شىعىس قازاقياداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى نە بىلەمىز؟ (1937-1939)
دەربەس ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە شىعىس قازاقياداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلمي ساراپتاما جۇرگىزە الدىق پا؟ نە ءۇشىن قازاق سسر-داعى قازاقتاردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋى شىعىس قازاقيامەن ءبىر ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى؟ نە سەبەپتى قازاق سسر-دىڭ نكۆد تەرگەۋشىلەرى ءۇرىمجى، قۇلجا، شاۋەشەك پەن التايدا قۇپيا تەرگەۋ وپەراتسياسىن جۇرگىزەدى؟ ەڭ، وكىنىشتىسى، قازىر قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ قۇجاتتارى نەگىزىنەن اشىلدى، ال، قىتايداعى قازاقتاردىڭ تەرگەۋ قۇجاتتارى اشىلعان جوق… كەلەسى جىلى (2019) قىتاي قازاقتارىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانىنا 80 جىل تولادى (1939-2019). بۇل پوستتى سوعان ارنايمىن! ارۋاقتاردىڭ رۋحى ءبىر اۋناعاي!
القيسسا…
شاعىن ساراپتاما
* شىڭ شىسايدىڭ تىڭشىلىق ورگاندارى;
* شىعىس قازاقيانىڭ تۇڭعىش ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى- بايمولدا قارەكەۇلى;
* “قازاق-قىرعىز-موڭعول” قۇرىلتايى;
* ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ۇلتقا تيگىزگەن زاردابى;
* اقيقاتتى وقپەن ولشەۋ نەمەسە شىعىس قازاقياداعى ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىس;
شىڭ شىساي بيلىككە ءستاليننىڭ اسكەري ھام ساياسي جاردەمىمەن شىقتى. ول شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىن جەكە دارا ءبىر ءوزى ون ءبىر جىل بيلەدى. 1934-1935 جىلدان باستاپ شىڭجاڭ ولكەلىك قورعانىس مينىستىرلىگى جانىنان تىڭشىلىق ورگان قۇرىلادى دا ءار قالا، ۋالايات، اۋدانداردا (وكۋرگ) بولىمشەلەرى اشىلدى. بۇل شىعىس قازاقياداعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ەڭ العاشقى ادىمى ەدى. 4-5 جىلدان سوڭ قۇپيا تىڭشىلىق ورگان نەگە ون مىڭنان استام تۇلعانىڭ ۇستىنەن كۇدىكتى دەرەكتەر جيناپ ۇلگىرەدى، سونىمەن شىڭ شىساي سابەت وداعىمەن ءبىر ۋاقىتتا شىڭجاڭداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى باستاپ كەتەدى.
شىعىس قازاقيا قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش ساياسي قۋعىنعا تۇسكەن كورنەكتى تۇلعاسى- بايمولدا قارەكەۇلى ەدى. ول 1937-جىلى كۇدىكتى رەتىندە ۇستالىپ ۇزاق ۋاقىت تەرگەلۋدەن سوڭ ءۇرىمجى قالا ماڭىندا تىرىدەي كومىلگەن 200 قازاقتىڭ قاتارىندا سۇيەگى مەن مازارى بۇگىنگە دەيىن ءالى تابىلعان جوق. بايمولدا نە سەبەپتى ەڭ العاشقى بولىپ قۋعىنعا ءتۇستى دەۋىڭىز مۇمكىن:
ول شىعىس قازاقياداعى ەڭ بەدەلدى تۇلعا بولدى. 1912-جىلى زاكاريا تورەگە اۋدارماشى بولىپ پەكينگە ۇلتتىق كونگرەگە باردى، سايلاۋدا داۋىس بەرىپ پرەزيدەنتپەن جۇزدەستى، كەلگەن سوڭ ۇرىمجىدە ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ قۇرلىس ءمينيستىرى بولدى جانە جەكە قازاق اتتى پولكىن باسقاردى، ۇرىمجىگە قازاق جاستارىن جيىپ، ينتەللەكتۋالدى وشاق قالىپتاستىردى، قازاق سسر-دان كەلۋشىلەردى مەملەكەتتىك جۇمىسقا تارتتى، اعارتۋشىلىق پەن ءباسپاسوز تاقىرىبىن كوپ قوزعادى. سوندىقتان ءتورت ۇكىمەت ءداۋىرىن بىردەي باستان كەشكەن ونى الدىمەن ساياسي قۋعىنعا ۇشىراتۋى ءسوزسىز ەدى.
بايمولدا ۇستالعان سوڭ قازاق زيالىلارى توپ توبىمەن دۇركىن دۇركىن اباقتىعا قامالا باستادى. 1939- جىلى شىڭ شىساي ءۇرىمجى قالاسىندا ءۇش ۇلت قۇرىلتايىن اشامىز دەگەن سىلتاۋمەن بەس ۋالاياتتان ۇزىن سانى 500 دە 300 قازاق زيالىلارىن ءبىر كۇندە تۇرمەگە توعىتىپ، تەرگەۋگە الادى. 1938-جىلدان باستاپ ءار قازاق اۋدان ورتالىعىنان تەرگەۋ، قاماۋ ورىندارى اشىلىپ قازاق يگى-جاقسىلارىن تۇتقىنداي باستايدى. تۇرمەدەگى ۇلت زيالىلارىن قازاق سسر-دىڭ نكۆد سۇراقشىلارى دا كەلىپ سۇراقتىڭ استىنان الادى. شىڭ شىساي مەن سسسر نكۆد تەرگەۋشىلەرى بىرىگىپ جۇمىس ىستەگەندىكتەن ەكى ەل اراسىنداعى رۋحاني، مادەني ساباقتاستىقتى ۇلت مۇددەسىنە جاقسى پايدالانىپ جاتقان قازاق ينتەللەگەنتسسياسى اۋىر سوققىعا تاپ بولدى. زايسان ارقىلى سەمەيمەن بايلانىسىپ، الماتى، تاشكەن اسىپ ۋنيۆەرسيتەت وقىعان شىعىس قازاقيانىڭ جاڭا بۋىن ۇلت ينتەللەگەنتسسياسى تۇگەلدەي قۋعىنعا ۇشىرادى. ۇلتتىق ويانۋ پروتسەسسى ون جىلدان استام ۋاقىت تۇراقتاپ قالدى. شىڭجاڭ ولكەلىك قورعانىس مينىستىرلىگى جانىنداعى تىڭشىلىق ورگاننىڭ قۇجاتى بويىنشا 30 مىڭنان استام تۇلعاعا قىلمىس كۇدىكتىسى دەگەن دەلو تۇرعىزىلعان. بىراق، سول جىلدارى (1937-1944) ناقتى قانشا قازاق اتىلىپ، قانشا قازاق توپىراققا تىرىدەي كومىلگەنىن انىق بىلمەيمىز… ءار ۋالاياتتىڭ جەرگىلىكتى ارحيۆ دەرەكتەرىن ساراپتاپ ونىڭ مولشەر سانىن شىعارۋعا ابدەن بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، شىعىس قازاقياداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى تاقىرىپ قازاق اقپارات الەمىندە وسىدان سوڭ تىلگە كوپ تيەك ەتىلۋى كەرەك.
1939-1941-1944 جىلدار اراسى شىعىس قازاقيانىڭ بۇكىل يگى جاقسىلارى نەگىزىنەن تۇرمەدە ەدى دەسەك ارتىق ايتپاعان بولار ەلىك. بۇنىڭ سوڭى ۇلتتىق تەڭدىك سۇراۋعا اكەپ سوقتى. التاي ۋالاياتى 1939-جىلدان باستاپ ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسىن بۇرق ەتكىزدى، سونىمەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى التاي كوتەرىلىسشىلەرىن باسىپ جانىشتاۋ ءۇشىن شىڭجاڭنىڭ اسكەري كۇشىن التايعا لەك لەگىمەن جوتكەي باستايدى. 1939-1944 جىلدار اراسى بەس جىل التاي ۇزدىكسىز ۇلتتىق تولقۋدا بولعاندىقتان جانە قىتاي اسكەرىمەن تاباندى كۇرەسكەندىكتەن شىڭ شىساي ىلە، ءۇرىمجى جانە تارباعاتاي ۋالاياتتارىنداعى اسكەري بازانى التايعا تاسىپ اكەتىپ ستراتەگيالىق جاقتان ىلە مەن تارباعاتاي ۋالاياتىنداعى اسكەري قورعانىستى السىرەتىپ الادى. ال، التايعا لەك لەگىمەن جوتكەلگەن اسكەري قوسىن مامقارا جەڭىلىپ ماناس پەن شونجىعا شەگىنىپ كەتەدى، بۇنىڭ سوڭى ىلە قازاقتارىنىڭ تەز ارادا ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس جاساپ قۇلجانى باسىپ الۋىنا جول اشادى. 1944-جىلى شىڭ شىساي شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەت بيلىگىن نان كين ۇكىمەتىنە وتكىزىپ بەرىپ ءوزى وتستوۆكوعا كەتەدى. جاڭادان بيلىككە كەلگەن ۋ جۋڭشين شىڭجاڭ ساياسي ستراتەگياسىنان بىلىكتى مامان بولماعاندىقتان قازاق ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىن جانشۋعا شاماسى كەلمەي، سوسىن تۇرمەدە ءتىرى وتىرعان قازاق زيالىلارىن بوساتىپ جىبەرەدى. ال، 1944′تەن كەيىنگى تاريحتى الداعى ۋاقىتتا جان-جاقتىلى تالداپ ساراپتاپ بەرەيىن.
پىكىر قالدىرۋ