ءسىز قازاقستانداعى عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىساتىن بەلدى ينستيتۋتتىڭ باسشىسىسىز. اڭگىمەمىزدى ينستيتۋتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن باستاساق…

ماتەماتيكا جانە ماتەماتيكالىق مودەلدەۋ ينستيتۋتى – بۇكىل قازاقستانداعى ماتەماتيكتەردى بىرىكتىرەتىن بىردەن-ءبىر عىلىمي ورتا. بارلىق فيليالداردى ەسەپتەگەندە شتاتتا 195 ادام جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ 150 شاقتىسى الماتىدا، قالعانى شىمكەنت، قاراعاندى، تۇركىستان، تاراز، استانا قالالارىندا. ءبىز بۇكىل ماتەماتيكتەردىڭ ۇجىمى سياقتىمىز. ولاردىڭ عىلىمىن تىڭداپ، الەمدە قانداي عىلىمي جاڭالىقتار اشىلىپ، قانداي ماسەلەلەر شەشىلىپ جاتقانىن – بارلىعىن ينستيتۋتتا ايتىپ وتىرامىز. كەز كەلگەن عىلىمعا بۇكىل جەر جۇزىندە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىراتىن، ءبارىنىڭ باعدارلاماسىن قاراپ، بەكىتىپ وتىراتىن ۇجىم كەرەك. ءبىزدىڭ ينستيتۋت – سونداي ۇجىم.

ماتەماتيكا – جاستاردىڭ عىلىمى. ويتكەنى گۋمانيتارلىق عىلىمداردا جالپىلاما اناليز جاساۋ بولسا، ماتەماتيكا تەرەڭگە باراتىن عىلىم. تەرەڭدە جاتقان نارسەنى جىڭىشكە قىلىپ قازۋ كەرەك. جالپى قازعاننان ەشتەڭە شىقپايدى. سەبەبى، ۇلكەن پروبلەمالار تەرەڭدە جاتادى. ال تەرەڭ ويلايتىن، تەز ويلايتىن قابىلەت جاستارعا ءتان. سوندىقتان، ماتەماتيكادا جاستار ەرتەرەك شىعادى دا، ەرتەرەك ۇلكەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەدى.

نەگە ماتەماتيكا عىلىمى بارىنەن الدا تۇر؟ ويتكەنى، ماتەماتيكا وزىنىكىمەن قاتار بۇكىل عىلىمنىڭ پروبلەمالارىن شەشەدى. باسقا عىلىمداردىڭ ماسەلەسى ماتەماتيكالىق مودەلدەۋ ارقىلى شەشىلەدى. ەگەر دە عىلىمدا ماتەماتيكالىق مودەلدەۋ بولماسا، ول عىلىمنىڭ دارەجەسى ءالى تومەن. ولار ءالى تاجىريبەلىك نۇسقادا ءجۇر، ءالى ءوسىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

سوسىن، ماتەماتيكا تەك قانا قازاقستاندىكى ەمەس، بۇكىل الەمدىكى. ول قازاقتىڭ ماتەماتيكاسى، ورىستىڭ ماتەماتيكاسى دەپ بولىنبەيدى. مەكتەپتەر بولىنەدى، – عىلىم بولىنبەيدى. وسى جەردە اشىلعان جاڭالىق امەريكادا دا جاڭالىق بولادى. بارلىق جەردە بىردەي تانىلادى، يا تانىلمايدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ماقساتىمىز  – الەمدىك دارەجەدەگى جاڭالىقتاردى اشىپ، ماسەلەلەردى شەشۋ، الەمدىك دارەجەدەگى مەكتەپ قۇرۋ. مىسالى، دامىعان وتىز ەلدىڭ، ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەپ ءجۇرمىز عوي. ءبىز ءوزىمىز اينالىسىپ جۇرگەن عىلىمدا الدىڭعى قاتارلى وتىزدىققا كىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ارى قاراي جيىرمالىققا، وندىققا كىرەمىز. ول عالىمداردىڭ سانىنا بايلانىستى ەمەس، ساپاسىنا، مىقتىلىعىنا بايلانىستى. مىسالى، شۆەتسيا دەگەن كىپ-كىشكەنتاي ەل، بىراق الەمدىك ماتەماتيكادا ۇلكەن ورىن الادى. ويتكەنى ولاردا عىلىمي مەكتەپ قالىپتاسقان. ال، ءۇندىستان قانداي ۇلكەن ەل؟ بىراق، ماتەماتيكادا الاتىن ورنى تومەن. قىتايدا دا سونداي. سوندىقتان، بىزگە تالانتتى جاستاردى جيناپ، سولاردىڭ پوتەنتسيالىن اشۋ كەرەك. سوندا ءبىز دە ۇلكەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەمىز.

«قازاقتاردىڭ ماتەماتيكاعا گەنەتيكالىق قابىلەتتىلىگى بار»

الەمدىك دارەجەدەگى ماسەلەنى شەشىپ، الەمگە تانىلۋ – ءبىرىنشى ماقسات. سوعان دارىندى جاستاردى قولىمىزدان كەلگەنشە تاربيەلەپ جاتىرمىز. قۇدايعا شۇكىر، قازاقتاردىڭ ماتەماتيكاعا قابىلەتى، ىقىلاسى بار. بۇل گەنگە دە بايلانىستى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، قازاقتار – شىدامدى حالىقپىز. ۇلكەن پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن شىدام كەرەك. ال، ولاردىڭ ءبارى قازىر جەردىڭ تۇبىندە جاتىر. ول ۇلكەن شىدامدىلىقتى، ۇلكەن ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. جالپى، ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ ءبارىن شىدامدى حالىقتار شەشەدى. سەبەبى، جەردىڭ بەتىندە جاتقان جاڭالىقتاردىڭ ءبارى اشىلعان.

سوندىقتان بىزدە ماتەماتيكاعا گەنەتيكالىق قابىلەتتىلىك بار. ەندى سولاردى عىلىمعا قىزىقتىرۋ، جىگەرلەندىرۋ – ەكىنشى ماسەلەلەر. تالانتتى ادامعا عىلىمنان ارتىق ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. كۇندىز-ءتۇنى سونى ويلايدى. ونداي ادامداردى قۇدايدىڭ ءوزى اسىراپ وتىر. قۇداي بۇيىرتىپ، پاتەر دە الىپ قالدى، ماتەريالدىق جاعدايلارى وزىمەن-ءوزى شەشىلىپ جاتىر. مىسالى، مۇحتاربەك وتەلباەۆتىڭ دا، اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ دا جاعدايلارى جامان ەمەس. اسقار كبتۋ، سدۋ-دا پروفەسسور. مۇحتاربەك جوبالارى ارقىلى تابادى. قۇدايدىڭ ءوزى نەسىبەسىن ءبولىپ قويعان. ول ءار كەزدە سولاي. بىراق سول تالانتتىلارعا جاس كەزىندە اياعىنا تىك تۇرۋىنا، پاتەر الۋىنا، ەڭ باستىسى ناعىز عىلىمعا كىرۋىنە كومەكتەسۋ كەرەك. تالانتتى ادام عىلىمعا ءبىر كىرسە، شىقپاي قويادى. وندايلار بىزدە بار. بىرەۋلەر «جاستار وقىماي كەتتى» دەيدى، ونىڭ ءبارى بوس ءسوز. نەگە؟ ويتكەنى، بار. مەن كورىپ ءجۇرمىن. ەندى سولاردىڭ ىلۋدە بىرەۋىن عىلىمدا قالدىرۋ كەرەك. كەيدە جاستار اقشاسى كوپ دەپ، اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا، جۇمىسى وڭاي دەپ تاعى ءبىر جەرلەرگە كەتىپ قالادى. ناعىز عىلىمنىڭ وڭاي جەرى بولمايدى.

«بىزدە الەمدىك دارەجەدە تانىمال جاستار بار»

ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا دۋرۆۋدحان سۇراعان دەگەن جىگىت بار. جاستاردىڭ ىشىندە تانىمال، الەمگە ايگىلى بولىپ كەلەدى. بىزدە اكادەميكتەر كوپ، بىراق دۋرۆۋدحان سياقتى الەمگە ايگىلى دارەجەدە بولۋ – وتە سيرەك كەزدەسەتىن نارسە. وعان نە سەبەپ؟ يسااك نيۋتوننىڭ بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن بارلىعى بىلەدى. بىراق ونىڭ شەكتىك شارتتارىن ەشكىم بىلمەگەن. سونى دۋرۆۋدحان تاۋىپ، سپەكترلى تەورياسىن جاسادى. وتە ۇلكەن جاڭالىق اشتى. الەمدىك پروبلەمانى شەشتى. ونى جەر ءجۇزى بىلەدى. ويتكەنى، جەر ءجۇزى يسااك نيۋتوندى قالاي بىلسە، ونىڭ پوتەنتسيالدى تەورياسىن دا بىلەدى. ول تەوريانى بىلگەندەر سپەكترلى تەوريانى دا بىلەدى. ءسويتىپ بارلىق جەردە تانىمال بولدى. ءبىز ونى ماگيستراتۋرا وقۋى ءۇشىن امەريكاعا جىبەردىك. نەگە؟ سەبەبى، امەريكانىڭ مەكتەبىن كورىپ كەلسىن دەدىك. ەكىنشى رەت انگلياعا جىبەردىك. ول جاقتا پوست-دوكتورلىقتى قورعاپ شىقتى. قازىر دۋرۆۋدحان سۇراعاندى وسى ماتەماتيكا سالاسىنداعى عالىمداردىڭ كوبى تانيدى. ەشكىم جاسىنا قاراپ وتىرعان جوق. جاسى جيىرما توعىزدا عانا.

سونداي دۇرۆۋدحان سياقتى جاستار بار. ولار دا جان-جاقتا: امەريكادا، انگليادا، باسقا دا ەلدەردە ءجۇر. بارلىعى ەڭبەكتەنىپ جاتىر. ولاردان ۇلكەن ناتيجە كورىپ وتىرمىز. مىسالى، جەر جۇزىندە Heidelberg Taureate Forum Foundation دەگەن گرانت بار. دۋرۆۋدحان سونى 2014 جىلى السا، 2016 جىلى نۇرعيسا ەسىركەگەنوۆ الدى. ول قازىر انگليادا PhD دوكتورلىعىن وقىپ ءجۇر. باسقا دا جاستار بار. ءبىز ءالى دە جىبەرەمىز. وزىمىزدىكى ەشقايدا قاشپايدى. الەمدىك دارەجەنى مەڭگەرۋىمىز كەرەك. سولارمەن تەڭەسۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، اركىم وزىنىكىن ىستەپ، باسقانىكىن ەلەمەسە، وقشاۋلانىپ قالادى. بىزدە الەمدىك دارەجەدە ءوزىن كورسەتەتىن، ولاردى جەڭەتىن، مويىنداتاتىن جاستار بار. قارجىلاندىرۋ جاعى تۇراقتى بولىپ، ولارعا وتباسىن، وزدەرىن اسىرايتىنداي مينيمالدى قولداۋ كورسەتىلىپ تۇرسا، الداعى بەس-التى جىلدا ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي ۇلكەن ءبىر مەكتەپ قۇرىلادى، ماتەماتيكانىڭ ۇلكەن عىلىمي ورتاسى بولادى. مەن سوعان سەنەمىن. وعان مۇمكىندىك بار.

جاستار كەرەك دەپ ايتىپ وتىرعانىمنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. قايتا قۇرۋ كەزىندە عىلىمداعى جاستاردىڭ ءبارى كەتىپ قالدى دا، تەك كارىلەۋ ادامدار عانا قالدى. ولار قازىر زەينەتكەرلەر. سوسىن قازىرگى جاستار بار. ەكى ورتادا وتىز جىلدىق ءۇزىلىس قالدى. وسى وتىز جىلدىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك. تولتىرساق، ماتەماتيكا ۇلكەن دارەجەدە داميدى دەپ وتىرمىز.

ماتەماتيكا جانە ماتەماتيكالىق مودەلدەۋ ينستيتۋتى