كيىكتەردىڭ ءۇستىرت پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ جولدارى ۇسىنىلدى
kerey.kz
قاراعاندى قالاسىنداعى «جاڭا ەكولوگيالىق قاۋىپسىز تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ
ورتالىعى» قوعامدىق قورى گەرمانيانىڭ NABU تابيعاتتى قورعاۋ جانە
بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ وداعىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن «كيىكتەردىڭ ءۇستىرت
پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ بويىنشا جەرگىلىكتى قوعامداستىقتاردى جۇمىلدىرۋ» جوباسىن
جۇزەگە اسىرۋدى باستادى. ال ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ساراپشىلىق قولداۋدى
«قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەكولوگيالىق مۇراجايى» قوعامدىق بىرلەستىگى جانە «قولداۋ-
قازاقستان» كوممەرتسيالىق ەمەس حولدينگى ءوز موينىنا الىپ وتىر. بۇل تۋرالى جوبا
ۇيلەستىرۋشىسى ادىلبەك قوزىباقوۆ ايتىپ بەردى.
ەلىمىزدە اقبوكەننىڭ ءۇش ءتۇرى مەكەندەيدى، اتاپ ايتقاندا – بەتپاقدالا، ورال جانە ءۇستىرت
پوپۋلياتسيالارى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بەتپاقدالادا مەكەندەيتىن اقبوكەندەر جاپپاي
قىرىلعاندىعى بەلگىلى. ول كەزدە مامانداردىڭ ەسەبى بويىنشا 90 پايىزى قىرىلعان دەسەدى. بۇل
رەتتە قوعام ەندىگى جەردە ەڭ الدىمەن اقبوكەننىڭ وسى پوپۋلياتسياسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاۋاپتى
ورگاندار بارىن سالادى دەگەن سەنىمدە.
- اقبوكەننىڭ سانى وسىنشاما ازايىپ كەتكەنىنە قاراماستان، بەتپاقدالا پوپۋلياتسياسى سانى
ۇستىرتتەگىنە قاراعاندا الدەقايدا بارشىلىق. ال ءۇستىرت پوپۋلياتسياسى تولىقتاي جويىلىپ
كەتۋ قاۋپى جوعارى. ماسەلەن، 2016-2017 جىلدارى سانى 1900-2700 ارالىعىندا بولعان كيىكتەر
سانى 1980 جىلداردىڭ سوڭىندا 250-270 مىڭ باستى قۇراعان بولاتىن، ياعني بۇگىندە 99%
جوعالدى دەۋگە نەگىز بار. ءبىر كەزدەرى كەيبىر ەسەپ بويىنشا ۇستىرتتەگى كيىكتەر جارتى ميلليونعا
دەيىن بولعان، – دەپ باستادى ءوز اڭگىمەسىن بيولوگ-ساراپشى ادىلبەك قوزىباقوۆ.
اتالمىش جوبا الدىمەن اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين جانە شالقار اۋداندارىنان باستاۋ
الىپ، كەيىنگى ۋاقىتتا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بەينەۋ اۋدانىندا جالعاسىن تاپپاق، ياعني
كيىكتەردىڭ ءۇستىرت پوپۋلياتسياسىنىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى ميگراتسيا جولدارى قامتىلادى.
– ەجەلگى داستۇرگە سايكەس، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ۋاقىتتا جايىلىمدىق جەرلەرى بولعان
قازاق حالقى وزدەرى تۇرىپ جاتقان اۋماقتا مال جايۋمەن قاتار جابايى جانۋارلاردى
اۋلاۋمەن دە اينالىسقان. ال قازىرگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. ەلىمىزدەگى قولدانىلىپ كەلە
جاتقان تابيعاتتى قورعاۋ مەحانيزمدەرى كيىكتەردىڭ ءۇستىرت پوپۋلياتسياسىنىڭ سانىن بۇرىنعى
قالپىنا كەلتىرەتىندەي وڭ ناتيجەسىن بەرەر ەمەس. سول سەبەپتى قازىرگى ۋاقىتتا بۇرىنعى
ءداستۇردى قايتا «وياتۋ» قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ياعني تۋعان ولكەنىڭ تابيعاتىن، كيىكتەردى
ساقتاپ قالۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتۋدى مال وسىرۋشىلەر مەن اڭ اۋلاۋشىلارعا جۇكتەۋىمىز قاجەت»،
- دەگەن پىكىردە ادىلبەك قوزىباقوۆ.
جوبانى ۇيىمداستىرۋشىلار تاۋەشكى، بۇرامامۇيىزدى تەكە (مارحۋر), ارقار، قوڭىر ايۋ جانە
قار بارىسى سياقتى جويىلىپ بارا جاتقان جانۋارلاردىڭ تۇرلەرىن قورعاۋعا اۋىل تۇرعىندارىن
تارتىپ وتىرعان تاجىكستان مەن قىرعىزستان ەلدەرىنىڭ تاجىريبەلەرىنە سۇيەنىپ وتىر. بۇل تۋرالى
NABU بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ جونىندەگى حالىقارالىق ساراپشىسى شتەفان ميحەل ءسوز
قوزعادى.
ايتا كەتۋ كەرەك تاجىكستان مەن قىرعىزستان ەلدەرىنىڭ شالعايدا تۇراتىن تۇرعىندارى
براكونەرلەرگە تويتارىس بەرىپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى، كەزىندە وزدەرى براكونەر بولعان اۋىل
تۇرعىندارى ەندى جانۋارلار الەمىن قاسكويلەردەن قورعاۋعا مىقتاپ بەل بۋعان.
تاۋەشكىلەر، تەكەلەر جانە ارقارلار سانى بىرنەشە ەسەگە ارتقان تۇستا، جەرگىلىكتى قاۋىم
كەيبىر جانۋارلارعا اڭعا شىعۋعا رۇقسات بەرىلگەن كۆوتالاردى الا باستادى. سونىمەن قاتار،
بولىنەتىن كۆوتانىڭ ءبىر بولىگى مىڭداعان دوللار جانە ەۆروعا شەتەلدىك اڭشىلارعا ۇلەستىرىلەدى. ال
بۇدان تۇسەتىن كىرىستەر كۇزەت قىزمەتىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا جانە
اۋىلداردىڭ ينفراقۇرىلىمدىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە جۇمسالادى. ادىلبەك قوزىباقوۆ مۇنايگاز
سالاسىندا داعدارىستىڭ بار ەكەندىگىن ەسكەرە كەلە، قازاقستان ءۇشىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن
سۋبسيديانى قاجەت ەتپەيتىن وسى تاجىريبەگە سۇيەنگەن دۇرىس دەگەن پىكىردە.
ءبىر جىلعا ەسەپتەلگەن جاڭا جوبانىڭ بيۋدجەتى 20 مىڭ ەۆرونى قۇرايدى. ال بولاشاقتا
قارجىنىڭ كولەمى ارتا تۇسسە دەگەن تىلەك تاعى بار. جالپى كوزدەگەن ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن
ميلليونداعان ەۋرو قاجەت، ونىڭ جارتىسىنان كوبى باعدارلامانىڭ قازاقستاندا جۇزەگە
اسىرىلۋىنا جۇمسالماق. ال قارجى كوزدەرىن تابۋعا NABU ۇيىمىنان بولەك، SCA (Saiga
Conservation Alliance – اقبوكەندەردى ساقتاۋ اليانسى), بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قورشاعان
ورتانى قورعاۋ بويىنشا UNEP باعدارلاماسى جانە تاعى باسقا الەمگە تانىلىپ ۇلگەرگەن
تابيعاتتى قورعاۋ ۇيىمدارى قول ۇشىن سوزادى دەگەن ءۇمىت جوق ەمەس. وسىلايشا بۇل باستامالار
ەكولوگيا جانە اۋىلداردىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا دەگەن قايتارىمسىز ءىرى ينۆەستيتسيا بولماق.
2015 جىلدان بەرى NABU ەۋرازيا بويىنشا حالىقارالىق توبىنىڭ جەتەكشىسى تيلمان
ديتەريح مەن ساراپشى شتەفان ميحەل اقتوبەنىڭ بايعانين جانە شالقار اۋداندارىنىڭ
تۇرعىندارىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسۋ وتكىزگەن.
ال وتكەن جىلدان باستاپ اقتوبە ءوڭىرىن ارالاۋدى قولعا العان ەلىمىزدىڭ ساراپشىلارىنا
قولداۋ كورسەتۋگە قىرعىز ەلىنەن زايربەك كۋبانىچبەكوۆ دەگەن بەلسەندى قىزىعۋشىلىق تانىتقان
كورىنەدى. اۋىل تۇرعىندارى تاراپىنان قويىلعان بارلىق سۇراقتارعا تۇشىمدى جاۋاپتار بەرىلگەن
جانە ولاردىڭ اقبوكەندەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تۇرعىدان
ۇزاقمەرزىمدى ءتيىمدى تۇستارى كەڭىنەن تۇسىندىرىلگەن.
ناتيجەسىندە، 2017 جىلدىڭ كۇزىندە بايعانين اۋدانىندا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان قۇرالعان
باستاماشىل توپ «دالا تابيعاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇرعان. بۇدان بىلاي ەرىكتىلەر
كيىكتەرمەن قاتار تابيعاتتى قورعاۋ شارالارىنا بەلسەندى ارالاسپاق. ايتا كەتۋ كەرەك، ءوز
جۇمىسىن باستاعانىنا كوپ ۋاقىت بولا قويماعان بىرلەستىك ءوزىنىڭ قاتارىنا جاڭا مۇشەلەردى
قابىلداۋعا ءاردايىم دايىن ەكەندىگىن جەتكىزدى.
جوبا ۇيلەستىرۋشىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل باستاما قر اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ
ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى مەن NABU اراسىنداعى تابيعاتتى
قورعاۋ جونىندەگى ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمدا كورسەتىلگەن تالاپتارعا تولىقتاي ساي
كەلەدى. اقتوبە وبلىسى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكتسياسى،
وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى، تابيعات قورعاۋ
پوليتسياسى جانە ت.ب. ۋاكىلەتتى ورگاندارمەن بايلانىس ورناعان. سونىمەن قاتار جوبا «قانسونار»
اڭشىلاردىڭ قوعامدىق بىرلەستىكتەرى مەن اڭشىلىق شارۋاشىلىعى سۋبەكتىلەرىنىڭ
رەسپۋبليكالىق قاۋىمداستىعى تاراپىنان دا قولداۋ تاپقان.
– الايدا بارلىعى ءبىز ويلاعانداي وڭاي شارۋا بولماي تۇر. بايعانين اۋدانىنىڭ باسشىلىعى
تۋعان ولكەنىڭ تابيعاتىن قورعاۋ شارالارىنا بەلسەندى قاتىسۋعا نيەت بىلدىرگەن اۋىل
تۇرعىندارىنا قولداۋ كورسەتسە ەكەن دەيمىز. ەلىمىزدەگى تابيعاتتى قورعاۋ جونىندەگى ەڭ ءىرى
ۇكىمەتتىك ەمەس ءۇيىم، ياعني قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ اسسوتسياتسياسىنىڭ
باسشىلىعىنا بىزبەن بىرگە جۇمىس جاساۋعا نيەت بىلدىرسە دەگەن ۇسىنىسىمىز بار. حالىقارالىق
دەڭگەيدە تانىلىپ ۇلگەرگەن وسىنداي ءىرى ۇيىم مۇنداي ماسەلەلەردەن اينالىپ وتپەي، حاباردار
بولعانىن قالايمىز، – دەپ ۇمىتتەندى جوبا ۇيلەستىرۋشىسى.
ونىڭ ايتۋىنشا، «دالا تابيعاتى» قوعامدىق بىرلەستىگى اڭشىلىق القاپتارىن بەكىتۋ
بويىنشا كونكۋرستارعا قاتىسىپ، ءوز اڭشىلىق شارۋاشىلىقتارىنىڭ بولۋىن قالايدى.
- اڭشىلىق شارۋاشىلىقتار كيىكتەردى قورعاۋ كەزىندە تەحنيكالىق جانە ماتەريالدىق
مۇمكىندىكتەرى بولادى. اتاپ ايتقاندا، ءبىز ولارعا بينوكلدەر، دۇربىلەر، فوتوكامەرالار، GPS,
جانار-جاعارماي ماتەريالدارىن جانە ت.ب. بەرۋگە دايىنبىز. شارۋاشىلىقتاردى قۇرۋ
ايتارلىقتاي قيىندىق تۋعىزبايدى، سەبەبى بۇل جۇمىستارعا الدىمەن جەرگىلىكتى قوعامدىق
بىرلەستىكتەر تارتىلماق. ناتيجەسىندە اۋىل تۇرعىندارىنا براكونەرلەردى ۇستاۋ قۇقىعى
بەرىلىپ، قىلمىستىڭ نەمەسە قۇقىقبۇزۋشىلىقتىڭ الدىن-الۋعا ۇلەس قوسقاندارعا سىياقى
قاراستىرىلماق»، – دەپ قورىتىندىلادى ءوز ءسوزىن ادىلبەك قوزىباقوۆ.
كامشات ءىزباساروۆا
قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، اقتاۋ قالاسى
پىكىر قالدىرۋ