|  |  |  |  | 

Köz qaras Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

1912-jılğa deyin Qıtay territoriyası eki ülken bölike bölingen.

36492357_1115970205233232_7801417633412153344_n

Eldeç Orda

1912-jılğa deyin Qıtay territoriyası eki ülken bölike bölingen.
Biri, Manjur ükimetine şın tiesili zañdı territoriya.
Ekinşisi, Janjur ükimetine sırttay tiesili balamalı territoriya. Zañ boyınşa bwl balamalı territoriya qalağan uaqıtında Manjur territoriyasınan şığıp kete aladı.

Siz mına kartadan qıtayğa tiesili yağni Cin memleketine şın tiesili territoriyanı nobaylap bolsada anıq köre alasız. Bwl kartadağı Tibet, Moñğol, Wyğır jäne Qazaq territoriyasınıñ Cin-ge kirmeuiniñ sebebi nede? Sebebi mınau:

Olar Cin qağanatına jılına bir ret sırttay salıq tölemin ötep twrğan, Cin ükimeti sırttay salıq öteuşi eldiñ işki isine kilikpegen, işki isteri, işki mäselesi öz ırqında bolğan, Biriniñ sırtqı-işki isterin Reseydiñ Orınbor, Qazan, Taşken şaharları şeşse, birine Indiyadağı Moğol jäne alıstağı Osımanlı biligi aralasıp otırğan;

Cin jinalğan salıqtı alıp twru üşin jäne salıq öteuşi halıqtıñ amandığın qorğau üşin qorğan, qamal soqqan; Keyin ol jerler Qazaq handığı jäne patşalıq Reseymen sauda-biznes barıs-kelisterin jandandırıp alıp şaharlarğa aynalıp ülgirdi.

Onday bolsa “Jetisu, Zaysan meniki” deytin qıtaydıñ alıp-qaşpa sözi qaydan şıqqan deuiñiz mümkin. Ol bılay:

Abılay han dünieden ötken soñ Altay, Tarbağatay men İle-Jetisudıñ Şıñğıs äuletinen tarağan han-swltandarı Pekindegi Manjur ordasımen sayasi qarım-qatınastı odan arı jedeldetken. Cin ordası Şıñğıs soyınan kelgen han-swltandarğa qabağat qoldau bildirip ”bwl öñirdiñ Şıñğıstan qalğan sizderdiñ (qazaqtardıñ) zañdı territoriyalarñız ekenin moyındaymız, bizge jılına neşe jüzdegen at-kölik salıq jiberip tartu-taralğı joldap twrsañızdar boldı, biz äskeri qarauıl tigip Russiyanıñ mazalarıñızdı aluınan amandıq jaqtan kepil bolamız” dep qolhat bergen.36382776_1115970341899885_4267933212765847552_n

Osı qolhattan soñ Altay, Tarbağatay men İlege qonıs tepken Şıñğıs soylı han-swltandarğa tağı da “Sizderdiñ han äuletteriñizge tiesili naqtı aumaqtarıñız ben tütin sandarıñızdı (yağni halıq sanın) twraqtandırıp bizge jiberip berseñizler, biz sol arqılı salıq ölşemin twraqtandırayıq” deydi. Şığıs soylı qazaq handarı (yağni Kerey, Nayman, Albannıñ han-töreleri) “Altaydı Zaysanmen qwldilatıp, Ayagöz ben Balqaştı boylap Jetisudıñ jeti dariyasın kesip ötip kün şığıs beti Erenqabırğa men Bäytik-Qaptıq, Boğda etegine deyingi wlanğayır dalanı sızıp çertojdap, ondağı är han-swltanğa (kerey, nayman, qızay, Alban-suan, tb) qarastı tütin sandarın (halıq sanın) eseptep Cinge jötkep beredi. Cin bwl territoriya men tütin sanın eseptep alınatın salıqtıñ mölşerin nobaylap uäde-uäde dep qwjatqa kirgizip qoyadı. Sol qwjattağı anıqtaması boyınşa bwl territoriya yağni Ürimji-Boğda, Erenqabırğa-Tiyan Şan bökteri, Altay-Tarbağataydıñ twtas jöñkili, İleni jarıp ağıp jatqan jeti ülken özenniñ Balqaşqa qwyar sağası derlik uaqıtşa Cinğa lau-salıq tölep twratın tike qarastı emes, biraq sırttay balamalı aymaqtarğa aynaladı. Keyin patşalıq Resey bwl iske aralasıp osı öñirdiñ jartısın Şäueşek jäne Peterburg kelsimderimen özine salıq-bajı töleytin territoriya ğıp basıp aladı. Eki arada qalğan qazaqtardıñ birazı birşama erkin äri qısımı joq Cin jağına qaray köşedi.36487529_1115970391899880_7567144901335318528_n

1912- dılı Cin ükimeti qwlağan soñ uaqıtşa bilikke kelgen wltşıl qıtaylar “Cin memleketiniñ bükil territoriyasına osıdan soñ biz jäne bizdiñ ükimet ieger (mwrager) boladı” dep Cin ükimetine bağınbağan biraq salıq tölep twrğan Qazaqtardıñ Altay, Tarbağatay men İledegi territoriyasın Jetisu, Ayagöz, Zaysanımen birge özderiniñ kartasına “zañdı territoriyamız” dep kirgize salğan. Osı turasında Alaş ziyalıları Altay men İle, Şäueşektegi qazaq han-swltandarımen hat alısıp, kisi jiberip tez arada jer-su mäselesin oñtaylı şeşudi ortaq aqıldasqan. 1912-jılı Zäkäriya töre Pekinge barğanda Qazaq jeriniñ qıtayğa qarastılığın anıqtaytın birde bir zañdı qwjat tappağan eken. Cin memleketi kezinde Qazaqtar jasağan öñir “sırtqı balama territoriya” retinde ğana zañdastırılıp tek salıq tapsırıp, tartu-taralğı jötkelip twrğan. Osı zañnama boyınşa Zäkäriya töreniñ qıtaydıñ jaña respubilikasınıñ prezidentine dauıs berip saylauğa qatısu qwqı joq-tı, öytkeni dauıs beruşi depudattar qıtaydıñ zañdı territoriyasınan şıqqan halıq uäkilderine (yağni deputattarına) ğana tiesili işki mäsele edi. Sol sebepti Zäkäriya töreniñ “Qazaq” gazetinde “üş ay boldı, jer-su mäselesimen aynalısıp jatırmın” deui äne sodan.

1912-jıldan soñ wltşıl qıtay ükimeti Cin memleketine sırttay bağınıştı territoriyalardı birtindep qıtay territoriyası dep tanıp, keybirin zañdastırıp ala qoydı. Sol piğıldan qalğan daqpırıt bügin de qayta örşip “qıtaylar Jetisu, Zaysan, Balqaşqa deyingi jerdi bizdiki deydi eken” deytin ürey tarap jür. Biz bwnıñ qaydan, qalay şıqqanın tüsindirdik, bwğan bir ğana jauap bar:

Ürimji-Boğdağa deyingi jerdiñ Qazaq handığınıñ zañdı territoriyası ekenin aşıq aytu. Mektep oqulıqtarına kirgizu;

Cin qwjattarınan Balqaştan Ürimji-Boğdağa deyingi territoriyanıñ Qazaqqa tiesili ekenin moyındaytın qattama-qwjattardı alu. Olarğa jeke jeke saraptau jasap bwl territoriyanıñ Cin memleketine tek sırttay salıq tölep twrğanın rastaytın dokumenttermen bekitu, sonımen qatar keyin patşalıq Reseydiñ aralasuımen osı territoriyanıñ böliske tüsip tärtip-erejeniñ bwzılğanın anıqtap alu;36371724_1115970525233200_6791715189134721024_n

36465745_1115970145233238_7519838800097312768_n

Bwl karta qıtaydıñ mektep oqulıqtarında bar. Ayu- Russiyanıñ, Bürkit- Ağılşındardıñ qol salğan simvolı. Sol kezde kartağa qarap “nege Şıñjañ territoriyası kirmegen” deuşi edim.

Soñında aytarımız, Qazaqta “toqal eşki müyiz swraymın dep jürip qwlağınan ayrılıptı” degen ğalamat söz bar ğoy, qıtay wltşıldarı Cin qwjattarın bwrmalap “Balqaş pen Zaysanğa deyingi jer bizdiki” dep jürgende “Boğda men Ürimjige” deyingi territoriyasınan zañdıq qwjat jüzinde ayrılıp qalmasa bolğanı. Sondıqtan “Oybay qıtay Balqaşqa deyingi jer bizdiki deydi eken, soğıs aşadı eken, äytedi eken, büytedi eken” deytin dalbasa qorqaqtıq pen üreyden aulaq bolıñızdar! Onıñ ornına Wlttıq Kapital men Wlttıq Burjuaziyanı qalıptastırıp, bilikti el boludıñ jolına tüsiñizler.

Al, 1912- jıldan 1951-jılğa deyingi wltşıl qıtay biliginen kommunist qıtay biligine deyingi aralıqta bwl öñirdegi Qazaq jeri qıtayğa qaytıp böliske tüsti deytin tarihtı keyin aytayıq. Siz qıtay kommunistteri 1954-jılı qıtay Qazaqtarınıñ wlttıq avtonomiyasınıñ territoriyasın anıqtauda (Altay, Tarbağatay, İle jäne Ürimji) Cin memleketinen bergi qwpiya qwjattar es qatqanın bilmeytin de şığarsız bälkim…

1912- jılı Moñğoliya men Tibet täuelsizdigin iğılan etken kezde osı zañnamağa süyendi jäne 1944-45 jılı Moñğol täuelsizdigi moyındalsa, Tayvan ükimeti 1960-jıldarı Tibet täuelsizligin moyındadı.

Qazaq ziyalıları osı zañnamağa say 1912, 1919 jäne 1933-1934-1939 jıldarı wlt azattıq erkindigin swrağan.

Related Articles

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • …oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.

    Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: