الاشوردا- تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ زاڭدى باستاۋى (حح- عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى)
kerey.kz
جۇمات انەسۇلى جازۋشى، تاريحشى
«اباي.كز» پورتالىندا جاريالانعان جۋرناليست ب.ءمۇرسالىمنىڭ
«جاريالانباعان اۆتونوميا» اتتى ماقالاسى مەن عىلىم دوكتورى
م.قويگەلدىمەن بىرگە شىعارعان «الاش تۋى استىندا» اتتى دەرەكتى ءفيلمى
بىلەتىن جۇرتقا ءبىراز قايشىلىقتارعا تولى پىكىر تۋىنداتقانداي. ماقالانى
وقىپ، دەرەكتى ءفيلمدى كورگەن جۇرتقا «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى
تىك شىقتى» دەگەندەي ەكى ۇشتى وي سالادى.
ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن تاريح عىلىمى سالاسىندا كەڭەستىك
يدەولوگيا سالىپ بەرگەن «جالعىز اياق» جولمەن كەلە جاتقان ءتارىزدى. تاياۋدا
«اباي.كز» پورتالىندا سۇلتان حان اققۇلىنىڭ اتالمىش فيلم تۋرالى
ماقالاسى جاريالانعان ەكەن، مەن سۇلتانحاننىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن. جانە
سوعان وراي ءوزىمنىڭ حح -عاسىردىڭ باس كەزىندەگى الاش قوزعالىسىنىڭ، الاش
پارتياسىنىڭ، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ اتقارعان تاريحي ءرولى تۋرالى تولىق ايتا
كەتكەندى ءجون كوردىم.
«تاريح» دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر دامۋ ۇدەرىستەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىناتىن
پروتسەسس. دامۋ پروتسەسستەرىنىڭ اراسىن ءۇزىپ تاستاپ، جاڭا تاريح جازا المايسىڭ.
ويتكەنى، جازىپ، نە كورسەتكەلى وتىرعان كەزەڭدى سوناۋ وتكەن عاسىردا بولعان
تاريحي وقيعالاردىڭ دامۋ پروتسەسىنە لوگيكالى تۇردە جالعاستىرۋ مىندەتى
تۇرادى. عىلىم دوكتورى م.قويگەلدى مىرزا مەن جۋرناليست ب.ءمۇرسالىم
«الاش تۋى استىندا» دەرەكتى فيلمىندە بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز بەن
وتكەن عاسىرداعى الاش قوزعالىسى مەن اراداعى لوگيكالىق بايلانىستى ءۇزىپ
تاستاعان ەكەن.
فەدەراتيۆتى رەسەي دە ءوز تاريحىن قايتا جازىپ جاتىر. ولاردا ءتىپتى «رۋس
كنيازدەرى باتىيدان جەڭىلمەگەن، التىن ورداعا باعىنباعان» دەگەندە
تاريحشىلار شىعىپ جاتىر. ولار نە دەسە، و دەسىن، بىراق، تاريحى بەرىدە عانا
جازىلا باستاعان قازاق، تۋرا جولدان تايماۋىمىز قاجەت اق.
كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، بۇرىنعى رەسەي تاريحىنا، «رەۆيزيا» جاساپ،
كوممۋنيستىك يدەولوگيا نەگىزىندە «كەڭەستەر وداعى تاريحىن» قايتا جازىپ
شىققان. بۇل تاريحتىڭ ايتۋى بويىنشا «پاتشالىق يمپەريانى قۇلاتقان
بولشەۆيكتەر». سول تاريحتا «بولشەۆيتەر پارتياسى رسدرپ تۋرالى كوپ
ايتىلادى. راس، حح- عاسىردىڭ باسىندا بولشەۆيكتەردىڭ رەسەيدىڭ قالىڭ
ءوندىرىس ورىندارىندا وكىلدەرى بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە
ارميا قاتارىندا دا بولشەۆيكتەردەن ناسيحاتشىلار بولعان.
سول كەزدە رەسەي يمپەرياسىندا ەكونوميكالىق جانە ساياسي داعدارىس ءوز
بيىگىنە جەتتى. سونى ءتيىمدى پايدالاعان كادەتتەر پارتياسى رەسەي يمپەراتورى
نيكولاي II-ءنىڭ تاقتان باس تارتۋىنا ماجبۇرلەدى. ياعني، كەڭەس تۇسىندا
جازىلعانداي پاتشانى تاقتان قۇلاتقان بولشەۆيكتەر ەمەس، كادەتتەر ەدى.
سونداي اق، قىسقى سارايدى ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن تارتىپ العاندا
بولشەۆيكتەر ەمەس، ەسەرلەر پارتياسى مەن مەنشەۆيكتەر پارتياسى ەدى.
كەيىن بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ كوسەمى ەسەرلەر، مەنشەۆيكتەر
اراسىنداعى الاۋىزدىقتى جاقسى پايدالانىپ، رەسەي يمپەرياسى
تەرريتورياسىندا كەڭەستەر وداعىن قۇرۋدى قولعا الدى.
بولشەۆيكتەر بيلىكتەرىن نىعايتقاننان كەيىن، رەسەي تاريحىن «كەڭەستەر
وداعى تاريحى» دەگەن اتپەن قايتا جازىپ شىقتى.
40-جىلدارعا دەيىن بىزدە ءوزىمىزدىڭ ءتول عىلىمي تاريحشىلارىمىز بولعان
جوق. (الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇزىك ۇزىك تاريحىن، شەجىرەلەرىن
جازعاندار بولدى) قىرقىنشى جىلداردان كەيىن، ينستيتۋتتاردا تاريح
عىلىمىنىڭ ماماندارى دايىندالا باستادى. سونىڭ ەاتيجەسىندە 1957-جىلى
«قازاقستان تاريحى» اتتى ءۇش تومدىق اكادەميالىق تاريح شىقتى. سودان كەيىن
مەكتەپتەرگە ارنالعان تاريح وقۋلىقتارى وسى اكادەميالىق ءۇش تومدىق
نەگىزىندە جازىلدى.
مۇنى قادالىپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاريح عىلىمى
سالاسىنداعى ماماندارىمىز سول كەڭەس يدەولوگياسى سالىپ كەتكەن «تار
جولدان» شىعۋعا ءالى مۇمكىندىگى بولماي جاتىر. ول ەركىندىك بولۋ ءۇشىن
مەملەكەت تاراپىنان عالىم تاريحشىلارعا ەركىندىك بەرىلۋى قاجەت. ال، ول
«ەركىندىك» تاريح عالىمدارىندا جوق.
عىلىم دوكتورى م.قويگەلدى مەن جۋرناليست ب.ءمۇرسالىمنىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ
تاۋەلسىزدىگىن 1991-جىلدان باستاۋى سودان بولار دەپ ويلايمىن.
كەڭەستەر وداعى تاريحىنان ۇلگى الىپ جۇرگەندەرگە مىناداي مىسال كەلتىرە
كەتەيىن.
بولشەۆيكتەر وزدەرىنىڭ تاريحىن 1917-جىلى قىسقى سارايدى الۋىنان ەمەس،
وزدەرىنىڭ ءتول پارتياسى رسدرپ نىڭ XIX- عاسىردىڭ اياق كەزىنە قاراي قالۆي
قۇرىلعانىنان، ساياسي قىزمەتتەرىنىڭ رەسەيدە قالاي جۇمىس ىستەگەنىنەن
باستايدى. ياعني، كوممۋنيستەر تاريح جازۋدا ونىڭ دامۋ پروتسەستەرىنە ماڭىز
بەرىپ،، ياعني، پاتشالىق يمپەريانى قۇلاتىپ، «حالىقتى تەڭدىككە جەتكىزگەن
كەڭەستەر وداعىن قۇرۋعا ماركسيزم لەنينيزم يدەولوگياسى ارقىلى قول
جەتكىزىلدى» دەگەن «تەوريانى دالەلدەگەن».
ارينە، بۇل قازىر و دۇنيەگە كەتكەن قوعام، ادام ساناسىنان وشىرىلگەن
يدەولوگيا. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سول يدەولوگيانىڭ سالقىنى بار.
سالقىنى بولماسا، «تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى 1991-جىلدان بۇرىن
بولماعان» دەمەس ەدىك.
اڭگىمە، جۋرناليست ب.ءمۇسىلىمنىڭ «قازاق اۆتونومياسى جاريالانباعان» اتتى
ماقالاسىنان تۋىنداپ وتىر.
كەز كەلگەن ەلدىڭ تاريحىنىڭ العى شارتتارى بولادى. ايتپاعىمىز، «الاش»
پارتياسى مەن «الاش وردا» ۇكىمەتى تاقىر جەردە جاريالانعان جوق.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن، («الاش اۆتونومياسى جاريالانباعان» دەگەن
ب.ءمۇرسالىمنىڭ ماقالاسىنان بۇرىن قازاق پورتالدارىندا، «پرەزيدەنت جانە
حالىق» گازەتىندە) جاريالانعان مەنىڭ «الاش تۋىن كوتەرگەندەر» اتتى كولەمدى
زەرتتەۋ ماقالامدى «الاش قوزعالىسى مەن «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ
جاريالانۋىنا دەيىنگى ارالىقتا ون جىلدىق الاش قوزعالىسىنڭ تاريحى
جاتقانىن ايتىپ ەدىم.
1905- جىلعى رەسەيدەگى اقپان قانتوگىسىنەن كەيىن، قازاق زيالىلارى بىرىگىپ،
الاش قوزعالىسىن باستاعان بولاتىن. ول قوزعالىس سول جىلعى «قارقارالى
پەتيتسياسىنان» باستالادى. پاتشانىڭ اتىنا، ىشكى ىستەر مينيسترىنە، ولكەلىك
گۋبەرنيا باستىعىنىڭ اتىنا جولدانعان پەتيتسيالارعا قارقارالى، سەمەي
بازارلارىنا كەلگەن وتىز مىڭنان استام ادامنىڭ قولدارى قويىلعان ەدى.
بۇل دەگەنىڭىز ۇلكەن دەڭگەيدەگى الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋى بولدى. بۇل
رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترى ءستولىپيننىڭ رەفورما جۇرگىزىپ، قارا
شەكپەندىلەردى، ورىس كازاكتارى مەن شارۋالارىن قازاقتىڭ ەڭ شۇرايلى
جەرلەرىنە ورنالاستىرىپ، تۇرعىلىقتى حالىقتى جارتىلاي شولەيت جەرلەرگە
ىعىستىرا باستاعان كەز بولاتىن. الاش قايراتكەرلەرى سول اتالعان پەتيتسيادا
ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن . سول
سياقتى قازاق ەلى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قازاق بالالارى ءۇشىن
مەكتەپتەر اشۋ، سوت ءىسىن جونگە قويۋ، جەر ماسەلەسىمەن اينالىساتىن زەمستۆو
اشۋ، مەشىتتەردى قازاق مۇفتيىنە قاراتۋ ءتارىزدى تالاپتاردى قويدى.
وسى ۋاقىتتان باستاپ، پەتيتسيانى «جازدى، ۇيىمداستىردى» دەگەن
قايراتكەرلەردىڭ ارتىنا جاندارمەريا تىڭشىلارىن سالىپ قويدى. سونىڭ
سالدارىنان 1907-جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن جاقىپ اقپاەۆ تۇرمەگە
قامالدى. ودان كەيىن ا.بايتۇرسىنوۆ 1909- جىلى ۇلتشىلدىق سوزدەرى ءۇشىن
تۇرمەگە تاعى جابىلىپ، مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىنەن بوساتىلدى.
ساياسي قۋعىننان كوزى اشىلماعان الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرى،
اقىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا تۇرمەگە قامالدى. ۆىبورگ جيىنىنان كەيىن
سامارادا ايداۋدا جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتا تاعى قاتاڭ باقىلاۋعا
الىندى.
1905-جىلدان 1913-جىلعا دەيىنگى ارالىقتا كوزى اشىق كوپتەگەن الاش
قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ كوزىن اشۋ، ساۋاتتاندىرۋ ماسەلەسىن شىنداپ قولعا
الدى. 1909- مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» اتتى كىتابى، سول جىلى
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «مىسالدار» اتتى كىتابى قازان باسپاسىنان شىعىپ،
قازاق جۇورتىنىڭ ساناسىن كادىمگىدەي جاڭعىرتتى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ودان
كەيىن باسپادان شىققان "قازاق ءالىپبيى" جالپى حالىقتى ساۋاتتاندىرۋدىڭ
باسى عانا ەمەس، قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ باستاۋى بولدى. ەل اراسىندا احاڭنىڭ
توتە الىپپەسىن وقىتاتىن مولدا، مۇعالىمدەر پايدا بولىپ، ساۋاتتانعان
ادامداردىڭ سانى ەداۋىر ءوستى. الاشتىڭ سول كەزدەگى جاس قايراتكەرلەرى
مۇحتار اۋەزوۆ، بەيىمبەت مايلين، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ت.ب. الاشتىق
قايراتكەرلەر وسى احاڭنىڭ «الىپبيىمەن» كوز اشىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ
دەمىمەن رۋحتانعاندار. ءتىپتى كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن باسشىلار ساكەن
سەيفۋللينگە، تۇرار رىسقۇلوۆقا، ءالىبي جانگەلدينگە، جازۋشى ءسابيت
مۇقانوۆقا احاڭنىڭ «ءالىپبيى» مەن شىعارمالارى، ول رەداكتورى بولعان
«قازاق» گازەتىنىڭ كوزقاراستارى مەن ومىرلىك ۇستانىمدارىنا اسەرى بولدى»
دەسەك، ارتىق ەمەس.
1913-جىلدان باستاپ، قازاق ەلى اراسىنا كەڭ تاراي باستاعان «قازاق» گازەتىنىڭ
جانە ودان بۇرىن شىققان «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ۇلتتىق رۋحتىڭ قالىپتاسۋى
مەن نىعايۋىنا زور ۇلەس قاسقانىنا ەشكىم داۋ ايتا الماس.
1913-جىلدان 1919-جىلعا دەيىن ۇزبەي شىعىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىنىڭ قازاق
ماسەلەسى تۋرالى جازباعان تاقىرىبى قالعان جوق.
جەكە ەل بولۋدى اڭساعان، ارمانداعان سول كەزدەگى قازاقتىڭ زيالى
قايراتكەرلەرى وسى "قازاق" گازەتى ارقىلى ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا، رۋحىنىڭ
كوتەرىلۋىنە دەمەۋ بولدى.
1916-1917-جىلدارداعى بۇكىل رەسەيدى، جارتى الەمدى قامتىعان الاساپىراندا
قازاقتىڭ كوزى اشىق ازاماتتارى، زيالىلارى وسى "قازاق" گازەتىنىڭ ماڭىندا
توپتاستى. ال، ودان ءسال بۇرىنىراق، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى
مۇحامەدجان سەرالين «قازاق پارتياسىن قۇرۋ» تۋرالى ۇسىنىس جاساعان
بولاتىن. بىراق، بۇل ۇسىنىس قولداۋشىلار از بولعاندىقتان با، كەزىندە جۇزەگە
اسپاي قالدى.
قالايدا، رەسەيدەگى 1917-جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى قازاق جەرىندە «الاش»
پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا جانە «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ جاريالانۋىنا جول
اشتى.
1917-جىلى 21-26- شىلدەدە قازاق ەلىنىڭ كوپتەن كۇتكەن ءبىرىنشى
جالپىحالىقتىق سيەزى بولدى. وعان ورال، سەمەي، تورعاي، اقمولا، جەتىسۋ،
سىرداريا، فەرعانا وبلىستارى مەن بوكەي ورداسىنان وكىلدەر قاتىسقان ەدى.
سيەزدە «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازۋ، قازاق قىرعىز
اۆتونومياسىن قۇرۋ ترالى ماسەلەلەر قارالىپ، شەشىمدەر قابىلدانعان ەدى.
سوعان وراي الاش ۋكىمەتىنىڭ جوعارىدا اتالعان وبلىستارىنا باسشىلىق
جاسايتىن وكىلدەرى سايلاندى.
«الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى كەيىنىرەك جازىلىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ
قاراشا ايىنداعى نومىرىندە جاريالانعان بولاتىن.
رەسەيدەگى ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن بولشەۆيكتەر اراسىنداعى كۇرەستەردىڭ
كۇردەلەنىپ، شيەلەنىسىپ كەتۋىنە بايلانىستى 1917-جىلى 5-13-جەلتوقساندا
ورىنبوردا ەكىنشى جالپى قازاق سيەزى شاقىرىلدى.
وسى سيەزدە «الاش ۇكىمەتى» قۇرىلىپ، ول قازاق قىرعىز ۇكىمەتى دەپ تە اتالعان.
سيەزدە قازاق قىرعىز اۆتونومياسىنىڭ حالىقتىق دەموكراتيالىق ۇستانىمى
بولاتىنىن، ەلدىىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋدى ماقسات ەتەتىنە
جيىندا ماقۇلدانعان كونسيتۋتسيالىق جوبادا اتاپ كورسەتىلگەن.
سيەزدە ءار وبلىستا اتقارۋشى جۇيەلەر قۇرىلىپ، ميليتسيا جانە حالىقتىق
اسكەر قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالىپ، ول ىستەر باعىتىندا كەيىن ءبىرشاما
جۇمىستار اتقارىلعان. ۇكىمەت توراعاسى بولىپ، كوپ داۋىسپەن ءاليحان
بوكەيحانوۆ سايلانعان.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا 1917-جىلى وتكەن جالپى حالىقتىق ەكى سيەزدە
قابىلدانعان شەشىمدەر 1905-جىلى باستالعان الاش قوزعالىسىنىڭ قازاق
مەملەكەتى بولۋدى ماقسات تۇتىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى تابان تىرەپ جۇرگىزگەن
كۇرەستەرىنىڭ ناتيجەسى ەدى.
ال، سوندا وتارلاۋشى رەسەي پاتشالىعىنا قارسى ون ەكى جىلعا سوزىلعان الاش
قوزعالىسى مەن سونىڭ ناتيجەسىندە 1917-جىلى قۇرىلعان الاش پارتياسى
مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىن تاريحتان الىپ تاستاپ، ۇمىتىپ،
تاۋەلسىز «قازاقستان تاريحى 1991- جىلدان باستالدى» دەپ ايتۋ، نە جازۋ
مۇمكىن بە؟! مەنىڭشە، قيسىنعا كەلمەيتىن ءتۇيىن.
سوعان بايلانىستى، تۇبىندە رەسەي پاتشالىعىنان ءبولىنىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت
قۇرۋدى اڭساعان الاش قايراتكەرلەرى ۇزاق جىلدار ىشىندە ءوز قوزعالىس،
كۇرەستەرىن جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ وتىردى.
ماسەلەن، مەملەكەت بولۋ ءۇشىن، حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ كەرەك ەكەنىن،
سول ءۇشىن قازاققا ءوزىنىڭ ءتول ءالىپبيى كەرەك ەكەنىن ۇعىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ
اراپ ءالفابيتى نەگىزىندە بارلىعى 28 عانا عارىپتەن تۇراتىن قازاق ءالىپبيىن
ويلاپ شىعاردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە توتە ءالىپبيدى وڭاي يگەرگەن قازاقتىڭ
سانى 1917-جىلى ەداۋىر ەدى.
ەكىنشىدەن، ا.بايتۇرسىنوۆ ءۇش سالالى قازاق گرامماتيكاسى عىلىمدارىنىڭ
نەگىزىن قالادى،
ۇشىشىدەن، «ادەبيەت تەورياسىنىڭ» نەگىزىن سالدى.
تورتىنشىدەن، الاشتىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرى م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ،
م.تىنىشپاەۆ مەكتەپكە قاجەتتى باسقا پاندەردى جازىپ، شىعاردى.
بەسىنشىدەن، قازاق اۋىز ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارى جيناقتالا
باستاپ، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ (م.اۋەزوۆ، ب.مايلين، ج.ايماۋىتوۆ جانە
ت.ب.) نەگىزى قالاندى.
التىنشىدان، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىن جارىققا شىعارۋعا الاش
قايراتكەرلەرى كوپ كۇش قايرات جۇمسادى. تەاترلىق قويىلىمدار (سەمەيدە)
قويىلىپ، ءان كۇيلەردىڭ نوتالارى تۇسىرىلە باستادى.
حالىقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەت دەڭگەيى مەملەكتتىكتىڭ نەگىزگى دىڭگەگى بولاتىنىن
الاش قايراتكەرلەرى جاقسى سەزىندى.
اتالعان ماسەلەلەر مەن كورسەتكىشتەر سول كەزدىڭ وزىندە باسقا تۇركى ەلدەرىنىڭ
اراسىندا قازاق ەلىنىڭ بەدەلىن ءبىرشاما بيىككە كوتەرىپ ەدى. سول كەزدە ورتا
ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە ءتول توتە ءالىپبي تەك قازاق جۇرتىندا عانا بولىپ
ەدى.
ايتا بەرسەك، مەملەكەتتىڭ وزەگىن قۇرايتىن باسقا نەگىزگى كوپ دۇنيەلەردى دە
الاش قايراتكەرلەرى سول الاساپىران تۋعان جىلدارعا دەيىن ماقساتتى تۇردە
جۇزەگە اسىرىپ ەدى.
سوندا دەيىم اۋ، تاپ بۇگىن، «جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەندەي بولىپ»، «تاۋەلسىز
قازاق مەملەكەتى 1991-جىلى قۇرىلعان» دەپ، جاس ۇرپاققا ۇعىندىرساق، ءبىز كىم
بولامىز!؟
حح- عاسىردىڭ باس كەزىندە الاش قوزعالىسىنا بار ءومىرىن، سارپ ەتىپ، قازاقتىڭ
كەلەشەك مەملەكەتتىگى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اتقارعان ۇلى
ىستەرىن «كولەڭكەدە» قالدىرىپ، بۇگىنگى كۇنىمىزدى عانا ايتساق، ، ءبىز كىم
بولامىز!؟
ال، وسى كۇنى ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن «الاش ۇكىمەتى جاريالانعان جوق»
دەگەن داۋعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ ەكى جاقتى قىرى بار.
بىرىنشىدەن، اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، بيلىك باسىنا كەلگەن رەسەيدىڭ
ۋاقىتشا ۇكىمەتى بولشەۆيكتەرمەن، مەنشەۆيكتەرمەن، ەسەرلەرمەن الىسىپ
جۇرگەندە بايتاق قازاق جەرىنە بيلىك جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگى بولعان جوق.
1017-1919-جىلدار ىشىندە قازاق جەرىندە الدەنەشە رەت بيلىك اۋىستى.
ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتتى. سونداي اق، كولچاك قۇرعان «ءسىبىر ۇكىمەتى دە» قازاق
جەرىنە ناقتى بيلىك جۇرگىزە العان جاق.
1917- شىلدە ايىندا بولعان ءبىرىنشى جالپى قازاق سيەزىنەن كەيىن، الاش
پارتياسىنىڭ، «الاش ۇكىمەتىنى» قۇرىلعانىنان حاباردار ەل الاش
قايراتكەرلەرىنىڭ اۋزىنا قارادى. سولاردىڭ ۇستانىمىن قولدادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا 1919-جىلى بولشەۆيكتەر كولچاكتى ءبىرجولا قىتايعا
قاراي ىعىستىرىپ، جەڭگەننەن كەيىن عانا بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ
استارحاننان سوناۋ شىعىس التايعا دەين سوزىلعان بوس، يەسىز قالعان كەڭ
كەڭىستىككە (پروسترانستۆوعا) نازار اۋدارا باستادى.
اڭگىمە وزەگى حح- عاسىردىڭ 1917-1920- جىلدارىندا قازاق توپىراعىنداعى
تاريحي وقيعالار تۋرالى بولعاسىن، 1917- جىلدىڭ اياعىندا قۇرىلىپ، 1918-
جىلدىڭ باس كەزىندە بولشەۆيكتەردىڭ قولىمەن جويىلعان تۇركىستان (قوقان)
اۆتونومياسى بار بولعانى ەكى اي شاماسىندا ءومىر ءسۇردى. ونىڭ العاشقى
پرەمەرى م.تىنىشپاەۆ، كەيىن از ۋاقىت م.شوقاي بولعان. تۇركىستان (قوقان)
اۆتونومياسىن جويعاننان كەيىن ىلە شالا بولشەۆيكتەر تاشكەندە تۇركىستان
كەڭەستىك سوتسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاعانىن ايتپاي
كەتۋگە بولمايدى. بۇل اۆتونوميا قازىرگى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن، جەتىسۋ مەن
سىرداريا، قازىرگى وزبەكستاننىڭ تەرريتورياسىن قامتىعان. 1918-جىلى ءساۋىر
ايىندا قۇرىلعان تاسسر 1924-جىلعا دەيىن، ياعني جاڭا قىرعىز (قازاق)
اۆتونومياسى قۇرىلعانعا دەيىن ءومىر سۇرگەن.
جەتىسۋدا تاسسر نىڭ قۇرىلۋىنا 1917-1918- وڭتۇستىكتە، ياعني، ۆەرنىي
(الماتى) مەن تاشكەن جەرىندە بولشەۆيكتەر ۇستەمدىك الىپ، وسى ايماقتاردا
ىقپالى وتە كۇشتى بولعانىنان دەپ باعالاعان ءجون. ەكىنشىدەن، «تەڭدىك
اپەرەمىز، جەر ءبولىپ بەرەمىز» دەگەن سوتسيالدىق ۇگىت ناسيحاتقا سەنگەن
قازاقتار دا كوپ بولدى. ولاردىڭ قاتارىندا ەل اراسىندا بەدەلدەرى زور
قازاقتىڭ وقىعان زيالىلارى دا ءبىرشاما ەدى.
وڭتۇستىكتە بولشەۆيكتەر تۇركىستان سوۆەتتىك سوتسياليستىك اۆتونوميالى
رەسپۋبليكاسىن قۇرعان كەزدە (30-ءساۋىر) بولشەۆيكتەردىڭ نەگىزگى كۇشى اقتوبە.
تورعاي، قوستاناي، اقمولا ايماقتارىندا كولچاك ارمياسىمەن كەسكىلەسكەن
شايقاستار جۇرگىزىپ جاتقان. 1919- جىلى بولشەۆيكتەر باتىستاعى كۇشتەرىن
كولچاكقا قارسى توگىپ، اقىرى ولاردىڭ ءبىر بولەگىن قىتايعا، ەكىنشى بولەگىن
ۆلاديۆوستوكقا دەيىن قۋىپ، بىت شىتىن شىعارعاننان كەيىن، تىنىس العان
كرەمل باسشىلىعى التايدان استارحاننان ءارى سوزىلىپ جاتقان، قازاق جەرىنە
بيلىك ورناتۋدى ويلاستىرا باستادى. باتىستاعى، وڭتۇستىكتەگى، شىعىستاعى
جاۋلارىن جەڭىپ، رەسەي يمپەرياسىنان قالعان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن
تەرريتوريانىڭ بيلىگىنە كەلگەن بولشەۆيكتەر، ەندى ىشكى ساياساتتى جولعا
قويۋعا شىنداپ كىرىستى. بولشەۆيكتەر كوسەمى ۆ.لەنين «ۇلت ىستەرى»
كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ەتىپ. ۆ.ءستاليندى تاعايىنداعان ەدى.
وسىنداي جاعدايدا ۆ.لەنين ي.ستالينگە قازاق جەرىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ
جۇيەسىن، تەتىگىن قالىپقا كەلتىرۋدى تاپسىرعان. ۆ.ستالين قازاق قىرعىز
ماسەلەسى قوزعالعاندا اۋەلى ءالىبي جانگەلديندى ەسكە العانى ءسوزسىز ەدى.
ونىمەن ۆ،ستالين 1916-جىلدان بەرى تانىس ەدى. 1917-جىلى ستالين
ءا.جانگەلدينگە تورعاي ولكەسىندەگى كوتەرىلىسشىلەرگە قارۋ جاراق جەتكىزۋدى ءوز
قولىمەن تاپسىرعان.
1919-جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باس كەزىندە ي. ستالين تورعايدا جۇرگەن
ءا.جانگەلدينمەن تەلەگراف ارقىلى حابارلاسىپ، قازاق اۆتونومياسى
جونىندەگى ماسەلەلەردى شەشۋگە ماسكەۋگە كەلۋگە بۇيىردى. سونداي اق،
جانگەلدينگە الاش پارتياسىنان بىلىكتى كىسىلەردى ەرتىپ كەلۋدى قاتاڭ
تاپسىرعان. ويتكەنى، ي.ستالين كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ەل
اراسىندا بەدەلى بار ءبىر اق پارتيانىڭ بار ەكەنىنەن حاباردار ەدى. سوندىقتان
كرەملدە بولاتىن اۆتونوميا تۋرالى كەلىسسوزدە ءستاليننىڭ الاش
پارتياسىنان وكىلدەر بولۋىن تالاپ ەتۋىنىڭ وسىنداي ساياسي استارى بار ەدى.
سونىمەن كرەملدە بولاتىن كەلىسسوزگە ءا.جانگەلدين، ا.بايتۇرسىنوۆ
باستاعان ون ءبىر وكىل جولعا شىققان ەدى. بۇل 1919- جىلدىڭ 19-ناۋرىز ەدى.
ءا.جانگەلدين مەن ا.بايتۇرسىنوۆ اۆتونوميا ماسەلەسى بويىنشا ۆ.لەنيننىڭ،
ي.ءستاليننىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولعان. سودان ءسال ۋاقىت وتكەننەن كەيىن،
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ساياسي تالابى بويىنشا 4- ساۋىردە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ
باسشىلارى قول قويعان «الاش وردا قايراتكەرلەرىنە «كەشىرىم جاساۋ» تۋرالى
قاۋلىسى جاريالاندى. ودان كەيىن اۆتونوميا تۋرالى ءۇش ايعا سوزىلعان
كەڭەستەردە جولىعىپ جۇرگەن. ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق جەرىنە قاراستى
تەرريتوريالار مەن وعان قاراستى وبلىستار جونىندە بايانداما، ودان كەيىن،
جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسىن دەموكراتياعا سايكەس قۇرۋ، مەكتەپتەر اشۋ جونىندە
دە باياناداما جاساعان. بولشەۆيكتەر قازاق ەلىنىڭ الىپ تەرريتوريانى الىپ
جاتقانىنان بۇرىندا حاباردار ەدى. سونداي اق، ولاردىڭ قولىندا پاتشالىق
يمپەريا تۇسىندا (1730-جىلدان بەرى ۇزدىكسىز كارتاعا ءتۇسىرىلىپ كەلە جاتقان
قازاق جەىنىڭ شەكارالارى كورسەتىلگەن گەوگرافيالىق كارتادا بار ەدى)
بولشەۆيكتەرگە تەك قازاق قىرعىز اۆتونومياسىنا تيەتىن شەكارانى ناقتى
بەكىتۋ مەن ۇكىمەت مۇشەلەرىن تاعايىنداۋ قاجەت ەدى. الداعى قۇرىلاتىن
اۆتونومياعا تيەسىلى تەرريتوريا جونىندە ءۇش اي داۋ بولىپ، ءا.جانگەلدين مەن
ا.بايتۇرسىنوۆ شىلدە ايىنىڭ اياعىندا ەلگە ورالدى. ي.ستالين
ا.بايتۇرسىنوۆقا قازاق جەرىنىڭ تەرريتورياسى تۋرالى ءالى الدا تالداۋ
بولاتىنىن ەسكەرتىپ، اۆتونوميا قۇرىلىمى تۋرالى جوسپار، ايماقتارداعى
وبلىس ورتالىقتارىن ايقىنداۋ، حالىقتىڭ سانىن مولشەرمەن انىقتاۋ،
مەكتەپ جانە ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىن جىكتەۋ تاپسىرىلعان ەدى.
وسى جەردە، ناقتى دەرەك كوزى رەتىندە تاريحشى، اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىستىڭ
جازباسىن مىسالعا كەلتىرسەم، ول ءوزىنىڭ ماقالاسىندا « 1920- جىلى شىلدە
كۇنى ۆ.لەنين «قىرعىز (قازاق. اۆتور) ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق
كوميتەتتىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىنە قول قويدى. كازرەۆكومنىڭ مۇشەلىگىنە
العاشىندا ا.بايتۇرسىنوۆ، س.مەڭدەشوۆ، س.پەستكوۆسكي (توراعا) ەنگىزىلىپ،
كەيىن ونىڭ قۇرامىنا ب.قاراتاەۆ، م.تۇنعانشين، ب.قارالدين، ت.سەدەلنيكوۆ،
ت.الىبەكوۆ ەندى» دەلىنگەن. اكادەميك ك.نۇرپەيىس سونداي اق وسى ماقالاسىندا
اومەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق اسسر ەڭبەكشىلەر پرۆولارىنىڭ
دەكلاراتسياسىن دايىنداۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى» دەپ باسا كورسەتكەن. سونىڭ
ناتيجەسىندە 1920-جىلى ۆ.لەنين «قازاق اسسر ءى اۆتونومياسى ۇكىمەتىن قۇرۋ
تۋرالى قاۋلىعا قول قويعان.
اۋەلگى قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسىنىڭ العاشقى قۇرىلىمىندا قوستاناي
وبلىسى مەن ورىنبور رەسەيگە قاراتىلعان ەدى. وعان احمەت بايتۇرسىنوۆ
قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ۆ.لەنينگە حات جازىپ،دالەلدەگەننەن كەيىن، ورىنبور مەن
قوستاناي قازاق اۆتونومياسىنا قايتارىلعان. بىراق، 1925- جىلى كەڭەس
ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا ي.ستالين كەلگەننەن كەيىن، قازاق اۆتونومياسىنىڭ
اتىن وزگەرتۋ مەن تەرريتورياسى تۋرالى ماسەلە قايتا قارالىپ، ورىنبوردى
رسفسر عا باعىنىشتى قىلدى.
ءسوز سوڭىندا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان رەپۋبليكاسى 1917-جىلدان باستاپ،
مەملەكەت بولىپ قۇرىلۋدىڭ مىنا تومەندەگىدەي باستاپقى قۇرىلىمدارىن
باسىنان وتكەرگەن ەدى:
1) 1917-جىلى. اواشوردا ۇكىمەتى (ورداسى سەمەي)
2) 1918-جىلى. تۇركىستان سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى (ورتالىعى
تاشكەن، قاراماعىنا جەتىسۋ سىرداريا وبلىستارى ەنگەن)
3) 1920-جىلى. قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى (ورتالىعى
ورىنبور)
4) 1925- جىلى.قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى (ورتالىعى قىزىلوردا)
5) 1936-جىلى. قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى («اۆتونوميا» اتى
الىنىپ تاستالىپ، باسقالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى تەرريتوريالى رەسپۋبليكا
بولدى)
اتالمىش ۇكىمەتتەر مەن اۆتونوميالار رسفسر فەدەراتسياسىنىڭ
قاراماعىندا بولدى. سولاي دەسەك تە، وسى تاريحي دامۋ ۇردىستەرى بۇگىنگى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىن تاۋەلسىزدىككە قولىن جەتكىزدى
شەكارا جەرلەرىندە ءار كەزدە وزگەرىستەر بولعانىمەن بۇگىنگى كۇنى قازاق ەلى،
قازاقستان مەملەكەتى نەگىزگى شەكارالارىن ساقتاپ قالعانى ۇلت ءۇشىن ۇلكەن
ماقتانىش ەكەنىن باسا ايتا كەتۋ كەرەك.»تاۋەلسىزدىك» دەگەن ۇعىم بۇگىندە ءبىز
ءۇشىن ابستراكتسيالىق ۇعىم سياقتى بولىپ كەتتى.
ال، حح-عاسىرداعى الاش تاريحى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ زاڭدى
جالعاسى بولىپ قالا بەرمەك.
مەملەكەت بولۋىمىزدى ماقسات تۇتقان، سول ءۇشىن جاندارىن اياماي كۇرەسكەن
الاش جولى، الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسى مەن الاش وردا تاريحى قوعام
كەلەشەگى ءۇشىن، ۇرپاق كەلەشەگى ءۇشىن ارقاشان ماڭىزدى بولماق. حح- عاسىردىڭ
باسىندا قازاقتىڭ باسىنان وتكەن، بولعان ۇلى تاريحي وقيعالاردى اتتاپ
كەتپەيتىنىمىز، ۇمىتپاسىمىز حاق!
جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى
پىكىر قالدىرۋ