|  | 

كوز قاراس

قىتايمەن اراداعىنى شەشۋ جولى مەن شەشە الماۋ جولى

31301854_1068139246682995_7483120763906555904_n

وتكەن جىلى وسىندا “قىتايدا قازاق قاۋپى بار ما؟ ” اتتى پوستىمدى جازىپ بولعان سوڭ ىلە-شالا ارتىنان سيامدى قۇرعاتپاي “قازاقستان قىتايدىڭ ستراتەگيالىق تۇزاعىنا تۇسە مە” اتتى ساراپتامالىق ماقالامدى جازىپ دايىنداپ قويىپ ەدىم، بىراق جۇرتقا جاريا ەتپەدىم. ونىڭ سەبەبى كوپ ەدى…
بۇگىن جاريالانباعان ءدال سول تاقىرىبىم بولماسا دا كوكەيدە جۇرگەن بىرەر ويىمدى تالقىعا سالماقشىمىن.

شىنى كەرەك، قىتاي ءالى كۇنگە دەيىن “قازاق قاۋپى” ۇرەيىنەن سەيىلگەن جوق. قىتايدىڭ سوڭعى ون، ونبەس جىلدان بەرگى ورتالىق ازيا مەن شىڭجاڭ ماسەلەسى تۋرالى جازعان عىلمي ساراپتامالىق ماقالالارىنىڭ قورتىندىسى- قازاقستانداعى ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ قىتايداعى قازاق پەن ۇيعىرعا جان جاقتىلى ىقپال جاسايدى جانە ودان قالاي ساقتانامىز، مىنە وسى. اسىرەسە قىتاي قازاعى ءوزىن ۇلت رەتىندە نە قازاقستاندى تاڭداۋى كەرەك، نە قىتايدى تاڭداۋى كەرەك دەيتىن كۇردەلى “سۇراق” قويۋعا اكەپ سوعىپ وتىر. ءبىر قىزىعى ون، ونبەس جىلدان بەرى ورتالىق ازيا جانە قازاقستان مەن شىڭجاڭ ۇلت ماسەلەسىن تالقىعا سالىپ جۇرگەن عىلمي كىشى قىزمەتكەرلەردىڭ لاۋازىمى ءوستى. ولار ونبەس جىلدان بەرى ءبىر ورىندىقتا تاپجىلماي كەشكەشەيىن ماقالا جازدى دەيسىز بە، جوعا، ولاردىڭ الدى مەملەكەتتىڭ ەڭماڭىزدى جۇمىستارىنا يدەيالوگيالىق كەڭەسشى بولىپ كوتەرىلدى. ولار ويلارىن كەشە تەوريا جۇزىندە ايتىپ كەلسە (مىسالى، قازاق قاۋپى) بۇگىن ساياسي پراكتيكادا سونى شىنايى ىسكە اسىرىپ جاتىر نەمەسە ۇكىمەت قۇلاعىنا كەڭەس بەرىپ جاتىر.

ءسىز ويلاۋىڭىز مۇمكىن، قازاقستان قىتايدى “قورقىتىپ” ۇرەي سالاتىنداي الپاۋىت ەل ەمەس عوي دەپ. ارينە، قازاقستاندى بىرگە ءبىر قىتايمەن قاتار قويىپ تەڭەستىرۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە، قازاق قىتايعا ەشبىر قارجىنىڭ شىعىنىسىز، ەشبىر اسكەري كۇشسىز تاريحي ھام تابيعي سۇرىپتالىپ بۇگىنگى قاۋىپ ماسەلەسىن قالىپتاستىرىپ وتىر. ال، قىتاي قازاق “قاۋپى” ءۇشىن بەلگىلى شىعىنعا باتارى انىق. مىسالى، ادام كاپيتال شىعىنى، ەكونوميكالىق زونا قالىپتاۋدىڭ شىعىنى، شەكارا قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن اسكەري سۇباشىلار شىعىنى، ت.ب دەگەندەي. قالاي دەيسىز عوي، قىتاي وتىز جىلدان بەرى قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان وڭىرگە ىشكى قىتايدان ادام كاپيتالىن تاسيمىن دەپ ميلليارد شىعىندى سارپ قىلدى. قىتاي قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان تاۋلى ءوڭىردى قازاقتان ارىلتۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق شىعىنعا باتتى. قىتاي قازاق شوعىرىن ىشتەن جانە سىرتتان ىدىراتىپ سەيىلتۋ ءۇشىن تاعى قارجى جانە ادام كاپيتال شىعىنىنا باتتى. ەندى ويلاڭىز، قازاقستان شە؟ قىتايداعى “قازاق قاۋپى” ءۇشىن قالتاسىنان كوك تيىن شىعارىپ “اۋرە” بولدى ما؟ جوق، ەشقاشان اۋرە بولعان ەمەس. بۇل تاريحي ھام تابيعي بولمىستىڭ بۇگىنگى ناتيجەسى ەدى. سونىمەن قىتايدىڭ باتىس شەكارا ءوڭىرىن يگەرۋ دەگەن اتپەن سوڭعى وتىز جىلدا جۇمساعان شىعىنىن ەشكىم بىلمەيدى، بۇل قاراماققا باتىس تەرىستىك شەكارانى يگەرۋ بولعانمەن شىنتۋايتىندا كەشە سابەت ىقپالىمەن كۇرەسسە بۇگىن (1991دەن بەرى) قازاقستانمەن جانە ورتالىق ازيا تۇركى رەسپۋبيليكالارىمەن كۇرەسىپ كەلەدى. شىعىندا ەسەپ جوق! قازاقستان دەيتىن ەل قىتايمەن كورشى تۇرادى ەكەن قىتايدىڭ شىڭجاڭ وڭىرىنە مادەني، ساياسي ھام ەكونوميكالىق جاقتان ىقپال جاساماي تۇرمايدى. بۇنى قىتايدىڭ ونبەس جىلدان بەرگى قازاقستان تۋرالى ءار سالاداعى ساراپتاۋلى وي جەلىسىنەن اڭعاراسىز. مەن ويلايمىن، بۇنى قازاقستانداعى قىتاي “قاۋپىنەن” اسىرە قورقاتىندار مەن قىتايدى ۇزاق باقىلاي الماي نەمەسە قىتايدىڭ ءالسىز تۇسىن بىلە الماي جۇرگەندەرگە سەندىرۋ قيىن شىعار. ءبىز قىتايدى تانۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىمىزدىڭ قىتايعا قانشالىق ستراتەگيالىق سالماق سالىپ وتىرعانىمىزدى دا تانۋىمىز كەرەك.31353529_1068139286682991_6028150796535726080_n

قىتاي ءبىر جارىم جىلدان بەرى تەك عانا قازاقتارعا گەنوتسيت جاساپ جاتىر دەسەك قاتەلەسەمىز. بۇل ساياسي ناۋقان بۇكىل قىتايدا جاپپاي تۋىنداپ جاتىر. ماو ولگەن سوڭ قىتايدىڭ جاڭا ساياسي رەفورماشىلدارى بيلىكتى ماو سياقتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا ۇزاق ۋاقىت بەرىپ قويۋدى شەكتەۋ ءۇشىن بيلىكتى بولىسكە سالا باستادى، كوممۋنيست تاپتا بولماعان پارتيا-توپتاردىڭ بيلىككە اقىل ايتىپ، ساياساتقا ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەردى، سونىمەن قىتايدا بۇعىپ جاتقان ىشكى كاپيتاليست كۇشتەردىڭ پوتەنتسيالى ارتىپ بۇنداي تاريحي مۇمكىندىكتى قولدان بەرمەي بارا بارا 1983′دەن بەرگى وتىز جىلدا قىتاي بيلىگى ءوز ىشىندە ۇلكەندى كىشىلى ونشاقتى توپقا ءبولىنىپ ءبىرىن ءبىرى تىڭدامايتىن، ءبىرىن ءبىرى “جەمقور”، “قياناتشى” دەگەن اتپەن سوتتاتىپ قۇرتاتىن جويداقسىز كۇيگە ءتۇستى. كەيبىر توپتار ەۋروپا مەن امەريكاعا جاقىنداپ بيلىككە اقپاراتتىق ھام ساياسي قۇقاي كورسەتتى. ەندى قاراڭىز، قىتاي قازاعى وسى ونشاقتى توپتىڭ ىشىندە كوممۋنيست پارتياعا ەل ادالى. بىلايشا ايتقاندا، قازاقتىڭ بىردە ءبىر ساياسي قايراتكەرى، اقىن-جازۋشىسى، ونەرلىسى، باسقاسى بىردە ءبىر بيلىكپەن بالاما باقاس توپتار مەن ۇيىم پارتيالارعا مۇشە ەمەس ەكەن. شي بيلىككە كەلگەن سوڭ وتىز جىلدان بەرگى بيلىككە باقاس بارلىق پارتيا توپتاردى ساياسي كۇشپەن “تەگىستەپ” جاتىر. ونىڭ بەس جىل كۇرەسىپ التىنشى جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتاۋلار ەنگىزىپ، بيلىك مەرزىمىن ۇزارتۋى انە سودان. شي-مەن تەكەتىرەسەتىن كۇشتەردىڭ باسكوتەرەر تۇلعالارىنىڭ كوبى جويىلدى. كوبىسى ليدەر تۇلعالارىنان ايرىلعان سوڭ ىشكى قىتايدىڭ ءار بۇرىشىندا ءتىسىن قايراپ ءجۇر. شي-گە وتە قاۋىپ توندىرەتىن كۇشتەر مەن ۇيىمداردىڭ ءبىرازى شەتەلدە، ولاردى ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ءبىرى، شي-گە دەيىن ياعني وتىز جىلدان بەرگى ساياسي باقتالاستىق كەزىندە شەتەل اسقان ساياسي وليگارحتار. ەكىنشىسى، شي العاش رەت سوتتاۋ رەپەتيتسياسىن باستاعان كەزدە شەتەلگە قاشىپ ۇلگىرگەن ساياسي وليگارحتار. قازىر ولار شي بيلىگىنە قارسى كۇرەسۋگە كۇش بىرىكتىرىپ جاتىر. ال، شي بيلىگىنىڭ ساياسي وليگارحتارمەن كۇرەسىنىڭ سوڭى 2017′دە شىڭجاڭ قازاعىن بىرگە كۇرەسكە الىپ كەتۋىنە ناقتى كىمدەر سەبەپشى بولعانىن قازىر تالقىلاماياق قويايىن. ونى جاريالانباي قالعان سۋرەتتەگى “قازاقستان قىتايدىڭ ستراتەگيالىق تۇزاعىنا تۇسە مە؟” اتتى ماقالامدا بايانداعامىن. ءبىر انىق جاعداي، قىتايدىڭ قازىرگى بيلىگى مەن بيلىككە بالاما ساياسي وليگارحتاردىڭ كۇرەسى ۇزاققا جالعاسادى، سوندىقتان قازاق ەلى وسى مۇددەلەر قاقتىعىسىن زەرتتەپ ساراپتاپ قىتايعا ناقتى قانداي ساياسات جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن وسى باستان ايقىنداپ الۋى ءتيىس. بۇل قىتايمەن اراداعىنى شەشۋدىڭ ءبىرىنشى العىشارتى بولماق. سونىمەن، قىتاي وليگارحتارىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەستەن ساياسي تۇلعالاردان كورى قاراپايىم حالىق كوپ زيان شەكتى. شىڭجاڭدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە ىشكى قىتايدا جازىقسىز قامالعاندار، ادامي قۇقىقتارىنان ايرىلعاندار، ءدىني سەنىم ەركىندىكتەرى بۇزىلعاندار، قيراعان رۋحاني عىبادات ورتالىقتار دەگەندەر وتە كوپ. ال، شىڭجاڭ ولكەسىندە بۇنىڭ شەكتەن شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، شىڭجاڭنىڭ قىتاي كادرلارى بۇعان دەيىن ىشتەي ءتىسىن قايراپ كەلۋىندە دەسەك بولادى. سوڭعى 2009, 5-شىلدە وقيعاسىنان كەيىن شىڭجاڭدا قىتاي مەن قازاق-ۇيعىردىڭ ارا جىگى اشىلىپ ەدى، شىتاي ءوز بازارى مەن ءوز رايونىندا، قازاق پەن ۇيعىر ءوز بازارى مەن ءوزىنىڭ شوعىرلى ىقشام اۋدانىندا عانا جۇرەتىن، ءبىر-بىرىنە كىرىگىپ كەتپەيتىن، اسا ىشتەسىپ جاقىندامايتىن جاعداي قالىپتاسىپ ەدى. سونىمەن بىرگە قازاق جاستارىنىڭ قازاقستانشىل بولۋ فاكتورى ون ەسە ارتىپ، بىزگە ءبارىبىر شىڭجاڭدا بولاشاق جوق، وداندا ەلىمە كەتەيىن دەيتىن وي كوپ مازالايتىن بولدى. ال، كەيبىرى تىم بولماعاندا قازاقستان بۇيىمدارىن اكەپ ورتا دانە شىعىن بيزنەس جۇمىستارىن قولعا الدى. شىڭجاڭنىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسى ءۇرىمجى كوشەلەرىندە قازاقستان اندەرى ءاربۇرىشتا جاڭعىرىپ، قازاقستان بايراعى تالايىنىڭ كولىكتەرىندە جەلبىرەپ ءجۇردى دەسە وسى كۇنى كىم سەنەدى؟! 2009′عا دەيىنگى جانە 2009′دان كەيىنگى جاعداي شىڭجاڭ قىتايلارىنىڭ قازاققا دەگەن قىزعانىش ھام وشپەندىلىك “اۋرىۋىن” ودان ارى كۇشەيىتتى. ساياسي وليگارحتارمەن كۇرەستە قىتايدىڭ شىڭجاڭدىق باسشىلارى وڭىردەگى “قازاق قاۋپىن” بارىنشا جويىپ، تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن بارلىق ساياسي تاسىلدەردى قولدانىپ جاتىر. مەنىڭشە، بۇنىمەن “قازاق قاۋپى” جويىلىپ كەتپەك ەمەس. قايتا ول جاقتىڭ قازاعى ىسىلا تۇسەدى… ۇلت جەتىلۋ ءۇشىن، ساياسي كۇرەستى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ۇلت رەتىندە بويىنا قۋات الۋ ءۇشىن ءبىر پارتيانىڭ (كومپارتيا) ۇزاق جىل الاقانعا ساپ ماپەلەۋىنە سەنىپ قالماۋ كەرەك، ىزدەنۋ كەرەك، ازاماتتىق قوعامنىڭ نە ەكەنىن سول قيىندىق ىشىندە سەزىنۋ كەرەك، ۇلت رەتىندە ويلانۋ كەرەك. قىتاي قازاقتى قىرىق جىل تۇرمەگە ساپ، جيىرما جىل ساياسي اباقتىعا سالمايدى، بۇل ۋاقىتتىق عانا قۇبلىس. وسى ۋاقىتتىق قۇبىلىس كەزىندە قازاق ويلانۋى ءتيىس، ىزلەنۋى ءتيىس، ۇلت رەتىندە قالۋدىڭ باسقا تاكتيكالارىن ىسكە قوسۋ ءتيىس. بۇنى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن دەگەندە، قىتاي ءتۇپتىڭ ءتۇبى وزگەرەدى، قىتايدى وتە كۇردەلى دەموكراتميالىق وزگەرىس پەن تولقۋ كۇتىپ تۇر، وسى وزگەرىستەر مەن رەفورماعا، تولقۋعا قىتاي قازاعى كەز كەلگەن ۋاقىتتا دايىن بولۋى كەرەك. سونداي دۇنيەنىڭ ورىندالارىنا سەنۋى كەرەك. ءبىر عانا كومپارتيانىڭ “شاپاعاتىنا” يە بوپ جاتا بەرۋدىڭ تاريحي قاتەلىك ەكەنىن سەزۋ كەرەك، ۇلت رەتىندە ۇلتتىق مۇددەسىن قورعايتىن جاڭا تانىم،كوزعاراستاردى قوعام لەگىنە شىعارۋى كەرەك.

31357590_1068139210016332_7965307602538070016_n31306934_1068139183349668_2219229289973284864_n

قازاق قوعامى قىتايداعى ماسەلەلەر ءۇشىن ءبىر جارىم جىلدان بەرى توسىرقاپ، ابلىراپ نە ىستەۋ كەرەكتىگىن دەر كەزىندە اڭعارا الماي سوزباقتاپ قالعانى شىن. مەنىڭ قازاق قوعامى مەن قازاقتىڭ قۇزىرلى بيلىگىنە ايتار ازاماتتىق پىكىرىم مىناداي:

ءبىرىنشى، ماسەلەنى شەشۋدىڭ باعدارىن انىقتاپ الساق. ياعني قىتايداعى “قازاق ماسەلەسىمەن” كۇرەسەمىز بە، الدە قىتايمەن كۇرەسەمىز بە؟ قازاق قوعامىنداعى ءوز ەرىك جىگەرىمەن بەلسەندى تۇردە ورتاعا شىققان ازاماتتار باستاپتا “قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا ەركىن كەلىپ-كەتۋ ماسەلەسىمەن” اينالىسام دەپ باستاپ اپ، سوڭىن تىكە “قىتايمەن كۇرەسكە” اكەپ سوقتىرىپ جاتىر. بۇل ەكى باعداردىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن قىتايداعى “قازاق ماسەلەسىمەن” كۇرەسۋدىڭ سوڭىندا جەڭىس بار، ال “قىتايمەن كۇرەسۋدىڭ” سوڭىندا زور جەڭىلىس بارى انىق.

ەكىنشىسى، قازاقستان بيلىگى قىتايعا “قازاق ماسەلەسى” دەيتىن ساياسي ءتۇسى قويۋ، ۇلتتىق سيپاتىباسىم جالاڭ تەرميندى ايتۋىنىڭ قاجەتى جوق. بۇنى، قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى ساۋدا-بيزنەس ماسەلەلەرى نە بولماسا قازاقستان-قىتاي ەكى ەل اراسىنداعى ەركىن ساۋدا اينالىمىنداعى جەكە كاسىپكەرلەردىڭ ەكى شەكارادا ەركىن كىرىپ-شىعۋى، ەركىن ساۋدا جاساسۋى، تۋىس-تۋعاندارىنىڭ ەكى ەلدە ەركىن قارىم-قاتىناس جاساۋى، زەينەتاقىسىن كەدەرگىسىز الۋى، قازاقستان-قىتاي ەكى ەل اراسىنداعى ەركىن ساۋدا اينالىمىنا كەرەعار ءدىني ەكسترەميستەرگە، زاڭبۇزۋشىلىقتارعا ورتاق قارسى تۇرۋ، ەكى ەل اراسىنداعى ۇلتتىق بولشەكتەۋشى زاڭسىز ۇيىمداردى ورتاق تيۋ، تب سياقتى تەرمين سوزدەردى قولدانىپ، شىن ومىردەگى “قازاق ماسەلەسىن” وسى ساۋدا-بيزنەس ماسەلەلەرىن دامىتۋ مەن شەشۋ دەيتىن ۇسىنىس اياسىندا مايدان قىلشىق سۋىرعانداي ىستىكتى دە توستىكتى دەكۇيدىرمەي شەشىپ الۋعا بولادى. ال، كەرىسىنشە قازاقستان قۇزىرلى ورىندارى مەن ديپلومات تۇلعالارىنىڭ اۋزىنان قىتاي تارابىنا “قازاق ماسەلەسى” دەيتىن ءسوزدى ايتقىزۋ قازاقستاننىڭ جەڭىلىسى عانا. قازاق- قازاقستانعا ماسەلە ەمەس، قىتايعا ماسەلە بوپ ءتيىپ تۇر. قازاقستان جاق قىتايداعى “قازاق قاۋپى” ماسەلەسىن ستراتەگيالىق تۇرعىدان ەسكەرە وتىرىپ ەكى اراداعى ماسەلەنى شەشۋدە ديپلوماتيالىق تاكتيكانى وزگەرۋى ءتيىس. ەگەر ونىڭ ناقتى جوباسى كەرەك دەسەڭىزدەر، قوعام بوپ اقىلداسىپ جوباسىن جاساپ بەرۋگە بولادى. قىتاي جاق ستراتەگيالىق جاقتان ايلا شارعى جاساپ وزىندەگى “قازاق قاۋپى” جاراسىن اشىق ايتپاي، كەرىسىنشە قازاقستانعا “قازاق ماسەلەسى” تۋرالى ايتقىزىپ، قازاقستاندى ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدە دارمەنسىز قىلماقشى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ قازاق قوعامىنداعى ءوز ەرىك جىگەرىمەن كەلگەن بەلسەندى ازاماتتار ماسەلەنى تەك ءبىر قىرىنان عانا قاراپ جاداعاي ءتۇسىندىرىپ نە بولماسا تۇيىق ويلاپ، اسىعىس شەشىم جاساپ، قىتايدىڭ ساياسي شاحماتىنىڭ “ويىنىنا” ءتۇسىپ قالماسا بولدى. ول ءۇشىن بيلىك سانالى دا ساپالى ازاماتتىق پىكىرمەن ۇيالماي ساناسا ءبىلۋى كەرەك.

ءۇشىنشىسى، قازاق بيلىگىندە قىتايمەن بۇعان دەيىن ەكى اراداعى ۇلت “ماسەلەسىن” شەشۋدىڭ ساياسي پراكتيكاسى جوق. بۇرىن الاش كەزەڭىندە، ودان ارى قازاق حاندىعى كەزەڭىندە ءتول ساياسي پراكتيكامىز بار ەدى. مىسالى، الاش كەزەڭىندە الاش زيالىلارى قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن اسىقپاي، داۋرىقپاي، اتىن اتاپ ءتۇسىن تۇستەمەي (مىسالى، ويباي قازاق جويىلىپ جاتىر، ءايتىپ جاتىر، ءبۇيتىپ جاتىر) ىم-جىمىن بىلدىرمەي قوعامدىق قۇرىلتاي، كەڭەسپەن شەشكەن. قازاق حاندىعى كەزەڭىندە دە تسين يمپەرياسىمەن اراداعى قازاقتىڭ ماسەلەسىن ايعايلاپ، ۇران ساپ بوس داۋرىعۋمەن ەمەس، ۇلكەن ستراتەگيالىق تاكتيكامەن شەشكەن، سول تاكتيكانىڭ ارقاسىندا جەر-سۋ بەرمەي وتىرعان تسين يمپەرياسىن اقىرى اياعىنا كەلگەندە قازاققا ىلە، ءتاڭىرتاۋ، تارباعاتاي مەن التاي دالاسىنا ەمىن ەركىن قونىس تەبۋىنە شاراسىزدىقتان مۇمكىندىك بەرىۋىنە ماجبۇرلەپ وتىر. مەنىڭ قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى بيزنەس-ساۋدا ماسەلەسى ەتكەن بوپ ۇلت ماسەلەسىن كوتەرەيىك دەۋىم قازاق حاندارىنان العان شابىتىم ەدى. قازاق حاندارى، سۇلتاندارى تسين يمپەرياسىنا “ويباي، قازاق دەگەن ەلدى جويىپ جاتسىڭدار” دەپ داۋرىققان جوق، كەرىسىنشە اراداعى ساۋدا بارىس-كەلىستەرىن جانداندىرىپ قازاق سۇلتاندارى مەن باتىرلارىن ۇرىمجىگە دەيىن ساۋدا-بيزنەس كەلسىمدەرىمەن جىبەرىپ مىڭداپ قوي، جىلقى ايىرباسىن جاساپ وتىردى، ساۋدا سىلتاۋىمەن جەر سۋ تانىپ، ستراتەگيالىق تۇجىرىمىن تانىپ بىرتىندەپ جەر ماسەلەسى، جايلاۋ ماسەلەسى دەگەن اتپەن ءجۇز تۇتىندەپ، مىڭ تۇتىندەپ قازاقتى تسين اۋماعىندا قالعان بايىرعى اۋماعىنا كوشىرىپ وتىردى، وسى كەزدەگى تسين وردا جازبالارىن قاراساڭىز تسين ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق ازياداعى ساۋدا اينالىمى قۇلدىراپ، قازاق رۋلارىنىڭ دۇركىن دۇركىن كوشىپ كەلۋىن توقتاتا الماۋ ابىگەرىنە تۇسكەنىن بايقايسىز. سوندا كىم ۇتتى؟ تسين يمپەرياسىنان ون ەسە ءالسىز بولسا دا قازاق ۇتتى، ارينە ساياسي يتراتەگيالىق تاكتيكانىڭ ارقاسىندا. قازاقستان قۇزىرلى ورىندارى قازاقتىڭ قىتايمەن ساياسي قارىم-قاتىناسىن جاقسى زەرتتەپ، قازاقتىڭ ماسەلە شەشۋدەگى ءتول ستراتەگياسىن قايتا جاڭعىرتۋى ءتيىس. قالاي بولماسىن، قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى قازاق قوعامىنا ءاردايىم سەرگەك بولۋىن، دەركەزىندە سۋىرىپ سالار ساياسي ستراتەگيالىق بىلىكتىلىك بولۋىن تالاپ ەتەدى. وسىندي تۇيتكىلدەردى شەشۋ بارىسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي مەكتەبى ارتا تۇسەدى، كەمەلدەنە بەرەدى.

ءتورتىنشى، قازاق بيلىگى قىتايمەن اراداعىنى شەشۋدە تەك بيلىك قۇزىرەتىنىڭ ارالاسۋىمەن شەشە مە، الدە حالىقارالىق كۇشتەرگە سۇيەنەبىلۋ كەرەك پە؟ دەگەن تالعام. مەنىڭشە حالىقارانى ءبىرشاما از ارالاستىرۋ كەرەك. ويتكەنى، حالىقارالىق ۇيىم ەكى بولىككە بولىنەدى. ءبىرى زاڭدى ۇيىم، ەكىنشىسى زاڭسىز حالىقارالىق ۇيىم. جوعاردا ايتىپ ءوتتىم، قىتايداعى ساياسي وليگارحتاردىڭ ءبىرازى شەتەلگە قاشىپ ءوتتى، ولار قىتايدا جۇرگەندە قازاقتى تىپتەن اۋزىنا دا المايتىن ليدەرلەر ەدى، ەندى ولار “شىداماعان بۋاز ءيتىن جۇگىرتەدى” دەگەندەيىن، قازىرگى قىتاي بيلىگىن قۇلاتىپ وزدەرى سول بيلىككە كەلۋلەرى ءۇشىن وڭدى سولدى سىلتەپ قازاق پەن ۇيعىرعا جانى “اشىپ”، بۇل ماسەلەنى بارىنشا وزدەرىنىڭ ساياسي ستراتەگيالىق قولجاۋلىعىنا بۇرمالاپ الەك، سوندىقتان قىتايعا قارسى تۇرعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ نەمەسە قىتايداعى قازاققا دەم بەرۋدە مىناۋ ءوزى تاپتىرماس “وراي” ەكەن دەپ ساياسي اڭقاۋلىقپەن جۇعىسۋعا بولمايدى. ال، زاڭدى دەگەن حالىقارالىق ۇيىمدار بۇعان دەيىن قانشالىق ماسەلە شەشە الدى؟ اۋعانىستان، يراق، سيريا نەمەسە باسقادا ادامزات قوعامىنداعى ءىرى وقيعالار ورىن العاندا حالىقارالىق ۇيىمدار تەك گۋمانيتارلىق كومەك بەرۋدەن ارى اسا العان ەمەس. قىتايدا تاۋ شاعىلىپ، سۋ تەلەگەي تەڭىز بوپ اعىپ قازاقتار زور زارداپ شەگىپ جاتسا حالىقارالىق ۇيىمداردان كومەك سۇراۋعا بولادى، ال باسقا ساياسي تەپە تەڭدىك ماسەلەلەرىندە قازاقستان-قىتاي ەكى جاق بىرگە شەگۋ كەرەك. حالىقارالىق ۇيىمعا جۇگىنەم دەگەندە قازاق قوعامى تاراپ تاڭداۋ دەيتىن سىنعا تۇسەدى، ەۆرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، تمد، ەۋرووداق، اقش، مۇسىلمان الەمى، تۇركى دۇنيەسى، شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، تاعىسىن تاعى. ال، تاراپ تاڭداۋ ءدال قازىر قازاق قوعامىنا ءتيىمسىز.

بەسىنشىسى، قازاقستاندا قىتايدىڭ ستراتەگيالىق ساياساتىن زەرتتەپ بيلىككە كەڭەسشى بولاتىن عىلميورتالىقتار كوپتەپ اشىلۋى كەرەك. بۇل ستراتەگيالىق ورتالىقتار قىتايداعى وڭىرلىك ساياسات پەن قىتاي ەمەستەردىڭ قىتاي ساياساتىنا ىقپالىپ زەرتتەپ، قىتايدىڭ ايماقتاعى ساياساتىن الدىن الا توپشىلاپ قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن رەتتەپ تولىقتاپ وتىرۋىنا تۇرتكى بولادى. سونداي اق، قىتايداعى”قازاق قاۋپى” ماسەلەسىن الىستان مەڭگەرىپ قىتايمەن اراداعى ساياساتتى باقىلاۋىنا الىپ وتىرادى.

التىنشىسى، قىتايمەن اراداعىنى شەشۋ ءۇشىن قىتايعا ءبىزدىڭ بيلىك “قازاق ماسەلەسى” دەگەن تەرميندى اتاماي قازاقستان-قىتاي ساۋدا-بيزنەس سالاسىنداعى ەركىن كەلىپ كەتۋ ماسەلەسىن ودان ارىتالقىلاۋ دەگەن سىلتاۋمەن قازاقتىڭ مۇددەسىن سوعان سيدىرىپ شەشسىن دەدىك قوي، ەندى قازاقستان جاق ورتا جانە شىعىن كاسىپكەرلىكتى شىنايى قولداپ قازاق جاستارىنىڭ قىتايمەن ساۋدا باسەكەلەستىگىن ارتتىرۋ كەرەك. بۇنى ايتۋداعى سەبەبىم، قىتاي ورتالىق ازيانىڭ ساۋدا بيزنەسىن مونوپولداۋ ءۇشىن قىتايلىق ۇيعىر بيزنەسمەندەرىن كوپ قولپاشتاعار ەدى. تاياۋ جىلدان بەرگى ساياسي وليگارحتاردىڭ تايتالاسى كەزىندە كوپ ۇيعىر بيزنەسمەندەرىنىڭ ساۋداسى قۇلدىراپ ولاردىڭ قىتاي مەن ورتالىق ازياداعى ورنى ۇڭىرەيىپ ءبىرشاما بوس تۇر، سونى قازاق بيلىگى ورايدى قولدان جىبەرمەي جاس قازاق كاسىپكەرلەرىنە الىپ بەرۋى كەرەك. قازاق جاستارى جاپپاي بيزنەس اشىپ، ۇلتتىق كاپيتال قالىپتاستىراالۋى كەرەك.

ەلدەس وردا
26.04.2018

Related Articles

  • سامات ءابىش قالاي “سۇتتەن اق، سۋدان تازا” بولىپ شىقتى؟

    ازاتتىق راديوسى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ ۇقك توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى سامات ابىشكە شىققان ۇكىم “قازاقستانداعى رەجيم بولاشاقتى ويلامايتىنىن كورسەتتى” دەيدى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيلەۋشى “ەليتا” جەكە ىستەرىمەن جانە تاساداعىكەلىسىمدەرمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا ەلدە تاعى ءبىر جاڭا الەۋمەتتىك جارىلىسقا اكەلۋى مۇمكىن فاكتورلار كۇشەيىپ كەلەدى. ساياساتتانۋشىرەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن گەوساياسي جوسپارلارىن كەڭىنەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا تىكەلەي اسەر ەتۋگە تىرىسىپ جاتۋى مۇمكىن دەپ تە توپشىلايدى. پۋتين “قاۋىپسىزدىك كەپىلى” مە؟ ازاتتىق: سونىمەن ۇزاق دەمالىس الدىندا وسىنداي ۇلكەن جاڭالىق جاريالاندى. مەيرام الدىندا، 19 ناۋرىزدا قازاقستاندىقتار ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ پوستىنان سامات ابىشكە شىققان ۇكىم جايلى ءبىلدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ بايلانىسى بار ما الدە كەزدەيسوقتىق پا؟ دوسىم ساتپاەۆ: اڭگىمەنى بۇل ءىستىڭ قۇپيا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • …ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.

    الەۋمەتتىك جەلىدە وسى وتانداسىمىزدى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر ەكەن. كوبى سىن ايتىپ جاتىر. ۆيدەو جازبانىڭ تولىق نۇسقاسى جوق، پىكىر-تالاس تۋدىرعان بولىگى عانا تاراپ جاتىر ەكەن. سوعان بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتا كەتپەكشىمىن: ءبىرىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ۆيدەوسى، فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تاراپ جاتىر. ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) جەكە قۇپياسى سانالاتىن فوتوسى، ۆيدەو جازباسى كىمنىڭ رۇقساتىمەن تاراپ جاتىر ەكەن؟ ءوز باسىم وسى پوستتى جازۋ ءۇشىن ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) ۆيدەوداعى بەينەسىن قارا بوياۋمەن ءوشىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم. جانە رۇقساتىنسىز فوتو بەينەسىن جەكە پاراقشاما سالعانىم ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايمىن. ءدىني ۇستانىمى، ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز. ەكىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا بايلانىستى ايتقان سوزدەرى قوعامدا قاتتى پىكىر تۋدىرعان ەكەن. ءتىپتى ونى “ۇلت دۇشپانى”

  • ءۇش انىق

    ءۇش انىق: ءبىرىنشى، الەۋمەتتىك جەلىدە پوست جازۋ بىرەۋ ءۇشىن ەرمەك نەمەسە ۋاقىت وتكىزۋ قۇرالى بولۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ورتاسى، شاقىراتىن قوناعى، اڭگىمەسى دە بولەك دەگەندەي. ادامدار الەۋمەتتىك جەلىنى مادەني ورتاعا اينالدىرۋى مىندەتتى ەمەس. كەيبىر ازاماتتار ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلى پىكىر الماسۋ ورتاسى، ءبىلىم وشاعى، اقپارات الۋ الماسۋ ورىنى. الەۋمەتتىك جەلىدە ساپالى كونتەنت ۇسىنۋ، مادەني ورتا قالىپتاستىرۋ، ادەپتى پىكىر-تالاس وتكىزۋ تۇلعالىق دامۋىڭا قوسىمشا اسەر ەتەدى. كەيدە ءتۇرلى ورتانىڭ ادامدارى ساپىرىلىسىپ ارالاسىپ جاتادى. سەنىڭ ۇلتقا، مەملەكەتكە دەگەن شىنايى كۇيىنىشىڭنەن تۋعان دۇنيەڭدى ەرمەككە اينالدىرعىسى كەلەدى. ولارعا دا ەشكىم قوي دەمەيدى، سونداي ەركىن. ءبىر قاراساڭ جاقسى، ءبىر قاراساڭ شىنىمەن ىڭعايسىز. ءوز باسىم كوبىنىڭ ءوز ويىن ايتۋىنا ەرىك بەرۋگە تىرىسامىن، اۋزىن قاقپايمىن. ويتكەنى ول دا وسى ەلدىڭ

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: