعارعان. سوۆەتتىك كەزەڭدە دە بۇل وڭىرگە ون مىڭداپ اسكەر كىرگىزىپ ياڭ زىڭشين مەن شىڭ دۋباننىڭ ساياسي ماسەلەلەرىن شەشىپ وتىرعان (مىسالى، 1933-34 جىلى سوۆەت ەكى مىڭ اسكەرىن ۇرىمجىگە دەيىن اپارىپ قورشاۋداعى شىڭ دۋباندى قۇتقارعان). سول سەبەپتى بۇل ءوڭىر (سولتۇستىك شىڭجاڭ) رەسەيدىڭ ىقپالىندا بولعان. 1939-49 جىلدار اراسىندا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەت پەن سوۆەت ماسكەۋ اراسىندا نەمەسە ماسكەۋ مەن نان كين (南京) اراسىندا اشىق قىرعيقاباق تايتالاس باستالىپ كەتەدى. سوۆەت بۇل ءوڭىردى ءبولىپ ءبىرىن وزىنە (قازاقتار), ءبىرىن وداقتاس ۇيعىرستان عىپ قۇرۋعا تىرىسادى… كەيىن كوممۋنيست قىتاي بيلىككە كەلگەن سوڭ (1949) بۇل ءوڭىر (1951-1954) جانە دە سوۆەتتىك ماسكەۋ مەن سوۆەتتىك وداقتاس رەسپۋبيليكالار شىلاۋىندا (قازاق سسر) بولادى. قىتاي مەن سوۆەت اراسىنداعى شەكارا سىزىعى تولىق كەلىسىم ماقۇلىنا كونبەي ۋاقىتى ۇزارتىلا بەرەدى، كەرەك دەسەڭىز كوممۋنيست قىتاي مەن كوممۋنيست سوۆەت اراسىنداعى قىرعيقاباق تۇسشايىسۋعا بايلانىستى شەكارا قورعانىسى جۇزدەگەن رەت بۇزىلىپ تۇردى. وسىعان بايلانىستى سەمەي مەن وسكەمەن جانە جەتىسۋ وڭىرىنە ماسكەۋ اسكەري قورعانىسىن كۇشەيتىپ ارنايى وق تۇمسىق زىمىراندارىن قىتايعا قاراتىپ قويسا، قىتاي دا جالما جان اسكەري قورعانىسىن ارتتىرىپ سولتۇستىك شىڭجاڭدى وڭايعا بەرمەۋ مەن بەرىلمەۋدىڭ قامىن جاسادى. تىڭنان اسكەري قالا سالدى، اسكەري قالالارعا اسكەري تۇرعىندار ورنالاستىرىپ قىتايلاردىڭ سانىن اسكەري باعدارلاما ارقىلى ون ەسەگە كوبەيتتى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە 100% قىتايلار تۇراتىن ءزاۋلىم اسكەري قالا-قالاشىقتار پايدا بولدى. ماسكەۋ دە قۇر قول قاراپ تۇرعان جوق 100% ورىستار تۇراتىن اسكەري، يادرو قورعانىس پەن ءوندىرىس قالالارىن سالدى.

ەكىنشى سەبەپ: شارقي تۇركىستان مەن چين تۇركىستان ماسەلەسى. ەستەرىڭىزدە بولسا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن وسى پاراقشامدا جانە The Qazaq Times گازەتىندە وسى تىڭ تاقىرىپ تۋرالى ەڭ العاش تىلگە تيەك ەتكەمىن. الدا وسى تىڭ تاقىرىپتى جان-جاقتى تالداپ عىلمي ساراپتاما جاساماقپىن. بۇل ءوڭىر ياعني سولتۇستىك شىڭجاڭ قازاقتارى ەكى ساياسي بلوككا ءبولىنىپ ءبىرى شارقي تۇركىستان، ءبىرى چين تۇركىستان بولىپ استىرتىن جويقىن ساياسي قاقتىعىسقا بارعان-دى. ماسكەۋ مەن نان كين نەمەسە ماسكەۋ مەن پەكين نەشە ونداعان ديپلوماتيالىق ديالوگتار ارقىلى شاوقي تۇركىستان مەن چين تۇركىستان ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ، بۇل ءوڭىردى ۋاقىتشا قىتاي كوممۋنيستەرى تارابىنا قالدىرىپ سىرت موڭعوليانى وزىنە قاراتقان-دى. 50- جىلداردىڭ سوڭى سوۆەت-قىتاي سۋىق ساياسي كىربەڭىنە بايلانىستى بۇل ءوڭىردى ياعني سولتۇستىك شىڭجاڭدى موڭعوليا مەن سەمەي-جەتىسۋ اسكەري بلوگى اوقىلى قورشاپ تارتىپ الماق بولادى. اۋەلى بۇل وڭىردە استىرتىن ءۇشىنشى شىعىس تۇركىستان سوتسسياليستىك رەسپۋبيليكاسىن قۇرۋدىڭ ساياسي جوباسىن جاسايدى. قىتايعا كانال-راديو ارقىلى (مىسالى- الاتاۋ كانالى) اقپاراتتىق شابۋىل جاساپ، ىشتەگى انتيقىتايشىل كۇشتەرگە دەم بەرىپ ساياسي اۋانمەن ۇشىقتاي باستايدى. وسى سەبەپتى، بۇل وڭىردەگى قىتايدىڭ قورعانىس بازاسى كۇشەيە تۇسەدى. سوۆەتتى جاپپاي جامانداۋ ناۋقانى بەلەڭ الادى. امەريكا جاق تا سوۆەتتىڭ قىتايداعى ىقپالىن سەيىلتۋ ءۇشىن سوۆەت-قىتاي اراسىنداعى سابىرسىزدىققا “اقىل” ايتىپ كيلىگە باستايدى. بۇل جەردە تايۆان فاكتورىن دا ەسكەرگەن ءجون.Eldeç Orda суреті.

ءۇشىنشى سەبەپ: قازاقتار وتە شوعىرلى قونىس تەپكەن ءوڭىر. بۇل ءوڭىر قازاقتار ءبىرشاما جيى قونىس تەپكەن ءوڭىر جانە قازاق سسرمەن، قازاقستانمەن جانە موڭعوليا بايان-ولگيمەن مادەني، رۋxاني ءھام ساياسي بايلانىسى قويۋ بولدى. قىتاي كوممۋنيستەرىنە دەيىن ءار ايماق، ءار اۋدان، وكرۋگتەرىندەگى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى وتە جوعارى بولدى. ول وڭىردەردە قازاقستانشىل، سوۆەتشىل جانە تۇتاس قازاقتى بىرىكتىرۋگە قۇلشىنعان تۇلعالار ءبىرشاما كوپ بولدى. تۇراقتى شەكارا كۇزەتى مەن شەكارا ءتارتىبى وسال بولعاندىقتان ەكى جاقتاعى ۇلتتىق رۋxاني بايلانىس ۇزىلمەدى. وسى بايلانىس شىڭجاڭ قازاقتارىنا ەكى جولدى تاڭداۋعا ماجبۇرلەدى. ءبىرى، قازاق سسرعا قوسىلۋ; ەكىنشىسى، قىتايدا قازاق سسر سياقتى جەكە اۆتونوميالى ولكە قۇرۋ. وسى ەكى جول قىتاي قازاقتارىندا ءۇش رەت قايتالاندى، ۇشەۋى دە ءۇش ءتۇرلى ساياسي كەزەڭ-ءدى. ءبىرىنشى رەت 1918-1920 جىلدارى; ەكىنشىسى 1944-1954 جىلدارى; ءۇشىنشىسى 1983-1984 جىلدارى; بىراق، ءۇش كەزەڭدە دە قازاقتار تولىق نەگىزدەگى ساياسي اۆتونوميا قۇرۋ ارماندارىنا جەتە المادى. كەرىسىنشە قازاقتار شوعىرلى قونىس تەپكەن وڭىرلەر اكىمشىلىك بولشەكتەۋگە ۇشىراپ تۇتاس اۋماقتىڭ 40% اۆتونومياعا قاراستى بولدى دا، 60% جەرلەر قازاق اۆتونومياسىنىڭ سىرتىندا قالىپ قويدى. كوممۋنيست بيلىك اسكەري قورعانىستى كۇشەيتىپ قازاقتاردىڭ ساياسي دەسىن باسىپ تاستادى. بۇنى الدا “قازاقتاردىڭ ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ كۇرەسى” دەيتىن تاقىرىپپەن تىڭ دەرەك ساراپتاما ويلارىممەن تولىق جازىپ شىعۋعا تىرىسامىن. قازىر سولتۇستىك شىڭجاڭداعى قازاقتار تۇرعان ءوڭىردىڭ ءبارى اسكەري قامال، كازارما، اسكەري قالا-قالاشىق پەن اسكەري ءوندىرىس-قۇرلىس وشاعىنىڭ قورشاۋىندا قالىپ وتىر.29257979_1042055792624674_3945892261354536960_n

ءبىر قىزىعى شىڭجاڭنىڭ دەموگرافيالىق ساناعىنا شىڭجاڭداعى اسكەري قورعانىس پەن ءوندىرىس كورپۋسىنىڭ جان-سانى كىرمەيدى. ولاردىڭ قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان سولتۇستىك شىڭجاڭداعى ۇزىن سانى ەكى جارىم ميلليوننان اسادى (ونىڭ ىشىندە اسكەر دە كىرەدى، اسكەردىڭ قاتىن، بالا-شاعاسى دا كىرەدى). بىراق، شىڭجاڭ ساناعىنا جاتقىزىلمايدى. ورتالىق پەكيندەگى ۇكىمەت ولاردى تىكە باسقارادى، سول سەبەپتى شىڭجاڭ ولكەلىك بيلىگىنىڭ ءتىسى ولارعا باتپايدى.

Eldeç Ordaنىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: