|  |  |  |  |  | 

Köz qaras Sayasat Tarih Qazaq şejiresi Äleumet

Qıtay qazaqtarınıñ mäselesi “Sayragülge deyin jäne Sayragülden keyin”

Sayragül apaydıñ jeñisin şın jürekten qwttıqtaymın. Sot şeşiminen keyingi quanıştı beynesin qayta qayta körip qattı quandım. Quanbağan jwrt joq eken sol mañda. Sayragül apaydıñ beynesine qarap san oyğa battım…
Qıtay qazaqtarınıñ mäselesi turalı osığan deyin de azamattıq pikirimdi aytqamın, post twr.

Meniñ jeke pikirimşe qıtay qazaqtarınıñ mäselesi “Sayragülge deyin jäne Sayragülden keyin” dep däuir bölgiştik sipatqa özgerui mümkin. Qazir, bizdiñ jwrt tek ğana quanıştı qwttıqtap toylaumen äbiger bollıp jatır eken biraq mäselege ülken maştabtan qarap strategiyalıq taldau saraptau jasau jağı jetpey twr.

Qıtaydan zañsız şekara bwzıp ötu oqiğası Sayragülge deyin de bolğan (meniñşe Sayragülden keyin de boladı…), Säbet-Qıtay arasındağı qırğiqabaq kezinde qıtaydağı Säbetşil qazaq wltşıldarı men jas ziyalılardıñ birazı zañsız nemese bir japıraq tañbalı anıqtamamen (qağaz) şekaradan kesip ötken. Ärine sol twsta qazaqtar ğana emes, kämpeskileruge taytwyağımen qarsı qıtaydıñ birmwnşa kapitalisteri, burjuazdarı nemese üşinşi düniejüzilik soğıstı añdap Jañ Qayşınıñ Amerikanı iek artıp qayta tap beruin kütip jatqan işki sıbaylastar da bar edi. Solar 50-60 jj özinde aq teñiz jolı arqılı alıs jaqın şetelge qaşıp ülgirdi. 1979-1989 jj arasında qıtay şekarasın bwzıp teñiz jolı arqılı socsiyalistik lagerden qaşqandar tipten köp boldı. Avstraliya, Oñtüstik-Şığıs Aziya men Amerika jäne Europağa bettegender köp. Biliktegi keybir şendi-şekpendi oligarh toptardıñ da şetelge qaşu oqiğası köp tuındadı. Mısalı, memlekettiñ bükil işki qwpiyasın alıp Säbetke qaşıp bara jatqan jolda Mwñğoliya jerinde (Öndirqan) opat bolğan Lin Biyao-dıñ oqiğası sol küyi büginge deyin qwpiya qaldı…

Kommunistik rejimdegi qıtay tarihında (1949′dan beri) qıtaydan qaşpağan adam öte sirek. Mao-dıñ qasındağı tös qağısqan dosınan tartıp eñ qarapayım qatardağı ziyalığa deyin talay adam şetelge zañsız qaştı. Şetelge qaşudıñ eñ köp maqsatı- qıtay qwpiyasın biluinde ğana emes, socsiyalistik sürdek jüyeden äbden şarşap mezi boluınan da tuındap otır.

Qıtayda 1949-2009 arası şetelge qaşu oqiğasın birqanşa türli kategoriyağa bölip qarastıruğa boladı;

Wlt qwramı jağınan:
Şetelge qaşqan qıtaylar;
Şetelge qaşqan qıtay emester (Manjur, Tibet, Wyğır, Moñğol jäne Qazaq);

Sayasi sipatı jağınan:
Memlekettik qwpiyanı biletinder;
Bilikke balama küşter (oligarh, klon);
Antikommunistşilder;
Antiqıtayşıl Säbetşilder;
Wltşıldar;
Europaşıl Liberaldı küşter;
Erkindik añsağan qarapayım azamattar;

Senim sipatı jağınan:
Dini missionerler (hristiyan);
Hijraşıldar (mwsılmandar);

1989-2019 arasında qıtaydan şetelge qaşu oqiğası tipten kürdeli, jiñişkelikpen kategoriyağa bölip qarastırıp zertteseñiz öte qızıq taqırıp. Şetelge toptalğan qıtaydıñ wltşıl, memleketşil oligarhtarınıñ öz telearnası, täuelsiz baspasözi jäne ğılmi zertteu ortalıqtarı jäne onda akademiyalıq ölşemde taldau jasaytın är salanıñ käsibi mamandarı bar. Olar qıtay kommunistteriniñ qılt etken sayasatın künige döñgelek üstelde taldap, sarapqa sap jatadı. Qıtaydıñ şetelge zañsız qaşıp ötkender üşin wstanğan sayasi poziciyasın jeke taqırıp retinde zerttep qarastıruğa boladı.

Endi, Sayragül apayğa keleyik, qıtay osı oqiğadan soñ qanday reakciyası tanıtuı mümkin:

Birinşi, Sayragüldiñ Qazaqstan aumağında qaluı Qazaqstannıñ jeñisi, kelesi bir jağınan qıtaydıñ da jeñisi sanaladı. Sayasatta “bir quanıştıñ qasında bir ökiniş” bar ekenin wmıtpauımız kerek. Ärine, Qazaqstannıñ täuelsiz, derbes ükimeti bir Sayragülge araşa tüskenimen qıtaydağı neşe mıñ tipti odan da köp Sayragül tağdırlastarğa araşa tüse almaydı. Qıtaydıñ sayasi tehnologtarı bizdi “bir Sayragüldıñ tağdırımen quandırıp qoyıp, mıñ Sayragüldiñ tağdırımen azaptauı mümkin”. Qıtayda sayasi mehanizm men sayasi taktika öte damığan. Biz täuelsiz el, derbes memleket retinde qıtaydıñ barlıq reakciyasına dayın boluımız kerek. Sayragül qıtayğa qaytarılsa da qıtaydıñ jeñisi, qıtayğa qaytarılmasa da qıtaydıñ jeñisi deuim mınada, eger qaytarılsa qıtay Sayragüldi jazalaydı, eger qaytarılmasa qıtay “Sayragülderdi” jazalaydı. Öziñiz oylañız, qıtaydıñ Sayragüldi jazalasa da, Sayragülderdi jazalasa da tiimdi jağı Qıtayda bolıp twr. Al, Qazaqstan Sayragüldi qwtqardı, biraq Sayragülderdi qwtqara ala ma? Jwrt özi aytsın.

Ekinşisi, Bwl mäsele Qazaqstan-Qıtay arasındağı sauda-biznes narqındağı bäsekelestikti ğana emes, sayasi alañdağı küres bäsekelestigin de odan sayın arttıradı. Qıtay bastapta jeñilgen sıñay tanıtadı, şeginşekteydi biraq osal twsıñnan oñdırmaydı, sondıqtan sayasi taktikanı, qırağılıqtı arttıru kerek. Qıtaydıñ energiya men geo-jağrafiyalıq tasımalğa bolğan swranısın sätti paydalanıp, jalañ wlt mäselesin jıltıñdata bermey basqa taktikağa köşu kerek. Bwl mäsele, Almatı-Astana köşelerindegi eki tal qıtayğa dwq körsetumen nemese bir qıtaydı asau jambasqa sap alıp wrğanına mäz bolumen şeşilmeydi. Bilik el tağdırı üşin şınayı taktikalarğa köşu kerek, strateg maman, täuelsiz sarapşı, satıludı bilmeytin wlt intellegentteri kerek. Ärine qaramaqqa öte azbız, bir Pekinniñ qala sanına da tolmaymız. Biraq, halqımız az bolsa da danalığımız kende halıq emespiz, bir maya şöpti bir tal siriñkemen örtey saluğa boladı, kölkösir dariyanı bir kürekpen arıq qazıp qwlağın baylap ağıza saluğa boladı. Qıtay bizge- mümkindik, biz qıtaymen jağalasu arqılı öz wltımızdıñ erik-jigerin, sabırın, sauatın, mädenietin ham sayasi taktikasın sınaymız, jetildiremiz, memleketşildik qwdiretimiz artadı.

Üşinşi, eki boljam alda, qıtaydan keletin köş ne tübegeyli toqtaydı ne bolmasa köş jandanadı. Ekeuine de dayın bolu kerek, köş toqtasa onı kommunistik bilik toqtatadı, erteñ kommunistter ketse liberaldar köştiñ esigin bäribir aşıp beredi. Sonı qadağalap zerttep grafikasın sızıp otıru kerek. Köş toqtasa qazaqtarmen mädeni, ruhani baylanıstı basqa qırınan jalğap äketu kerek, al, köş toqtamay jandanğan jağdayda işki köşi-qon mäselesi men sırtqı köşi-qon mäselesin tübegeyli rettep dayın otıru kerek. Tirkeu, Oralman Kuälik, Azamattıq alu köne sürdek küyinde qala berse qıtaydağı qazaq mäselesi qaytıp “qazaqstandağı qazaq mäselesine” aynalıp ketedi.

Törtinşi, Wlı Türkistandıq Potencial küşin biriktiru.
Qıtay jağı Qazaq-Qırğız, Qazaq-Özbek halıqtarınıñ birigip ortaq küşke aynaluınan qattı alañdaydı. Sondıqtan olardıñ arasındağı jikke sızat salıp otıru üşin “qıtaylıq Türkistan projesin” dayındap otıradı. Ortalıq Aziyağa ıqpalın arttıru üşin Ürimji men Qaşqardıñ öñirlik jäne basqa mümkindikterin paydalanadı, Wyğırdıñ orta jäne şığın burjuaziyalıq biznesteri arqılı ortalıq aziyağa ekonomikalıq ham sauda-biznes “soğısın” aşadı. Ortalıq Aziyanı ne Qaşqar arqılı ne Ürimji arqılı özine täueldi etuge tırısadı. Osı mümkindikterdi iske asıru üşin “qıtay türikşildigin” qoldan jasap twtas Türkistandı (ortalıq aziyanı) Wyğırlar arqılı şaujaylay bastaydı. Siz Qazaqstandağı jäne alıs-jaqındağı Wyğırlardıñ Qazaqtı Wyğırdan taratuın, bükil Almatı oblısınıñ jer-su atauın Wyğırşadan kep şıqqan deuiniñ artında qıtaydağı “qıtay türikşildigi” projesi twrğanın bilmeysiz be? Qıtaydıñ sayasi tehnologtarı basqa köptegen sayasi oyındı alda äli jasap şığaratın boladı. Bwl küreske balama retinde birinşiden Qazaqstan öziniñ jeke potencial küşin arttıru kerek, ekinşisi birtwtas Türkistan tüsinistigi men tağdırlas, müddeles mümkindigin biriktirebilu kerek. Keş qalsaq, qıtaydıñ “qıtay türikşildigi” projesine bir-birden jelinip bitemiz. Wlı Türkistan tüsinistigi artsa jäne qıtayğa ortaq sayasi küşke aynalsa qıtaydıñ energiya men geo-strategiyalıq öñirlik tasımalğa mwqtaj mümkindikterin şaujaylauğa boladı jäne wlı Türkistan aumağındağı (ortalıq aziya) işki tepe-teñsizdik körsetkişterdi tolıqtap (mısalı, eñbekküş, orta-şağın bines, tarihi turizm, özen-su, tasımal, tb) sonıñ erik-jigerimen qıtayğa mwqtajdıqtı azaytuğa boladı. “Özbektesip ketemiz, qalanı Qırğız basıp ketedi” deytin taudıñ quısındağı sasıq qorqınıştan arılu kerek.

Eldeç Orda

Related Articles

  • Üzdik oydıñ üzindileri

    Üzdik oydıñ üzindileri Arma äleumet! Men qazir taza akademiyalıq ğılımi ortada jürmin. Özimniñ neşe jıl boyı jinağan bilimimdi, oqığan oquımdı, şeteldik täjiribemdi, intellektualdı qarım-qabiletimdi şınayı qoldanatın qara şañıraqtıñ işinde jürmin. Almatınıñ bärinen bölek mädeni ortası erekşe wnadı. Almatı qala men dala deytin eki wğımnıñ tüyisken ädemi ortası eken. Oylap körsem men baqıttı perezent, bağı janğan wrpaq ekenmin. Äkem twrmıs pen joqşılıq, jalğızdıqtıñ tauqımetin äbden tartıp eş oqi almadım, nebäri üş ay oqu oqıdım-, dep meniñ oquımdı bala künimnen qadağaladı, şapanımdı satsam da oqıtam dep barın saldı. Al mektepte baqıttı şäkirt boldım. Mağan däris bergen wstazdarım kileñ darındı, qabiletti kisiler boldı. Universitette jäne şetelde men tipten erekşe darın ielerine şäkirt boldım.

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: