سۋرەتتەر سويلەيدى

قىتاي كرەزيسى: ەكولوگيالىق اپاتتار

kerey.kz

 |  Jun 12, 2018

قىتاي ەكونوميكاسى ۇشقان قۇستاي دامىپ الەمنىڭ ەكىنشى ءىرى ەكونوميكالىق تۇلعاسىنا اينالعانىمەن ەكولوگيالىق داعدارىستار كۇننەن-كۇنگە كوزگە تۇسۋدە. ءجاي عانا قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى عانا ەمەس ايىتسا كىسى سەنبەستەي قورقىنىشتى دارەجەگە جەتكەنى انىق بولىپ وتىر. امەريكانى قۋىپ جەتۋ دەگەن ۇراننىڭ جەتەگىمەن تەك ەكونوميكانىڭ وسۋىنە عانا ءمان بەرىپ تابيعي بايلىقتاردى تولاسسىز اشىپ، ونەركاسىپتىك قالدىقتاردى بەتالدى شىعارىپ ورتانى اۋىر دارەجەدە لاستاعان.قىتاي ەكولوگياسىنىڭ لاستانۋى مىنالاردى قامتيدى:

1.اۋانىڭ لاستانۋى

قازىرگى تاڭدا جىلىنا 360 مىڭ ادام لاستانعان اۋانىڭ كەسىرىنەن كوز جۇمادى. 400 ميلليون ادام تازا اۋا سىمىرە المايدى. 30% قالالاردىڭ اۋاسى ءتىپتى اۋىر دارەجەدە لاستانعان. دۇنيەدەگى 20 اۋاسى اۋىر لاستانعان قالانىڭ 20 سى قىتايدا، ولاردىڭ الدىڭعى لەگىنە لانچجوۋ، چەندۋ، چجەنچجوۋ، تسزينان، ءۇرىمشى، نانكين، پەكين، سيان قاتارلى قالالار كىرەدى. 47 ءىرى قالانىڭ 70% ى اۋىر دارەجەدە لاستانعان، 338 قالانىڭ 137 سىنىڭ اۋاسى اۋىر دارەجەدە لاستانعان.

سۋر. 1-دۇنيەدەگى اۋانىڭ لاستانۋ دارەجەسىن كورسەتەتىن كارتا، بۇندا قىتايدىڭ لاستانۋى ەڭ اۋىر ەكەنىن كورۋگە بولادى.

سۋر. 2-اۋاسى لاستانعان پەكين قالاسى.

سۋر. 3-ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قىتايدىڭ تانشان قالاسىنداعى بولات وندىرەتىن ءىرى قالاسى، Shougang Group كومپانياسىنىڭ Qian’an بولات زاۋىتى

سۋر.4 – لاس اۋا ىشىندنگى جول ساقشىسى

سۋر.5 كوپتەگەن قالالاردا قىتاي ۇزاق ۋاقىت بويى اۋانىڭ لاستانۋى مەن قاتەرلى اۋىتقۋلارى بار. سۋرەتتە گازدىڭ كوپ مولشەرىن شىعاراتىن چانچۋن، تسزيلين قالاسىنداعى مورفتى كورسەتىلگەن.

سۋر.5 چيڭداۋداعى ەلەكتر ءوندىرۋ ستاتسياسىنان شىققان تۇتىندەر

ۋيليام لاتتا 2005 جىلى قىتايعا كەلدى، ونىڭ ماقساتى – فرانتسۋزدىق ەنەرگەتيكالىق الىپ الۋ ماقساتتارىن تابۋ. ناتيجەسىندە ول ءوز كومپانياسىن قۇردى.

قىتايدا قازىر وتىن ەنەرگياسىن تۇتىنۋى دۇنيەدە1- ورىندا،لاس گازداردى شىعارۋدا 1- ورىندا، so2 نىڭ شىعارىلۋى 8570000 توننا بولىپ دۇنيەدە 1-ورىندا，اۋاداعى توزاڭدار 11750000 تونناعا جەتكەن،  سو گازىن شىعارۋداندا دۇنيەدە 1- ورىندا تۇرادى. 2014 قىتايدا 74  قالانىڭ اۋاسىن تەكسەرگەندە تەك 3 عانا تولىمدى بولعان.جىلىنا اۋانىڭ لاستانۋى سەبەبىنەن 5500000 ادام كوز جۇمسا ونىڭ 1600000 دەن ارتىعىن قىتايلىقتار بولعان. قازىر اۋانىڭ لاستانۋ كولەمى شەكتەن اسىپ كەتكەندىكتەن ونى ازايىتقانمەن وڭايلىقپەن قالپىنا كەلە المايدى. تەك 1% ادامدار عانا ستاندارتتى حاۋىپسىز ورتادا ءومىر سۇرۋدە. اۋانىڭ شەكتەن تىس لاستانۋىنان وكپە وبىرىنا شالدىققانداردىڭ سانى كىسى شوشىرلىق دارەجەدە ارتۋدا. پەكيندە ءبىر جىلدا تەك ون ءۇش كۇندە عانا اۋا تولىمدى بولعان. قىتايدا ەلەكتر شىعارۋدىڭ  60% ى كومىر جاعۋ ارقىلى ىسكە اسادى.2011 جىلى كومىر جاعۋ ارقىلى 600 ميلليون كيلوۋات توق تاراتقان. قازىر قىتايدا كومىر ەڭ باستى ەنەرگيا قاينارى بولىپ وتىر(73%) .

سۋر.6 قىتايداعى قىشقىل جاڭبىردىڭ اۋىر جاۋعان رايوندارى كورسەتىلگەن كارتا

كەڭىستىككە شىعاتىن لاس گازداردىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋىنە بايلانىستى وڭتۇستىك قىتاي، ورتالىق قىتاي، وڭتۇستىك-باتىس قىتاي، وڭتۇستىك قىتاي قاتارلى رايونداردا قىشقىل جاڭبىردىڭ جاۋى وتە اۋىر دارەجەدە بولعان.لاس اۋادان تىنىس جولى اۋرۋلارى كوبەيۋدە، وكپە وبىرى، اسىرەسە جاس بالالاردا ءتىپتى اۋىر. اۆتو كولىكتەردىڭ كوبەيۋىنەن قاتىناس شىرعالاڭى دا ارتا ءتۇستى،شاڭ قاي قالاسىندا لاستانعان اۋانىڭ كەسىرىنەن ولەتىندەردىڭ سانى جول اپاتىنان ولەتىندەردەن اسىپ كەتكەن.قىتايدا تەك 5% ادام عانا تازا اۋامەن تىنىستاي الادى ەكەن.

2. سۋدىڭ لاستانۋى

سۋر.7 اۋىر لاستانعان حۋايحى سۋى

سۋر.8 قىتايداعى لاستانعان وزەن الاپتارىن كورسەتەتىن كارتا

قىتايدا وزەن كولدەردىڭ،تەڭىزدىڭ  سۋلارىدا اۋىر دارەجەدە لاستانعان. 2006 جىلعى مالىمەتتە وزەن كولدەردىڭ 70% لاستانعان،40% اۋىر دارەجەدە لاستانعان، وزەن جاعالاۋىنداعى قالالاردىڭ سۋى دەرلىكتەي لاستانعان.600دان ارتىق قالاعا سۋ جەتىسپەيدى. 300 ميلليون ەگىنشى تازا سۋ ىشە المايدى. سۋدىڭ لاستانۋ دارەجەسىنەن العاندا دۇنيەدە 1- ورىندا،2008 جىلى ونەركاسىپ كاسىپورىندارى شىعارعان لاس سۋلاردان بولعان سۋدىڭ لاستانۋى 96.42% كە جەتىپ، 403 تريلليون 866 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتتى. 13.11.2008 قىتاي مۇناي گاز كومپانياسى جيللين بولىمشەسى بەنزول ءوندىرۋ زاۆودىندا جارىلىس بولىپ كوپ مولشەردەگى بەنزول ءسۇڭحۋا وزەنىنە اعىپ كىرگەن. 6.7.2010 جىلى كومپانياسىنىڭ بوحاي تەڭىزىندەگى مۇناي اتىزىندا مۇناي اعۋ وقيعاسى بولىپ .2011جىلى conoco philips داليان شينگاڭ مۇناي قۇبىرىندا جارىلىس بولىپ  600 مىڭ تەكشە مەتر مۇناي اعىپ كەتتى. 2014 گانسۋدىڭ ۋ ۋي قالاسىندا سەمەنت زاۆودىندا جارىلىس بولىپ ماڭايىنداعى وزەندەرگە قىرۋار لاس زاتتار اعىپ كىرگەن. حۋايحى-حايحى وزەن الابىنىڭ لاستانۋى ءتىپتى اۋىر.وسى ەكى وزەن جاعالاۋىندا 1500 دەن ارتىق زاۆودتار لاس سۋلارىن وسى وزەندەرگە شىعارعان. سونىڭ اسەرىنەن 120 ميللون ادام تازا سۋ ىشە المايدى.ءۇش قىساڭ ينجەنەرياسىن سالۋعا 2.1 تريلليون يۋان جۇمسالسا، سونىڭ اسەرىنەن بولعان لاستانۋدى تازارتۋ ءۇشىن ون ەسە كوپ قاراجات كەرەك بولعان.

قازىر قىتايدا 90% جەر استى سۋلارى لاستانعان، 118 قالادا %64 جەر استى سۋى اۋىر لاستانعان، 33% ءى جەڭىل دارەجەدە لاستانعان. وسى لاس وزەن،جەر استى سۋلارىمەن سۋارىلعان اۋىل-شارۋاشىلىق ونىمدەرى ادامداردى وبىرعا شالدىقتىرادى. دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە نەگىزدەلگەندە قىتايدا جىلىنا 9560 ادام سۋدىڭ لاستانۋىنان ولەدى. قالالارداعى وزەندەرگە مالتاۋ، سۋ ءىشۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. اۋىل-قىستاقتاردا 300 ميلليون ادام تۇتىناتىن سۋ تازا ەمەس، قىتايدا سۋداعى فتوردىڭ قۇرامى جوعارىسۋمەن سۋسىنداپ وتىرعان 63 ميللينن ادام بار ەكەن. جوعارى مىشياك قۇرامدى سۋمەن جىلىنا 2 ميلليون ادام اۋىرادى.قىشقىل كەرمەك سۋلاردى تۇتىناتىندار 190ميلليون ادام بولىپ ونىڭ ءىشىندى اۋرۋعا شالدىققاندار 1100000 ادامنان اسادى. لاس سۋلار كوپ رايونداردا وبىر قىستاقتارى پايدا بولىپ ولاردىڭ سانى 459 عا جەتكەن، وسى قىستاقتا ءار جىلى ءۇش ادامنىڭ ءبىرى وبىرعا شالدىعادى ەكەن.

قىتايدا لاستانعان سۋلاردى تازارتۋ ءۇشىن 3 تريلليون يۋان كەرەك، ال وسى سالانى زەرتتەۋ ءۇشىن 300 ميلليون يۋان كەرەك ەكەن.تايحۋ ، ءسايحۋ كولدەرىن تازارتۋعا 63 ميلليارد يۋان كەرەك بولعان.

سۋر.7

سۋر.9

سۋر.10

سۋر. 11

سۋر.12

سۋر.13

سۋر.14

سۋر. 15

سۋرەتتەردىڭ كەلۋ قاينارى :http://hopedialogue.org/cn/%E3%80%90%E7%BB%84%E5%9B%BE%E3%80%91%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E7%9A%84%E6%B0%B4%E6%B1%A1%E6%9F%93%E6%9C%89%E5%A4%9A%E4%B8%A5%E9%87%8D-2/

سۋر.15 لاستانعان سۋدا قىرىلعان بالىقتار

توپىراقتىڭ لاستانۋى

سۋر.16 قىتايداعى توپىراعى اۋىر لاستانعان وڭىرلەر كورسەتىلگەن كارتا

قىتايدا 1 ميللياردل 800 ميلليون مۋ(قىتايدىڭ جەر بىرلىگى، 1=15 گەگتار) اتىزى قىزىل سىزىققا تىرەلگەن، سەبەبى ونداعى توپىراق اۋىر دارەجەدە لاستانعان. 2007 جىلعى تەكسەرۋدە 20% ەگىستىك اۋىر دارەجەدە لاستانعان. نەگىزى ونداعى توپىراق اۋىر مەتالدارمەن لاستانعان. ال ماماندار بۇل جالعان كەرىسىنشە 80% لاستانعان دەپ وتىر،سەبەبى: قىتايدا بارلىق اتىزداردا حيميالىق تىڭايىتقىشتار مەن اۋىلشارۋاشىلىق دارىلەرى قولدانىلادى،بۇلار توپىراقتى لاستايتىن باستى سەبەپ. ال وسىنىڭ سەبەبىنەن وزەندەر مەن جەر استى سۋلارىدا لاستانادى،وسىنداي توپىراقتا ونگەن استىق جانە كوكتاتتتار ادام دەنساۋلىعىنا وتە زياندى بولىپ تابىلادى. وبىر اۋىرۋلارىنىڭ كوبەيۋىدە وسىعان بايلانىستى. گەرمانيادا تۇراتىن اتاقتى ەكولوگيا مامانى ۋان ۋي لونىڭ ايتۋىنشا: جەيتىن ازىعىڭ توپىراقتىڭ كەسىرىنەن لاستانسا،جۇرەتىن جولىڭدا لاستانادى.قىتايدا توپىراقتىڭ لاستانۋى قانشالىق دارەجەدە؟نەدەن لاستاندى؟ بۇل جاعىن ەشكىم نازار اۋدارمايدى،جالپى قىتايدا توپىراقتىڭ لاستانۋىن زەرتتەۋ دامىماعان.توپىراقتىڭ لاستانۋىنىڭ 30% ءىن ەگىستىككە قولدانىلاتىن تىڭايىتقىش پەن ەگىس دارىلەرى لاستاسا; 60% ءىن زاۆودتاردان شىعاتىن لاس سۋلار جانە قوقىسىقتار لاستايدى.

سۋر.17 قوقىستان توپىراقتىڭ بۇلعانۋى

8 جىلدىق زەرتتەۋ (2005-2013 جج.) جەردىڭ لاستانۋىنىڭ 82,8% -ى «ارتىق بەيورگانيكالىق لاستاۋشىلار» دان بولادى. حابارلاندىرۋ دەرەكتەرى ادامعا زيان كەلتىرەتىن توپىراقتاعى اۋىر مەتالداردىڭ مولشەرىنىڭ ايتارلىقتاي اسىپ تۇسكەنىن كورسەتەدى. وتكەن جىلى جەر جانە جەر رەسۋرستارى مينيسترلىگى بەرگەن جەردى لاستاۋدىڭ ۇلتتىق دەرەكتەرىنە سايكەس، ەلەۋلى لاستانعاندىقتان، شامامەن 50 ملن. م3 ەگىستىك القاپتى سەبۋگە بولمايدى.

سوڭعى حابارلاندىرۋدا ساۋالناما جۇرگىزىلگەن ەگىستىك جەرلەردىڭ 19,4% لاستانعانى ايتىلعان. جەڭىل، ورتاشا، ورتاشا جانە قاتتى لاستانۋدىڭ ۇلەسى سايكەسىنشە 13,7%، 2,8%، 1,8% جانە 1,1% بولدى نەگىزگى لاستاعىشتار اۋىر مەتالل كادمي، نيكەل، مىس، مىشياك، سىناپ جانە قورعاسىن، سونداي-اق DDT ) جانە PAHs.

3. قوقىسىقتان لاستانۋ

سۋر. 18 قالانى قورشاعان قوقىسىق

قىتايدا ادام وتە كوپ بولعاندىقتان تۇتىنۋدا جوعارى، تاعى ادامداردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، قورشاعان ورتاعابولعان تۇسىنىكتىڭ تايازدىعىنان ،ۇكىمەتتىڭ ءمان بەرمەۋى مەن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەسىرىنەن ورتاعا شىعارىلاتىن قوقىسىقتار ادام سەنگىسىز دارەجەدە كوبەيىپ كەتكەن. قازىر قىتايدا 66%  قالا قوقىسىقتىڭ قورشاۋىندا قالسا; الىپ جاتقان جەر كولەمىنىڭ ءوزى 800000 مۋ. قىتايدا جىلىنا 1 ميلليارد توننا قوقىسىق شىعارىلادى، 2004 جىلى قىتاي الەمدەگى ەڭ ءىرى قوقىسىق شىعارۋشى ەلگە اينالدى. پەكين قالاسىندا كۇنىنە 18400 توننا قوقىسىق شىعارىلسا; شان حايدا كۇنىنە 20000 توننا قوقىسىق شىعارىلادى. 25% قالادا قوقىسىقتى قوياتىن ىڭعايلى جەر قالماعان. 40 مىڭنان ارتىق اۋىلداردا جىلىنا 280 ميلليون توننا قوقىسىق شىعارىلادى. گۋاندۋن پروۆينتسياسى دۋنگۋان قالاسى يۋانفىن قىستاعىندا ءار جەردەن تاسىپ اكەلىنگەن قوقىسىقتار تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالعان بولىپ ، سونىڭ كەسىرىنەن 12 ادام وبىرعا شالدىعىپ كوز جۇمعان. قىتايدا جاسالعان ەلەكترون اسپاپتارىنىڭ 60-70% دامۋشى ەلدەرگە شىعارىلادى، جۋجيان وزەنى اتىراۋى وسى ەلەكتر اسپاپتارى قوقىسىعى جينالعان جەر. بۇل بۇكىل دامۋشى ەلدەردەگى ەلەكرت اسپاپتارى قوقىسىعىنىڭ 56% ، بۇل تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا اۋىر قاتەر توندىرۋدە. وسى وڭىردە وسى قوقىسىقتاردى قايتا وڭدەۋمەن اينالىساتىنداردا وتە كوپ. ءبىر تال باتەريا 20 كۋب سۋدى لاستايدى، ءبىر 1 كۋب توپىراقتى ىستەن شىعارادى، ال ەلەكتىر اسپاپتارى دالادا جاتقاندا الۋان ءتۇرلى زياندى گازداردى ءبولىپ شىعارادى. قول تەلەفوندى ۇزدىكسىز جاڭالاپ تۇرۋ، ساپاسىنىڭ تومەندىگىدە قوقىسىقتىڭ سانىن كوبەيتۋدە. 2015 جىلى 5400000 توننا ەلەكتر اسپاپتارى قوقىسىعى جينالعان.

4. قۇمايىتتانۋ

سۋر. 23

قىتاي ەكولوگى ۋان ۋي لونىڭ ايتۋىنشا :

قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى قالالاردا قۇمدى بوراننىڭ سوعۋى جىلدان-جىلعا اۋىرلاپ بارادى. قىتاي تەريتورياسىنىڭ 20% ى قۇمدى شولدەردەن تۇرادى. (ەڭ ءىرىسى شىعىس تۇركىستانداعى تاكىلاماكان ءشولى). 1950 جىلدان قازىرگە دەيىن قۇمايىتتانعان جەردىڭ اۋماعى 3 گەرمانيا تەريتورياسىنان اسىپ كەتكەن. بۇنى قىتاي بيلىگى تابيعي قۇبىلىس دەپ تانىپ وتىر. 1989 جىلى 20% جەر قۇمايىتتانعان، ونىڭ 94.5% ى ادامداردىڭ قيمىلىنان بولعان. ورمانداردىڭ ارتىقشا كەسىلۋىنەن 32.4% ; مالدى ارتىق باعۋدان 29.4% ،ارتىق تىڭ اشىپ ەگىن ەگۋدەن 23% بايلىقتىڭ ارتىق ىستەتىلۋىنەن 6%， زاۆود سالۋ، كەن اشۋ، قالالانۋدان 0.8% قۇمايىتتانۋدى تۋدىرعان.

باستى قۇمايىتتانعان وڭىرلەر ىشكى مۇڭعۇليا مەن شىعىس تۇركىستاندا بولعان، ۇيىتكەنى بۇل وڭىرلەر ەجەلدەن كوشپەندى ۇلتتاردىڭ مال باعاتىن جايىلىمدىق جەرى بولعان، توپىراعى جۇقا، سۋ قاينارى از بولعاندىقتان ەجەلدەن ەگىن ەگىلمەگەن ەدى. 1950 جىلداردان باستاپ وسى وڭىرگە ميلليونداعان ءتىپتى ون ميلليونداعان قىتايلار اعىلىپ كىردى دە جايىلىمدىق جەرلەردى جىرتىپ ەگىن ەگە باستادى. باستاپقى بىرنەشە جىلدا جاقسى ءونىم بەردىدە ودان كەيىن كەتەۋى كەتە باستادى. الايدا قىتايلار بۇل جەرلەردىڭ ەگىن ەگۋگە ۇيلەسپەيتىنىن بىلمەدى حام ەسەپتەسپەدى، زورلاپ حيميالىق تىڭايىتقىش بەرۋ، اۋىلشارۋاشىلىعى دارىلەرىن ارتىق قولدانۋعا كوشتى. ول ولما جەرگىلىكتى كوشپەندى قازاقتار، مۇڭعۇلداردى زورلاپ وتىراقتاستىردى. ەرتىس ،ىلە،ەمىلدىڭ سۋلارى مەن ءتاڭىرتاۋدان اعاتىن ماناس سياقتى وزەندەردى تۇگەل بوگەپ نە بۇرىپ ەگىن سۋاردى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ەرتىس قۇياتىن زايسان كولى، ەمىل قۇياتىن الا كول، ىلە قۇياتىن بالقاش كولىنە كەلەتىن سۋ قاينارى ازايدىدا وسى ءۇش كولگە قاتەر تونۋدە! ول عانا ەمەس وسى وزەن الاپتارىندا اشىلعان كەن مەن زاۆودتاردان شىعاتىن لاس سۋلار وسى رايوندارعا عانا ەمەس قازاقستان ەكولوگياسىنادا اۋىر حاۋىپ توندىرۋدە!

ورمانداردىڭ اياۋسىز كەسىلۋى 1960 جىلدارى ماۋدىڭ تۇسىندا بولدى، اعاشتاردى اياماي كەسىپ، ورتەپ  25 ميلليون توننا بولات قورىتتى.

شىعىس تۇركىستان مەن ىشكى مۇڭعۇليادا مالدى ارتىق باعۋدان ءجايىلىم ازعىندادى، تۇياق كەستى بولدى. ايتالىق قازاقتار قونىستانعان التاي، تارباعاتاي، ىلە ءۇش ايماقتىڭ جەر كولەمى تەك 280 مىڭ شارشى كيلومەتر بولعانىمەن 2015 جىلعى مال باسى سانى قازاقستانداعا مال باسى سانىنان اسىپ كەتكەن.شىعىس تۇركىستاندا 1950 جىلداردان كەيىن شىحىزى ، قاراماي،سانجى، كۇيتۇن  قالالارى بوي كوتەردى، التاي، قۇلجا،شاۋەشەك قالالارى زور دارەجەدە ۇلعايدى، حالىق سانى 1950 جىلدارداعىدان 5-6 ەسە كوبيىپ كەتتى ،بۇنىڭ ءوزى ەكولوگيالىق قىسىمدى ارتتىرا تۇسكەن. مىسالى ەرتىستىڭ سۋىن قارامايلى مەن فۋكاڭعا بۇردىدا وسى قالالاردى سۋمەن قامدادى.

1950 جىلداردان بەرى شىعىس تۇركىستانعا 10 ميلليونعا جۋىق قىتاي كەلدى ،ولار ەڭ شۇرايلى سۋى مول جەرلەردى يەلەپ ەگىن سالدى، ءتاڭىرتاۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى كەرەي، نايمان، الباننىڭ اتا مەكەنىندە قازىر ؟ ميلليون قىتاي مەكەندنپ وتىر.

قىتايدا وسى سەبەپتەردەن جىلىنا 3000 كۆادرات كيلومەتر جەر قۇمايىتتانۋدا! ءدال وسىنداي شولدە قۇرىلعان گانتسۋدىڭ مينشيان اۋدانى كەزىندە «شولدەگى مەرۋەرت » اتانعان ەدى، كەيىن سۋى قۇىرپ قاڭىراپ قالعان.

5. تەڭىزدىڭ لاستانۋى

2014 جىلى قىتاي ءجىو سىنداعى تەڭىزدەگى رەسۋرىستاردىڭ قوسقان ۇلەسى 5.4 بولىپ 9.6% تى ۇستاعان. شاندۋن، گۋاندۋن، چجەتسزيان پروۆينتسيالارىندا تەڭىز رەسۋرىستارىن پايدالانۋ قاتتى دامىعان، باستىسى ەنەرگيا، مۇناي، گاز، بالىقشىلىقتى قامتيدى.

2000 جىلى تەڭىزدەرگە 6.35 ميلليون توننا لاس سۋ ىعىستىرىلسا; 2013 جىلى 16.729 ميلليون تونناعا جەتكەن. لاستانۋ كوبىندە: قوقىسىقتىڭ توگىلۋى، لاس سۋلاردىڭ اعىپ كىرۋى، مۇناي اعىپ كەتۋ سياقتىلار. جياڭسۋداعى ءتايحۋ كولى ماڭىنداعى زاۆودتاردان شىققان لاس سۋلار كولدى اۋىر لاستاعاندىقتان ولاردى تەڭىز جاعاسىنا كوشىرگەن بولاتىن. وسى زاۆودتار لاس سۋلارىن تىكەلەي بوحاي تەڭىزىنە ىعىستىرۋدا! بوحاي تەڭىزى اۋرى دارەجەدە لاستانىپ «ءولى تەڭىز » اتانۋدا! ونداعى بالىقتاردىڭ 90% قۇرىپ كەتىپ بالىقشىلاردىڭ كۇن كورىسى قيىنعا سوققان. بوحايعا جىلىنا 2ميلليارد 800 ميلليون لاس سۋ شىعارىلىپ تۇتاس ەلدەگى تەڭىزگە ىعىستىرىلاتىن لاس سۋدىڭ 50% ءىن ۇستاعان، قازىر وسى تەڭىزدىڭ جاعالاۋلارىندا 57 لاس سۋ ىعىستىرۋ كوزدەرى بار.

6. توپىراقتىڭ لاستانۋى

ەكولوگ ۋاڭ ۋي لونىڭ ايتۋىنشا:

ادامدار ىشىەتىن-جەيتىن تااعامدار توپىراقتىڭ لاستانۋىنا ىلەسە لاستانادى. قىلاياعى جۇرەتىن جولىڭدا لاستانادى،تتوپىراقتىڭ لاستانۋى قانشالىق دارەجەگە باردى؟ ونىڭ زيانى قانشالىق اۋىر؟ قىتايدا بۇل پروبلەمالارمەن ارنايى اينالىساتىن ورتالىقتا، مىقتى مامانداردا كەمشىل. توپىراقتىڭ لاستانۋى، زاۆودتاردان شىعاتىن لاس سۋلار، ەگىستىككە قولدانىلاتىن حيميالىق تىڭايىتقىشتار مەن زياندى جاندىكتەردى جوياتىن اۋىلشارۋاشىلىعى دارىلەرىنىڭ كەسىرىنەن بولادى. توپىراق لاستانسا مىندەتتى تۇردە ودان ءونىپ شىعاتىن وسىمدىكتەر تەكتەس جەمىستەر مەن، ءداندى داقىلدار، كوكتاتتاردا لاستانادى، ءتىپتى ەت قاينارى سانالاتىن جانۋارلاردا بۇدان قاعىس قالمايدى. لاس سۋلاردان قىشقىل جاڭبىر پايدا بولادىدا ول ەگىستىكتى ويراندايدى. 80％ جەر استى سۋى لاستانعان ونىڭ دەنى ەگىستىككە قولدانعان تىڭايىتقىشتارمەن دارىلەر ارقىلى لاستانعان. توپىراقتىڭ لاستانۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بەي-بەرەكەت توگىلگەن قوقىسىقتار ارقىلى. قوقىسىقتى جەرگە كومۋ، زياندى قوقىسىقتاردى سۋعا اعىزۋدا جەردى لاستاپ وتىر. بۇعان ادامداردىڭ مادەني ورەسىدە اسەر ەتەدى دەۋگە بولادى.

جاسىل جۇۇ

2001 جىلى قىتاي زيالىلارىنىڭ اۋىر ەكولوگيالىق داعدارىسقا قاراتا دابىل قاققاندىقتان ۇكىمەت زيالىلار ۇسىنعان جاسىل جۇۇ ساياساتىن اتقارماق بولدى. ونىڭ ءمانى مىناداي:

جاسىل جۇۇ= ەكولوگيانى وڭاۋعا كەتەتىن قارجى+جالپى جۇۇ

كەلەسى جىلى بۇل ساياسات حىنان پروۆيتسياسىندا سىناق رەتىندە اتقارىلدى، ناتيجەدە قىزىق بولعاندا جىلدىق جۇۇمەن ەكولوگيانىڭ شىعىنى قارايلاس بولىپ شىقتى!  بۇنداي ساياساتتى اتقارۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان ۇكىمەت قاۋلى شىعارىپ توقتاتىپ تاستادى، بۇل تاقىرىپتى قوزعاعان ادام جازالى بولاتىن نازىك تاقىرىپقا اينالدى.

بولاشاق نە بولادى؟

ەگەردە وسى قارقىنمەن كەتە بەرسە قىتايداعى ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ زاردابى وتە اۋىر بولماق!  ادامنىڭ ومىرىنە قاتىستى اۋا مەن سۋ بۇلعاندى، ازىق تۇلىك وسەتىن توپىراق بۇلعاندى، ودان شىعاتىن استىقتارمەن جەمىس-كوكتاتتاردا بۇلعاندى، سۋ لاستانعاندىقتان سۋداعى بالىقتاردىدا جەۋگە كەلمەيتىن دارەجەگە كەلە جاتىر. اۋىر لاستانعان اۋادان سانسىزداعان ادامدار كوز جۇمسا، لاستانعان سۋ مەن استىقتاندا وبىرعا شالدىعاتىندار كۇن ساناپ كوبەيۋدە!  حيميالىق تىڭايتقىشتارمەن اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرىنىڭ شەكتەن تىس قولدانۋىنان ەگىستىك جەردىڭ %70 ىستەن شىقتى!  سۋدا ەگىس دارىلەرى مەن ونەركاسىپتەن شىققان لاس سۋلار، باسقا قالدىقتارمەن لاستانۋدا!  سوندىقتان قىتاي شەتەلدەن استىق پەن ەتتى يمپورتتاۋعا مۇددەلى، امەريكادان تاۋىق ەتى، بۇرشاق، جۇگەرىنى، لاتىن امەريكا ەلدەرىنەن سيىر ەتتەرىن يمپورت ەتەدى، قىتايدىڭ قازاقستاننان ەگىستىككە جەردى جالعا الۋعا ءزارۋ بولاتىنىدا سودان. ەگەردە ەكونوميكانى كوزسىزدىكپەن دامىتىپ ەكولوگيانى بۇلدىرە بەرسە بولاشاقتا حالقى ەكولوگيالىق اپاتتاردان، ءتۇرلى اۋرۋلاردان قىرىلۋى مۇمكىن!

ەرزات مەلاتحان