BWW Qauipsizdik keñesi 14 säuir küni keşke ötkizgen şwğıl jiınında Resey wsınğan AQŞ pen onıñ odaqtastarınıñ Siriyağa soqqısın ayıptaytın qarar jobasın qabıldamadı. Qarar jobasın Reseydiñ özin qosqanda üş el ğana qostap dauıs berdi. Resey prezidenti Vladimir Putin Siriyadağı nısandardı zımıranmen atqılaudı “egemendi elge qarsı jasalğan agressiyalıq akt” dep atap, Vaşingtondı “terrorşılardı erkinsitip otır” dep ayıptadı. Resey qorğanıs ministrligi ökilderi odaqtastardıñ 110-nan asa zımırannıñ bireui de Hmeymim men Tartustağı äskeri bazalardı qorğap twrğan äue şabuılına qarsı jüyelerge qarsı bağıttalmağandıqtan, Siriyadağı soñğı jağdayğa reseylik äskeriler aralasqan joq dep mälimdedi. AQŞ-tıñ Mäskeudegi elşisi Djon Hantsman “AQŞ qanday da bir is-qimılğa barmas bwrın reseylik küşter nemese beybit twrğındardıñ qwrbanğa aynalu qaupin azaytu maqsatında Resey Federaciyasımen baylanısta boldı” dep mälimdedi.

Vaşington men onıñ odaqtastarınıñ şabuılın Batıs elderi basşılarınıñ köbi, onıñ işinde Germaniya kancleri Angela Merkel', Kanada prem'er-ministri Djastin Tryudo, Ispaniya prem'er-ministri Mariano Rahoy jäne Türkiya prezidenti Rejep Erdoğan qoldap, mälimdeme jasadı. Olardıñ bäri himiyalıq qaru şığaru men qoldanuğa qatısı bar nısanalarğa ğana soqqı berilgenin ayttı. AQŞ, Wlıbritaniya jäne Franciyanı Parsı şığanağındağı arab elderi de qoldadı.

Keyinirek AQŞ vice-prezidenti Mayk Pens Siriya biligine eger himiyalıq qarudı tağı qoldanatın bolsa, Qwrama Ştattardıñ oğan jauap qaytaratını turalı eskertti. Perude ötken Amerika qwrlığı elderi sammitine Siriyadağı dağdarısqa baylanıstı AQŞ prezidenti Donal'd Tramp bara almay qalğan bolatın. Onıñ ornına Peruge barğan vice-prezident Pens eger ulandırğış zattardı tağı qoldanatın bolsa, Başar Asad rejimi men onıñ “jebeuşileri» jauap beretin boladı dep mälimdedi. Bwğan qosa, Penstiñ sözinşe, Resey Dumadağı himiyalıq şabuıl turalı “aqparattı bwrmalap taratıp jatır”. Bwğan deyin Resey sırtqı ister ministrligi himiyalıq şabuıldı “qoyılım” dep atap, bwğan Wlıbritaniya arnayı qızmetin ayıptağan.

Al 14 säuir küni keşkisin Siriya biligi Damaskiniñ janında ornalasqan äri birneşe jıl boyı Başar Asad ükimetine qarsı türli köterilisşi toptardıñ qolında bolğan Şığıs Ğuta aymağına tolıq baqılau ornatqanın jariyaladı. “Jeyş-äl-Islam” qarulı tobı jauıngerleri men olardıñ otbasıları 7 säuir küni Asad äskeriniñ şabuılı kezinde himiyalıq qaru qoldanılğan dep boljanatın Duma qalasın tastap şıqqan.

Sayasattanuşı äri arabtanuşı maman, bwrın Siriyada sovet armiyasınıñ äskeri tärjimaşısı bolğan Grigoriy Kosaç Azattıqtıñ Orıs qızmetine bergen swhbatında endigi oqiğalar qalay örbui mümkin jäne Başar Asad rejimin Batıs elderi soqqısınan barınşa qorğauğa äzir ekenin mälimdegen Mäskeudiñ uädesin orındamay, enjarlıq tanıtuın qalay tüsindiruge boladı degen swraqtarğa qatıstı oylarımen bölisti.

​– AQŞ qarulı küşteriniñ Siriyadağı ükimet nısandarına jasağan şabuılı, onıñ auqımı, bwğan älem elderiniñ reakciyası köpşilik üşin kütpegen jayt boldı ma? Älde jwrt däl osılay boladı dep kütti me?

– Mwnıñ bäri kenetten bolğan joq. Men köp wzamay osılay bolatının boljağanmın. Al bir jağınan, Vaşingtonğa däl qazir soqqı beruine mümkindik bermeytin eki närse, bwl operaciyanıñ auqımın säl kişireytetin eki jayt bar ekenine de senimdi bolğanmın. Birinşiden, Asadqa şabuıl jasau üşin Donal'd Trampt halıqaralıq koaliciya qwrıp, oğan Wlıbritaniya men Franciyanı mindetti türde tartuğa tırısatını ayqın boldı. Mağan Parij ben Londondı mwnday operaciyağa qatısuğa köndiru qiın boladı, sondıqtan operaciya bastalatın sät sozılıp ketetindey köringen.

Ekinşiden, Mäskeudiñ Resey armiyasınıñ qolında qazirgi zamanğa say äri asa joğarı däldikte jetildirilgen, Batıstağı analogtardan äldeqayda asıp tüsetin joyqın qaru-jaraq bar (äyteuir Resey qarulı küşteriniñ bas ştabınıñ basşısı osınday mälimdeme jasadı) jäne Resey mwnday soqqığa “jol bermeydi äri batıl türde qarımta qaytaratın boladı” dep jar salğan mälimdemelerinen keyin Kreml' AQŞ pen onıñ odaqtastarınıñ mına operaciyasına böget boluğa nemese soqqınıñ tım auqımdı bolmauına küş salatınday köringen. Mısalı, Mäskeu Damaskimen iıq tirese twruğa dayın dep körsetu üşin ol jaqqa jaña äskeri kontingent pen jaña qaru-jaraq aparatın şığar dep oylağanmın. Biraq Kreml' mwnıñ birin de istegen joq. Sondıqtan bwl qılıq Reseydiñ Siriya territoriyasındağı öz äskeri ornalasqan twstarğa ğana soqqı jasauğa jol bermeuge tırısqanın, yağni Kreml' öz qamın ğana oylağanın körsetedi. Mwnıñ zardaptarı boladı, öytkeni öz odaqtastarın aqırına deyin qorğauğa Reseydiñ qauqarsız ekenine Damaskidegi rejimniñ közi tağı jetti.

– Sonda Başar Asadtı sonşalıqtı qoritın Mäskeu onı mülde qorğamaytın bolıp twr ğoy? Resey men onıñ äskerileri bir jıl bwrın, yağni Han-Şeyhunde jasalğan himiyalıq şabuıldan keyin Tramp Asadtıñ äue bazasın atqılağan kezde de Damaskige kömektesken joq. Endi dañğaza mälimdemelerine, tipti aşıq ses tanıtuına (Reseydiñ Livandağı elşisiniñ “zımıran wşırılğan alañdardı joyatın bolamız” degen sözin esiñizge salayın) qaramastan, bwl jolı tağı sausaq wşın qimıldatpay qoyğanı qalay?

– Öytkeni mwnday kezde Resey ılği osılay isteydi. Mısalı, Parsı şığanağında ekinşi soğıs bastalıp, 2003 jılı AQŞ pen onıñ odaqtastarınıñ äskeri Irakqa basıp kirgen kez jaqsı esimde. Jwrt Mäskeudegi AQŞ elşiligi ğimaratı janınan ketpey şulap, Jirinovskiy ayqaylap, narazılıq şeruleri bitpey qoyğan. Biraq kenet prezident Putin “AQŞ – älemniñ sayasi jäne ekonomikalıq damu bağıtın belgilep otırğan tım quattı el, tım köp närse, onıñ işinde Resey de osı elge täueldi” dedi. Qısqası, “mına şudı doğarayıq” degen bolatın. Sol-aq eken, bäri seyilip, Jirinovskiydiñ de, onı qolpaştağan tobırdıñ da üni şıqpay qalğan. Mwnday oqiğalar, bäriñdi qıramız, joyamız degen sarındağı baybalamdar, eldiñ naqtı mümkindikterin eskermey jasalğan, şın mäninde, iske aspaytın dañğaza mälimdemeler Reseyde de, sovet kezinde de köp bolğan. Mwnı moyındau kerek.

Qazir de däl solay bolıp otır – Resey tağı “bedelin joğalttı”. Mına qılıqtan keyin Siriya rejimi ğana emes, Tayau Şığıstağı köp adamnıñ köñilinde dıq qaladı. Qazirgi jağdayda Resey men onıñ jalğan odaqtastarınıñ arasındağı sızattar barğan sayın tereñdeydi. Bwğan dälel retinde säuirdiñ 13-inen 14-ine qarağan küngi soqqığa oray Türkiyanıñ nemese Saud Arabiyası sırtqı ister ministrliginiñ nemese Bahreyn koroli kancelyariyasınıñ mälimdemesin eske alsaq jetip jatır. Men atap otırğan elder Reseydiñ odaqtastarı emes ärine. Biraq aymaqtağı ıqpalı eñ mıqtı Saud Arabiyası da öz poziciyasın bildirdi. “Biz Asad rejimin ayıptap, AQŞ, Wlıbritaniya men Franciya üşeuiniñ siriyalıq rejimniñ qılmıstarın toqtatuğa bağıttalğan bastamasın qwptaymız” dep mälimdedi olar. Mäskeude tük küş joq. Sözi köp, biraq onı naqtı isimen körsete almaydı.

​– Qazir Siriyada “Islam memleketi” terrorlıq tobınan tönetin qater seyildi. Sonda Resey men AQŞ ol jaqta köbinese kimniñ müddesin qorğap otır? Mäskeu – Tegerannıñ, al Vaşington – Er-Riyadtıñ, yağni bir-birimen bitispes jau elderdiñ be? Bireuiniñ şetke ığısuına bolmay ma? Älde jağday şeginuge bolmaytın deñgeyge deyin şielinisip twr ma?

– Mäskeu bayağıda şetke ığısuı tiis bolğan. AQŞ Saud Arabiyasınıñ, al Resey Irannıñ müddesin qorğauda küşterdiñ ara salmağı mülde teñ emestigin Kreml' tüsinui tiis bolğan. Aytpaqşı, men Irannıñ müddesin qorğau degen ideyanıñ maqsatın mülde tüsinbeymin. Bireuler Resey men Iran bayağıdan odaqtas äri odaqtastığı wzaqqa baratın elder dep boy bermeydi. Bir jağınan, dostarıñdı qiındıqta tastap ketu jigittikke jatpaytın qılıq… Bayağıda bala kezimizde auladağı bwzaqılardıñ arasında “jigittik kodeks” degen bolatın. Töbelesken taraptardıñ estisi “jigittigin” däleldeu üşin ğana töbelese beru aqımaqtıq ekenin tez wğıp, küşi basımğa jol beretin.

– Biraq mına jağdayğa basqa jağınan da qarauğa boladı ğoy. Batıs elderi küşteriniñ Asadqa soqqı jasaytını turalı bir apta boyı aytıldı. Negizgi taqırıp osı boldı. Jwrttıñ bäri bwdan äldeqayda auqımdı soqqını kütti. Biraq mağan AQŞ qarulı küşteriniñ säuirdiñ 13-inen 14-ine qarağan tüngi şabuılı mülde şekteuli äri simvolikalıq sipattağı soqqı bolıp körinedi. Bwl, yağni Asadqa şekteuli auqımda soqqı beru Vaşingtonnıñ Pentagonda talqılap alıp qabıldağan sanalı, äbden oylanğan şeşimi me? Älde şabuıl auqımına Mäskeudiñ qısımı aqırı bäribir äser etti me?

– Bwl jerde Mäskeudiñ qısımı eşqanday röl oynamağanı anıq. Meniñşe, Donal'd Tramp köp närseni – jañadan qwrılğan koaliciyadağı odaqtastarınıñ pikirin de, Kongrestegi qarsılastarınıñ pikirin de jäne özge de köptegen jayttardı eskergen siyaqtı. Olar äu bastan Damaskini belgili bir qılmısı üşin jazalaudı ğana közdedi. Negizi, äu bastan osılay dep aytıldı ğoy. Asad rejimin qwlatu, Siriyadağı oppoziciya men biliktegi rejim arasındağı küşterdiñ ara salmağın özgertu turalı äñgime mülde bolğan joq. Bwğan qosa, qazir Siriyanıñ territoriyasınıñ köp böligine baqılau ornatqan Asad biligin qwlatıp, oppoziciyanı qoldau turalı tipti aytılğan joq.Asadqa qarsı qarulı oppoziciya talqandaldı, sondıqtan qazir onı äldebir küş dep sanauğa kelmeydi. Sondıqtan äñgime boljamdı himiyalıq şabuıl üşin Asadtı Vaşingtonnıñ halıqaralıq odaqtastarınıñ müddesin de, Amerikanıñ öz işindegi pikirlerdi de eskere otırıp jazalau turalı ğana boldı.

​– Iä, Başar Asadtıñ özin joyu nieti joğın Tramp aşıq ayttı ğoy. Biraq soñğı tuitterinde ol AQŞ prezidenti retinde Asadtı “hayuan, qandıqol qılmısker” dep ataydı! Endi mına şudıñ bärine sebep bolğan negizgi twlğağa oyıssaq. Kezinde wzaq jıldar Wlıbritaniyada oqıp bilim alğan intteligent adam, oftal'molog däriger Asad Tramptıñ sözinşe, “hayuan” Asadqa qalay aynaldı?

– Patşağa aynalasındağı nökerleri qattı ıqpal etedi. Qolındağı bilik onı osınday adamğa aynaldırdı. Bwğan qosa, Siriyanıñ joğarı elitasındağı jağdaydı biz onşa bilmeymiz ğoy. Asadtıñ aynalasında Siriyanıñ qazirgi äkimşiliginde negizgi poziciyaların saqtap qalğan äkesiniñ bwrınğı jaqtastarı köp. Oğan solar ünemi qısım jasaydı. Sondıqtan solardıñ aytqanınan şığa almay öz betinşe äreket etuge därmensiz. Äreketteri twrğısınan alğanda, ol şınımen älsiz adam. Başar Asad – qwr simvol. Hmeymimdegi bazada nemese Mäskeuge kelgen kezde teleekrannan körgende onıñ intelligent adam, däriger bolğan kezdegi kelbetiniñ jwrnaqtarı qalğanın köresiñ. Biraq oğan aynalasındağılardıñ ıqpalı öte küşti. Bwğan qosa, Damask rejimi basşısı kelbetin özgertude Siriyada otırğan adamdardan bölek, Irannıñ, irandıq keñesşiler men generaldar da ülken röl atqardı. Onıñ bolmısın äri-beriden soñ äkesiniñ eski gvardiyası da emes, däl solar özgertip jiberdi.

– Damaskidegi rejim aqırına deyin soğısu nietinen aynımaytını anıq, öytkeni soğısta bwrınğısınşa jeñip keledi äri Asad äskerine onşa köp ziyan kelgen joq. Al Asadqa qarsı şıqqan qarulı oppoziciyanıñ qolında jalğız äri soñğı tiregi – Idlib qana qaldı. Köp wzamay Asad oğan da şabuıldap, onı da basıp alatını sözsiz. Sonda mına soğıs aqırı Asad pen Putinniñ jeñisimen bitkeli twr ma?

– Ökinişke qaray, siriyalıq jäne irandıq ortası qalıptastırğan, jigerden jwrday, qwr simvolğa aynalğan Asad, onımen birge Resey jeñedi degen şındıqtı moyındau kerek bolatın siyaqtı. Wzaqqa sozılğan Siriya draması tek osılay ayaqtalatın sıñaylı. AQŞ ta, onıñ odaqtastarı da bwdan arğı qadamğa barğısı kelmeydi. Onı mına soqqı körsetti. Sondıqtan köp wzamay Damaskidegi rejim oppoziciyanı Resey men Irannıñ qoldauımen tüpkilikti jeñedi.

​– AQŞ prezidenti Donal'd Tramp Siriyadağı Asad ükimeti nısandarın atqılau turalı bwyrıq beruine baylanıstı jasağan mälimdemesinde “Resey ekiniñ birin tañdauı tiis – ya tünek jolmen kete beredi, ya örkenietti elderge, twraqtılıq pen beybit küşterge qosıladı. Bir kezderi Reseymen, mümkin tipti Iranmen de til tabısarmız dep ümittenemin, biraq olay bolmauı da mümkin. Biraq biz ekeuine köp närseni – älem tarihındağı eñ wlı jäne quattı ekonomika mümkindigin wsına alamız” dedi. Qısqası, kämpitpen emeksitip qoydı. Tramp surettegen bolaşaqtıñ mwnday scenariyi qazir sizge fantastika bolıp körinedi?

– Bäri Reseydiñ öz işindegi jağdaydıñ örbuine jäne älgi “kämpitti” alu üşin onıñ qazirgi basşılığınıñ özgeruge qanşalıqtı dayın ekendigine baylanıstı. Mäskeuge äzirşe “kämpittiñ” keregi joq. Sondıqtan ol qazirgi sayasatın jalğastıra beretini anıq. Iranda da däl sonday jağday. Tramp “örkenietti älem” dep atağan eldermen juıq-arada tüsinistik ornatuğa Iran biligi dayın emes. Bwl – bayağıda mälim bolğan şındıq. Sondıqtan Tramptıñ bwl mälimdemesine alıs perspektivada bolmasa, juıq arada Resey de, Iran da ilige qoymaydı.

(Azattıqtıñ Orıs qızmeti tilşisi Aleksandr Gostev alğan swhbat orısşadan audarıldı.)