Qıtay krezisi: Ekologiyalıq apattar
kerey.kz
Qıtay ekonomikası wşqan qwstay damıp älemniñ ekinşi iri ekonomikalıq twlğasına aynalğanımen ekologiyalıq dağdarıstar künnen-künge közge tüsude. Jäy ğana qorşağan ortanıñ lastanuı ğana emes ayıtsa kisi senbestey qorqınıştı därejege jetkeni anıq bolıp otır. Amerikanı quıp jetu degen wrannıñ jetegimen tek ekonomikanıñ ösuine ğana män berip täbiği baylıqtardı tolassız aşıp, önerkasıptik qaldıqtardı betaldı şığarıp ortanı auır därejede lastağan.Qıtay ekologiyasınıñ lastanuı mınalardı qamtidı:
1.Auanıñ lastanuı
Qazirgi tañda jılına 360 mıñ adam lastanğan auanıñ kesirinen köz jwmadı. 400 million adam taza aua simire almaydı. 30% Qalalardıñ auası tipti auır därejede lastanğan. Düniedegi 20 auası auır lastanğan qalanıñ 20 sı qıtayda, olardıñ aldıñğı legine Lan'çjou, Çendu, Çjençjou, Czinan', Ürimşi, Nankin, Pekin, Sian' Qatarlı qalalar kiredi. 47 iri qalanıñ 70% ı auır därejede lastanğan, 338 qalanıñ 137 sınıñ auası auır därejede lastanğan.
Sur. 1-Düniedegi auanıñ lastanu därejesin körsetetin karta, bwnda Qıtaydıñ lastanuı eñ auır ekenin köruge boladı.
Sur. 2-Auası lastanğan pekin qalası.
Sur. 3-Üstimizdegi jıldıñ qañtar ayında Qıtaydıñ Tanşan' qalasındağı bolat öndiretin iri qalası, Shougang Group kompaniyasınıñ Qian’an bolat zauıtı
Sur.4 – Las aua işindngi jol saqşısı
Sur.5 Köptegen qalalarda Qıtay wzaq uaqıt boyı auanıñ lastanuı men qaterli auıtquları bar. Surette gazdıñ köp mölşerin şığaratın Çançun, Czilin qalasındağı morftı körsetilgen.
Sur.5 çiñdaudağı elektr öndiru staciyasınan şıqqan tütinder
Uil'yam Latta 2005 jılı Qıtayğa keldi, onıñ maqsatı – francuzdıq energetikalıq alıp alu maqsattarın tabu. Nätijesinde ol öz kompaniyasın qwrdı.
Qıtayda qazır otın energiyasın twtınuı düniede1- Orında,las gazdardı şığaruda 1- Orında, so2 nıñ şığarıluı 8570000 tonna bolıp düniede 1-orında，auadağı tozañdar 11750000 tonnağa jetken, so gazın şığarudanda düniede 1- orında twradı. 2014 Qıtayda 74 qalanıñ auasın teksergende tek 3 ğana tolımdı bolğan.Jılına auanıñ lastanuı sebebinen 5500000 adam köz jwmsa onıñ 1600000 den artığın Qıtaylıqtar bolğan. Qazır auanıñ lastanu kölemi şekten asıp ketkendikten onı azayıtqanmen oñaylıqpen qalpına kele almaydı. Tek 1% adamdar ğana standarttı hauıpsız ortada ömir sürude. Auanıñ şekten tıs lastanuınan ökpe obırına şaldıqqandardıñ sanı kisi şoşırlıq därejede artuda. Pekinde bir jılda tek on üş künde ğana aua tolımdı bolğan. Qıtayda elektr şığarudıñ 60% ı kömir jağu arqılı iske asadı.2011 jılı kömir jağu arqılı 600 million kilouat toq taratqan. Qazır Qıtayda kömir eñ bastı energiya qaynarı bolıp otır(73%) .
Sur.6 Qıtaydağı qışqıl jañbırdıñ auır jauğan rayondarı körsetilgen karta
Keñistikke şığatın las gazdardıñ şekten tıs köbeyuine baylanıstı Oñtüstik Qıtay, Ortalıq Qıtay, Oñtüstik-Batıs Qıtay, Oñtüstik Qıtay qatarlı rayondarda qışqıl jañbırdıñ jauuı öte auır därejede bolğan.Las auadan tınıs jolı auruları köbeyude, ökpe obırı, äsirese jas balalarda tipti auır. Avto kölikterdiñ köbeyuinen qatınas şırğalañı da arta tüsti,Şañ qay qalasında lastanğan auanıñ kesirinen öletinderdiñ sanı jol apatınan öletinderden asıp ketken.Qıtayda tek 5% adam ğana taza auamen tınıstay aladı eken.
2. Sudıñ lastanuı
Sur.7 Auır lastanğan huayhı suı
Sur.8 Qıtaydağı lastanğan özen alaptarın körsetetin karta
Qıtayda özen kölderdiñ,teñizdiñ sularıda auır därejede lastanğan. 2006 jılğı mälimette özen kölderdiñ 70% lastanğan,40% auır därejede lastanğan, özen jağalauındağı qalalardıñ suı derliktey lastanğan.600dan artıq qalağa su jetispeydi. 300 million eginşi taza su işe almaydı. Sudıñ lastanu därejesinen alğanda düniede 1- orında,2008 jılı önerkasip kasıporındarı şığarğan las sulardan bolğan sudıñ lastanuı 96.42% ke jetip, 403 trillion 866 milliard tekşe metrge jetti. 13.11.2008 Qıtay mwnay gaz kompaniyası jillin bölimşesi benzol öndiru zavodında jarılıs bolıp köp mölşerdegi benzol süñhua özenine ağıp kirgen. 6.7.2010 jılı kompaniyasınıñ Bohay teñizindegi mwnay atızında mwnay ağu oqiğası bolıp .2011jılı conoco philips dalian şingañ mwnay qwbırında jarılıs bolıp 600 mıñ tekşe metr mwnay ağıp ketti. 2014 Gansudıñ u uy qalasında sement zavodında jarılıs bolıp mañayındağı özenderge qıruar las zattar ağıp kirgen. Huayhı-hayhı özen alabınıñ lastanuı tipti auır.Osı eki özen jağalauında 1500 den artıq zavodtar las suların osı özenderge şığarğan. Sonıñ äserinen 120 millon adam taza su işe almaydı.Üş qısañ injeneriyasın saluğa 2.1 trillion yuan' jwmsalsa, sonıñ äserinen bolğan lastanudı tazartu üşin on ese köp qarajat kerek bolğan.
Qazır Qıtayda 90% jer astı suları lastanğan, 118 qalada %64 jer astı suı auır lastanğan, 33% i jeñil därejede lastanğan. Osı las özen,jer astı sularımen suarılğan auıl-şaruaşılıq önimderi adamdardı obırğa şaldıqtıradı. Dünie jüzilik densaulıq saqtau wyımınıñ mälimetine negizdelgende Qıtayda jılına 9560 adam sudıñ lastanuınan öledi. Qalalardağı özenderge maltau, su işu mülde mümkin emes. Auıl-qıstaqtarda 300 million adam twtınatın su taza emes, Qıtayda sudağı ftordıñ qwramı joğarısumen susındap otırğan 63 millinn adam bar eken. Joğarı Mış'yak qwramdı sumen jılına 2 million adam auıradı.Qışqıl kermek sulardı twtınatındar 190million adam bolıp onıñ işindi auruğa şaldıqqandar 1100000 adamnan asadı. Las sular köp rayondarda obır qıstaqtarı payda bolıp olardıñ sanı 459 ğa jetken, osı qıstaqta är jılı üş adamnıñ biri obırğa şaldığadı eken.
Qıtayda lastanğan sulardı tazartu üşin 3 trillion yuan' kerek, al osı salanı zertteu üşin 300 million yuan' kerek eken.Tayhu , säyhu kölderin tazartuğa 63 milliard yuan' kerek bolğan.
Sur.7
Sur.9
Sur.10
Sur. 11
Sur.12
Sur.13
Sur.14
Sur. 15
Suretterdiñ kelu qaynarı :http://hopedialogue.org/cn/%E3%80%90%E7%BB%84%E5%9B%BE%E3%80%91%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E7%9A%84%E6%B0%B4%E6%B1%A1%E6%9F%93%E6%9C%89%E5%A4%9A%E4%B8%A5%E9%87%8D-2/
Sur.15 Lastanğan suda qırılğan balıqtar
Topıraqtıñ lastanuı
Sur.16 Qıtaydağı topırağı auır lastanğan öñirler körsetilgen karta
Qıtayda 1 milliardl 800 million mu(Qıtaydıñ jer birligi, 1=15 gegtar) atızı qızıl sızıqqa tirelgen, sebebi ondağı topıraq auır därejede lastanğan. 2007 jılğı tekserude 20% egistik auır därejede lastanğan. Negizi ondağı topıraq auır metaldarmen lastanğan. Al mamandar bwl jalğan kerisinşe 80% lastanğan dep otır,sebebi: Qıtayda barlıq atızdarda himiyalıq tıñayıtqıştar men auılşaruaşılıq därileri qoldanıladı,bwlar topıraqtı lastaytın bastı sebep. Al osınıñ sebebinen özender men jer astı sularıda lastanadı,osınday topıraqta öngen astıq jäne köktatttar adam densaulığına öte ziyandı bolıp tabıladı. Obır auırularınıñ köbeyuide osığan baylanıstı. Germaniyada twratın ataqtı ekologiya mamanı uan uy lonıñ aytuınşa: jeytin azığıñ topıraqtıñ kesirinen lastansa,jüretin jolıñda lastanadı.Qıtayda topıraqtıñ lastanuı qanşalıq därejede?neden lastandı? Bwl jağın eşkim nazar audarmaydı,jalpı Qıtayda topıraqtıñ lastanuın zertteu damımağan.Topıraqtıñ lastanuınıñ 30% in egistikke qoldanılatın tıñayıtqış pen egis därileri lastasa; 60% in zavodtardan şığatın las sular jäne qoqısıqtar lastaydı.
Sur.17 Qoqıstan topıraqtıñ bwlğanuı
8 jıldıq zertteu (2005-2013 jj.) Jerdiñ lastanuınıñ 82,8% -ı «artıq beyorganikalıq lastauşılar» dan boladı. Habarlandıru derekteri adamğa ziyan keltiretin topıraqtağı auır metaldardıñ mölşeriniñ aytarlıqtay asıp tüskenin körsetedi. Ötken jılı jer jäne jer resurstarı ministrligi bergen jerdi lastaudıñ wlttıq derekterine säykes, eleuli lastanğandıqtan, şamamen 50 mln. M3 egistik alqaptı sebuge bolmaydı.
Soñğı habarlandıruda saualnama jürgizilgen egistik jerlerdiñ 19,4% lastanğanı aytılğan. Jeñil, ortaşa, ortaşa jäne qattı lastanudıñ ülesi säykesinşe 13,7%, 2,8%, 1,8% jäne 1,1% boldı Negizgi lastağıştar auır metall kadmiy, nikel', mıs, mış'yak, sınap jäne qorğasın, sonday-aq DDT ) Jäne PAHs.
3. Qoqısıqtan lastanu
Sur. 18 qalanı qorşağan qoqısıq
Qıtayda adam öte köp bolğandıqtan twtınuda joğarı, tağı adamdardıñ sauattılıq deñgeyiniñ tömendigi, qorşağan ortağabolğan tüsiniktiñ tayazdığınan ,ükimettiñ män bermeui men sıbaylas jemqorlıqtıñ kesirinen ortağa şığarılatın qoqısıqtar adam sengisiz därejede köbeyip ketken. Qazır Qıtayda 66% Qala qoqısıqtıñ qorşauında qalsa; Alıp jatqan jer köleminiñ özi 800000 mu. Qıtayda jılına 1 milliard tonna qoqısıq şığarıladı, 2004 jılı Qıtay älemdegi eñ iri qoqısıq şığaruşı elge aynaldı. Pekin qalasında künine 18400 tonna qoqısıq şığarılsa; Şan hayda künine 20000 tonna qoqısıq şığarıladı. 25% qalada qoqısıqtı qoyatın ıñğaylı jer qalmağan. 40 mıñnan artıq auıldarda jılına 280 million tonna qoqısıq şığarıladı. Guandun provinciyası Dunguan' qalası yuanfın qıstağında är jerden tasıp äkelingen qoqısıqtar tau bolıp üyilip qalğan bolıp , sonıñ kesirinen 12 adam obırğa şaldığıp köz jwmğan. Qıtayda jasalğan elektron aspaptarınıñ 60-70% damuşı elderge şığarıladı, jujian özeni atırauı osı elektr aspaptarı qoqısığı jinalğan jer. Bwl bükil damuşı elderdegi elekrt aspaptarı qoqısığınıñ 56% , bwl twrğındardıñ densaulığına auır qater töndirude. Osı öñirde osı qoqısıqtardı qayta öñdeumen aynalısatındarda öte köp. Bir tal bateriya 20 kub sudı lastaydı, bir 1 kub topıraqtı isten şığaradı, al elektir aspaptarı dalada jatqanda aluan türli zyandı gazdardı bölip şığaradı. Qol telefondı üzdiksiz jañalap twru, sapasınıñ tömendigide qoqısıqtıñ sanın köbeytude. 2015 jılı 5400000 tonna elektr aspaptarı qoqısığı jinalğan.
- Qwmayıttanu
Sur. 23
Qıtay ekologı uan uy lonıñ aytuınşa :
Qıtaydıñ soltüstigindegi qalalarda qwmdı borannıñ soğuı jıldan-jılğa auırlap baradı. Qıtay teritoriyasınıñ 20% ı qwmdı şölderden twradı. (eñ irisi şığıs türkistandağı takılamakan şöli). 1950 jıldan qazirge deyin qwmayıttanğan jerdiñ aumağı 3 Germaniya teritoriasınan asıp ketken. Bwnı Qıtay biligi täbiği qwbılıs dep tanıp otır. 1989 jılı 20% jer qwmayıttanğan, onıñ 94.5% ı adamdardıñ qimılınan bolğan. Ormandardıñ artıqşa kesiluinen 32.4% ; Maldı artıq bağudan 29.4% ,artıq tıñ aşıp egin eguden 23% baylıqtıñ artıq istetiluinen 6%， zavod salu, ken aşu, qalalanudan 0.8% qwmayıttanudı tudırğan.
Bastı qwmayıttanğan öñirler işki mwñğwliya men şığıs türkistanda bolğan, üyitkeni bwl öñirler ejelden köşpendi wlttardıñ mal bağatın jäyilimdıq jeri bolğan, topırağı jwqa, su qaynarı az bolğandıqtan ejelden egin egilmegen edi. 1950 jıldardan bastap osı öñirge milliondağan tipti on milliondağan Qıtaylar ağılıp kirdi de jäyilimdıq jerlerdi jırtıp egin ege bastadı. Bastapqı birneşe jılda jaqsı önim berdide odan keyin keteui kete bastadı. Alayda Qıtaylar bwl jerlerdiñ egin eguge üylespeytinin bilmedi ham eseptespedi, zorlap himiyalıq tıñayıtqış beru, auılşaruaşılığı därilerin artıq qoldanuğa köşti. Ol olma jergilikti köşpendi Qazaqtar, Mwñğwldardı zorlap otıraqtastırdı. Ertis ,ile,Emildiñ suları men täñirtaudan ağatın manas siyaqtı özenderdi tügel bögep ne bwrıp egin suardı. Osınıñ kesirinen Ertis qwyatın zaysan köli, emil qwyatın ala köl, ile qwyatın balqaş köline keletin su qaynarı azaydıda osı üş kölge qater tönude! Ol ğana emes osı özen alaptarında aşılğan ken men zavodtardan şığatın las sular osı rayondarğa ğana emes Qazaqstan ekologiyasınada auır hauıp töndirude!
Ormandardıñ ayausız kesilui 1960 jıldarı maudıñ twsında boldı, ağaştardı ayamay kesip, örtep 25 million tonna bolat qorıttı.
Şığıs türkistan men İşki mwñğwliyada maldı artıq bağudan jäyilim azğındadı, twyaq kesti boldı. Aytalıq Qazaqtar qonıstanğan Altay, Tarbağatay, İle üş aymaqtıñ jer kölemi tek 280 mıñ şarşı kilometr bolğanımen 2015 jılğı mal bası sanı Qazaqstandağa mal bası sanınan asıp ketken.Şığıs türkistanda 1950 jıldardan keyin Şıhızı , qaramay,sanjı, küytün qalaları boy köterdi, altay, qwlja,şäueşek qalaları zor därejede wlğaydı, halıq sanı 1950 jıldardağıdan 5-6 ese köbyip ketti ,bwnıñ özi ekologiyalıq qısımdı arttıra tüsken. Mısalı Ertistiñ suın qaramaylı men fukañğa bwrdıda osı qalalardı sumen qamdadı.
1950 Jıldardan beri şığıs türkistanğa 10 millionğa juıq Qıtay keldi ,olar eñ şwraylı suı mol jerlerdi ielep egin saldı, täñirtaudıñ soltüstigindegi Kerey, Nayman, Albannıñ ata mekeninde qazır ? million Qıtay mekendnp otır.
Qıtayda osı sebepterden Jılına 3000 kvadrat kilometr jer qwmayıttanuda! Däl osınday şölde qwrılğan Gancudıñ minşian audanı kezinde «şöldegi meruert » atanğan edi, keyin suı qwırp qañırap qalğan.
5. Teñizdiñ lastanuı
2014 jılı Qıtay JİÖ sındağı teñizdegi resurıstardıñ qosqan ülesi 5.4 bolıp 9.6% tı wstağan. Şan'dun, Guandun, Çjeczyan provinciyalarında teñiz resurıstarın paydalanu qattı damığan, bastısı energiya, mwnay, gaz, balıqşılıqtı qamtidı.
2000 jılı teñizderge 6.35 million tonna las su ığıstırılsa; 2013 jılı 16.729 million tonnağa jetken. Lastanu köbinde: Qoqısıqtıñ tögilui, las sulardıñ ağıp kirui, mwnay ağıp ketu siyaqtılar. Jiyañsudağı täyhu köli mañındağı zavodtardan şıqqan las sular köldi auır lastağandıqtan olardı teñiz jağasına köşirgen bolatın. Osı zavodtar las suların tikeley bohay teñizine ığıstıruda! Bohay teñizi aurı därejede lastanıp «öli teñiz » atanuda! Ondağı balıqtardıñ 90% qwrıp ketip balıqşılardıñ kün körisi qiınğa soqqan. Bohayğa jılına 2milliard 800 million las su şığarılıp twtas eldegi teñizge ığıstırılatın las sudıñ 50% in wstağan, qazır osı teñizdiñ jağalaularında 57 las su ığıstıru közderi bar.
6. Topıraqtıñ lastanuı
Ekolog uañ ui lonıñ aytuınşa:
Adamdar işietin-jeytin taağamdar topıraqtıñ lastanuına ilese lastanadı. Qılayağı jwretin jolıñda lastanadı,ttopıraqtıñ lastanuı qanşalıq därejege bardı? Onıñ ziyanı qanşalıq auır? Qıtayda bwl problemalarmen arnayı aynalısatın ortalıqta, mıqtı mamandarda kemşil. Topıraqtıñ lastanuı, zavodtardan şığatın las sular, egistikke qoldanılatın himiyalıq tıñayıtqıştar men ziyandı jändikterdi joyatın auılşaruaşılığı därileriniñ kesirinen boladı. Topıraq lastansa mindetti türde odan önip şığatın ösimdikter tektes jemister men, dändi daqıldar, köktattarda lastanadı, tipti et qaynarı sanalatın januarlarda bwdan qağıs qalmaydı. Las sulardan qışqıl jañbır payda boladıda ol egistikti oyrandaydı. 80％ jer astı suı lastanğan onıñ deni egistikke qoldanğan tıñayıtqıştarmen däriler arqılı lastanğan. Topıraqtıñ lastanuınıñ tağı bir sebebi bey-bereket tögilgen qoqısıqtar arqılı. Qoqısıqtı jerge kömu, ziyandı qoqısıqtardı suğa ağızuda jerdi lastap otır. Bwğan adamdardıñ mädeni öreside äser etedi deuge boladı.
Jasıl jww
2001 jılı qıtay ziyalılarınıñ auır ekologiyalıq dağdarısqa qarata dabıl Qaqqandıqtan ükimet ziyalılar wsınğan jasıl jww sayasatın atqarmaq boldı. Onıñ mäni mınaday:
Jasıl jww= ekologiyanı oñauğa ketetin qarjı+jalpı jww
Kelesi jılı bwl sayasat Hınan Proviciyasında sınaq retinde atqarıldı, natijede qızıq bolğanda jıldıq jwwmen ekologiyanıñ şığını qaraylas bolıp şıqtı! bwnday sayasattı atqaru mümkin Bolmağandıqtan ükimet qaulı şığarıp toqtatıp tastadı, bwl taqırıptı qozğağan adam jazalı bolatın näzik taqırıpqa aynaldı.
Bolaşaq ne boladı?
Egerde osı qarqınmen kete berse qıtaydağı ekologiyalıq apattardıñ zardabı öte auır bolmaq! adamnıñ ömirine qatıstı aua men su bwlğandı, azıq tülik ösetin topıraq bwlğandı, odan şığatın astıqtarmen jemis-köktattarda bwlğandı, su Lastanğandıqtan sudağı balıqtardıda jeuge kelmeytin därejege kele jatır. Auır Lastanğan auadan sansızdağan adamdar köz jwmsa, Lastanğan su men astıqtanda obırğa şaldığatındar kün sanap köbeiyude! himiyalıq tıñaytqıştarmen auıl şaruaşılığı därileriniñ şekten tıs qoldanuınan egistik jerdiñ %70 isten şıqtı! suda egis därileri men önerkäsipten şıqqan las sular, basqa qaldıqtarmen Lastanuda! sondıqtan qıtay şetelden astıq pen etti importtauğa müddeli, amerikadan tauıq eti, bwrşaq, jügerini, latın amerika elderinen siır etterin import etedi, qıtaydıñ Qazaqstannan egistikke jerdi jalğa aluğa zäru bolatınıda sodan. Egerde ekonomikanı közsizdikpen damıtıp ekologiyanı büldire berse bolaşaqta halqı ekologiyalıq apattardan, türli aurulardan qırıluı mümkin!
Erzat Melathan
Pikir qaldıru