|  |  |  | 

Суреттер сөйлейді Тарих Қазақ шежіресі

ШЫҒЫС ҚАЗАҚИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ 

Шағын Сараптама31914162_1072721879558065_2132762750672175104_n

Дербес ел тәуелсіз мемлекет ретінде “қытай қазағы” дейтін ұғымды қайта пысықтап зерттеп көрудің жаңа кезеңі басталуы керек деп есептеймін. Қытай қазақтарының 20- ғасыр басындағы ояну кезеңі әлі күнге дейін толық зерттелген жоқ. Оның ішінде мемлекет деңгейіндегі тұлғалар туралы жекелеген зерттеулер тіптен кемшіл.
Шығыс Қазақиядағы қазақ интеллигенциясының қалыптасуында үш үлкен ықпалды айтпай кету мүмкін емес:

Бірінші, 20-ғасыр басына дейінгі дәстүрлі исламдық рухани мектеп (қадимдық мешіт-медреселер);

Екіншісі, 20-ғасыр басындағы Шығыс Қазақияның жәдиттік рухани қозғалысы (жәдиттік ағарту, пікір-талас, тб);

Үшіншісі, Орыс-Татар арқылы енген Еуропа өркениетінің ықпал етуі немесе Манжу-Қытай арқылы шығыс руханиятымен танысу;

Осы үш ықпалдың әуелгісі исламдық жаңғыруды өз ішінен “Қазан, Уфаның рухани ықпалы”, “Бұхара-Көкілташ ықпалы” және “Осыманлы руханиятының ықпалы” деп үш бөлікпен жеке жеке талдау жасауға болады.
Ал, екіншісі Жәдиттік кезеңді “жәдиттік медресе (діни)”, “жәдиттік мектеп (дүниеуи)” және “жәдиттік таным (пікір-талас)” деп үш бөлікпен бүге шігесіне дейін талдау жасауға болады. Бұның ішінде жәдиттік таным пікір-талас кезеңін де 30- жылдардағы Шығыс Қазақияда жарық көрген қазақтың төл баспасөзіндегі ғылми-танымдық пікір таласпен анықтап айтып беруге болады.31912017_1072721849558068_5444852421937332224_n

Орыс-Татар арқылы енген Еуропа өркениетінің ықпалын екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірі, Патшалық Ресей кезеңінде Шығыс Қазақияға пана іздеп ауған орыстар мен татар игі-жақсыларының ала барған рухани, мәдени және танымдық ықпалы; Екіншісі, Патшалық Ресей мен Сәбет одағының тіке саяси, мәдени һам рухани ықпалы. Осы тұстың өзін ҮШ бөлуге болады: Бірі, Патшалық Ресейдің Орынбор мүфтилігі арқылы жасаған ықпалы. Екіншісі, Алаш кезіндегі мемлекеттік қарарлар. Үшіншісі, Қазақ СССР кезеңіндегі Орынбор-Қызылорда-Алматы ордасының саяси ықпалы. Ал, бұларды ішкерлей жіктесек категориялар шұбырып жіктеле береді…31944605_1072721822891404_9146516466131009536_n

Манжур, Қытай арқылы күншығыс руханиятымен танысу кезеңін үш үлкен санатқа бөліп қарастыруға болады:

Біріншісі, Манжур кезеңіндегі Шуетаң оқуылдары (мектеп);

Екіншісі, Демократ қытай дәуірінің ЖОО-дары және әскери, саяси инситуттардың ықпалы;

Үшіншісі, Біріккен Қазақ-Моңғол Оқуылдары (мектеп/Шуетаң);

Бұл жердегі “Манжу шуетаң” оқуылдарын анықтап айтсақ 1912-жылға дейінгі Манжу ақсүйек тұқымдары үшін арнайы ашылған оқу орны туралы баяндалады. Ал, демократ қытай дәуіріндегі жоғары оқу орны (жоо) деп оны екі түрге айыруға болады. Бірі, ішкі қытайдағы әскери, саяси институттар және одан оқу бітірген қазақтар. Екіншісі, Үрімжі (ол кезде Дихуа дейтін) қаласындағы қытайдың жоғары оқу орындары және ондағы оқу ордасынан оқу бітірген қазақтар.
Біріккен Қазақ-Моңғол Оқуылы (мектебі), бұл оқу ордасы туралы Қазақ елінде толық зерттелген жоқ. Бұл оқуыл- Шығыс Қазақияның мәдени, саяси интеллегицсиясын ұядан ұшырған білім ордасы.31776011_1072721982891388_8992341713028644864_n

Шығыс Қазақия дербес мемлекет бола алмаса да мемлекетке тән құрлымдарға дайын болды. Мәскеу, Қазақ СССР-дың күншығысында тәуелсіз Қазақ мемлекетінің орнығуын мүлде қаламады және Моңғолия, Қытай сияқты өзіне жақтас елдермен бірлесіп оның ұлғайып келе жатқан ұлттық негізін жойып, тамырына балта шапты. Дербес ел болмаса да дербес өмір сүре алған Шығыс Қазақияның саяси, мәдени және рухани интеллигенциясымен тап тинақтай толық танысуыңыз алыс емес деп үміттенемін.
Есіңізде болса осы парақшамда Хуаң Фу әскери мектебінде (сол дәуірдің он ірі әскери мектебі) оқыған қазақтар туралы баяндағамын…31906830_1072721926224727_9188372043416993792_n

Елдес ОРДА
04.05.2018

*Ескерту: Оқуыл- Мектеп деген сөз. Жасауыл, Жортуыл, Бақауыл, Қарауыл, Айдауыл, Тінтуір, Шымшуыр, тб

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: