Jügirtpeler
 |  |  |  | 

Suretter söyleydi Tarih Qazaq şejiresi

ŞIĞIS QAZAQIYADAĞI QAZAQ INTELLIGENCIYASINIÑ QALIPTASU TARIHI 

<span>kerey.kz</span>kerey.kz
 |  May 5, 2018

Şağın Saraptama31914162_1072721879558065_2132762750672175104_n

Derbes el täuelsiz memleket retinde “qıtay qazağı” deytin wğımdı qayta pısıqtap zerttep körudiñ jaña kezeñi bastaluı kerek dep esepteymin. Qıtay qazaqtarınıñ 20- ğasır basındağı oyanu kezeñi äli künge deyin tolıq zerttelgen joq. Onıñ işinde memleket deñgeyindegi twlğalar turalı jekelegen zertteuler tipten kemşil.
Şığıs Qazaqiyadağı qazaq intelligenciyasınıñ qalıptasuında üş ülken ıqpaldı aytpay ketu mümkin emes:

Birinşi, 20-ğasır basına deyingi dästürli islamdıq ruhani mektep (qadimdıq meşit-medreseler);

Ekinşisi, 20-ğasır basındağı Şığıs Qazaqiyanıñ jädittik ruhani qozğalısı (jädittik ağartu, pikir-talas, tb);

Üşinşisi, Orıs-Tatar arqılı engen Europa örkenietiniñ ıqpal etui nemese Manju-Qıtay arqılı şığıs ruhaniyatımen tanısu;

Osı üş ıqpaldıñ äuelgisi islamdıq jañğırudı öz işinen “Qazan, Ufanıñ ruhani ıqpalı”, “Bwhara-Kökiltaş ıqpalı” jäne “Osımanlı ruhaniyatınıñ ıqpalı” dep üş bölikpen jeke jeke taldau jasauğa boladı.
Al, ekinşisi Jädittik kezeñdi “jädittik medrese (dini)”, “jädittik mektep (dünieui)” jäne “jädittik tanım (pikir-talas)” dep üş bölikpen büge şigesine deyin taldau jasauğa boladı. Bwnıñ işinde jädittik tanım pikir-talas kezeñin de 30- jıldardağı Şığıs Qazaqiyada jarıq körgen qazaqtıñ töl baspasözindegi ğılmi-tanımdıq pikir talaspen anıqtap aytıp beruge boladı.31912017_1072721849558068_5444852421937332224_n

Orıs-Tatar arqılı engen Europa örkenietiniñ ıqpalın eki kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Biri, Patşalıq Resey kezeñinde Şığıs Qazaqiyağa pana izdep auğan orıstar men tatar igi-jaqsılarınıñ ala barğan ruhani, mädeni jäne tanımdıq ıqpalı; Ekinşisi, Patşalıq Resey men Säbet odağınıñ tike sayasi, mädeni ham ruhani ıqpalı. Osı twstıñ özin ÜŞ böluge boladı: Biri, Patşalıq Reseydiñ Orınbor müftiligi arqılı jasağan ıqpalı. Ekinşisi, Alaş kezindegi memlekettik qararlar. Üşinşisi, Qazaq SSSR kezeñindegi Orınbor-Qızılorda-Almatı ordasınıñ sayasi ıqpalı. Al, bwlardı işkerley jiktesek kategoriyalar şwbırıp jiktele beredi…31944605_1072721822891404_9146516466131009536_n

Manjur, Qıtay arqılı künşığıs ruhaniyatımen tanısu kezeñin üş ülken sanatqa bölip qarastıruğa boladı:

Birinşisi, Manjur kezeñindegi Şuetañ oquıldarı (mektep);

Ekinşisi, Demokrat qıtay däuiriniñ JOO-darı jäne äskeri, sayasi insituttardıñ ıqpalı;

Üşinşisi, Birikken Qazaq-Moñğol Oquıldarı (mektep/Şuetañ);

Bwl jerdegi “Manju şuetañ” oquıldarın anıqtap aytsaq 1912-jılğa deyingi Manju aqsüyek twqımdarı üşin arnayı aşılğan oqu ornı turalı bayandaladı. Al, demokrat qıtay däuirindegi joğarı oqu ornı (joo) dep onı eki türge ayıruğa boladı. Biri, işki qıtaydağı äskeri, sayasi instituttar jäne odan oqu bitirgen qazaqtar. Ekinşisi, Ürimji (ol kezde Dihua deytin) qalasındağı qıtaydıñ joğarı oqu orındarı jäne ondağı oqu ordasınan oqu bitirgen qazaqtar.
Birikken Qazaq-Moñğol Oquılı (mektebi), bwl oqu ordası turalı Qazaq elinde tolıq zerttelgen joq. Bwl oquıl- Şığıs Qazaqiyanıñ mädeni, sayasi intellegicsiyasın wyadan wşırğan bilim ordası.31776011_1072721982891388_8992341713028644864_n

Şığıs Qazaqiya derbes memleket bola almasa da memleketke tän qwrlımdarğa dayın boldı. Mäskeu, Qazaq SSSR-dıñ künşığısında täuelsiz Qazaq memleketiniñ ornığuın mülde qalamadı jäne Moñğoliya, Qıtay siyaqtı özine jaqtas eldermen birlesip onıñ wlğayıp kele jatqan wlttıq negizin joyıp, tamırına balta şaptı. Derbes el bolmasa da derbes ömir süre alğan Şığıs Qazaqiyanıñ sayasi, mädeni jäne ruhani intelligenciyasımen tap tinaqtay tolıq tanısuıñız alıs emes dep ümittenemin.
Esiñizde bolsa osı paraqşamda Huañ Fu äskeri mektebinde (sol däuirdiñ on iri äskeri mektebi) oqığan qazaqtar turalı bayandağamın…31906830_1072721926224727_9188372043416993792_n

Eldes ORDA
04.05.2018

*Eskertu: Oquıl- Mektep degen söz. Jasauıl, Jortuıl, Baqauıl, Qarauıl, Aydauıl, Tintuir, Şımşuır, tb

Tags

Related Articles

  • Gerb auıstıru mäselesi nemese «teristeu sindromı» qalay payda boldı?!

    <span>kerey.kz</span>kerey.kz

    Elimizdiñ gerbin auıstıru turalı Prezidenttiñ wsınısı (o basta wsınıs suretşi-dizayner mamandardan şıqqan siyaqtı) twtas qoğamda bolmağanmen, äleumettik jelilerde äjeptäuir qarsılıq tudırdı. Biraq, bayıptap qarasaq, bwl qarsılıqtıñ qazirgi gerbtiñ qazaq üşin erekşe qasterli nemese estetikalıq twrğıdan minsiz boluına eş qatısı joqtığın añğarasız. Soñğı uaqıttarı, auır indetpen qatar kelgen qañtar tragediyasınan bastap, halıq aytarlıqtay küyzeliske wşıradı. Qazaqstannıñ erkinen tıs, soğısqa, basqa da sebepterge baylanıstı bolıp jatqan ekonomikalıq qiındıq saldarınan halıqtıñ äl-auqatı tömendedi. Osınıñ bäri qazir qoğamda bayqalıp qalğan «teristeu sindromına» türtki boldı. «Teristeu sindromı» – dwrıstı da bwrısqa şığaratın, qanday bastamağa bolsın qarsı reakciya şaqıratın qwbılıs. Äleumettik psihologiyanı zertteuşilerdiñ payımdauınşa, osı qwbılıstı barınşa küşeytip twrğan faktor – äleumettik jeliler. YAğni, aldağı uaqıtta

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    <span>kerey.kz</span>kerey.kz

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    <span>kerey.kz</span>kerey.kz

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    <span>kerey.kz</span>kerey.kz

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    <span>kerey.kz</span>kerey.kz

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: