كوز قاراس تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

شارقي تۇركىستان مەن شىڭجاڭ قازاقتارى تۋرالى

kerey.kz

 |  Nov 1, 2018

بۇل 1933-جىلى قۇرىلعان شارقي تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ انگليا ەلىنەن ساياسي، اسكەر كومەك سۇراپ جولداعان xات-دۇر. ەستەرىڭىزدە بولسا بىرەر ايدىڭ الدىندا وسىندا شارقي تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ تۇركيادان اسكەري كومەك سۇراپ جولداعان xاتىن سالعامىن. نەبارى بىرەر اي ءومىر سۇرگەن شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسىنىڭ قيلى تاريxى قازاق قوعامىنىڭ باسا نازارىندا بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءدال قازىرگى كۇندە قازاقستان نەمەسە تۇتاس ورتالىق ازيا ءۇشىن ەكى ستراتەگيالىق ءوڭىر بار. ولار: اۋعانىستان جانە شىڭجاڭ (سينتسيان/شۋار). اۋعانىستان تۋرالى ايتىپ ءجۇرمىن. وسى ەكى وڭىردەگى ستراتەگيالىق تاريxتى جاقسى بىلسەك ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جارقىن كەلەشەگىن كۇنى بۇرتىن ويلاي العان بولامىز. نە ءۇشىن شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا رەسپۋبيليكاسى انگليا، تۇركيادان اسكەري كومەك سۇرايدى؟ 30-جج تۇركيا-قىتاي قاتىناستارى; انگليا-قىتاي قاتىناستارى قالاي بولعان؟ بۇل ماسەلەگە سوۆەت پەن گەرمانيا، فرانتسسيا جاق قالاي قارادى؟ مۇستاپا شوقاي قالاي ساياسي شولۋ جاسادى، بۇل سۇراقتار ماڭىزدى.

شىڭجاڭ (سينتسيان)- قازاقستانعا ءالى دە بولسا اشىلماعان ءوڭىر. شىڭجاڭ قازاقتارى مەن شىڭجاڭ ۇيعىرلارىنىڭ ءتول تاريxىن زەرتتەۋ، ءوڭىردىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزىن زەرتتەۋ ەڭ اۋقىمدى ماسەلە بولماق. 20-30 جج ەۋروپا جۇرتىنىڭ ەڭ تاۋەكەلشىل مامان، جيھانگەرلەرى وسى شىڭجاڭدى ارالاپ، شارلاپ قايتتى. جاپون مەن وسمان شولعىنشىلارى ارت-ارتىنان كەلىپ قايتتى. نە ءۇشىن؟ جالپى، ايتىپ وتكەنىمدەي اۋعان مەن شىڭجاڭ ەڭ كۇردەلى ءھام ماڭىزدى ايماق. ەۋروپا، وسمان، جاپون ەلدەرىنىڭ جانە مۇستاپا شوقايدىڭ وسى ءوڭىر تۋرالى تاريxي جازبا، دەرەك پەن ساياسي شولۋلارى ءالى قولىمىزعا ءتۇسىپ عىلمي اينالىمعا سالىنباي وتىر.

قازاقستاندا قازىرشە بۇل ستراتەگيالىق ءوڭىردى تانۋ جالاڭ ۇلتتىق دەڭگەيدەن ارى اسا العان جوق. كوبىندە شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ وڭىردەگى تاريxى تۋرالى جازىلىپ جاتىر، ال وڭىردەگى باسقا ساياسي قۇندىلىقتار اشىق زەرتتەلمەي كەلەدى. سوندىقتان كەلەشەك قازاقستانعا ۇلتتىڭ كولەڭكەسى دەڭگەيىنەن شىعىپ كەڭ ماششتاپتا زەرتتەۋ جاساۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن قارەكەت سانالادى. وڭىرگە تىڭنان اكادەميالىق زەرتتەۋ جاساۋ الدا ءسوزسىز كەرەك. ءبىز بۇل ءوڭىر (شىڭجاڭ) تۋرالى زەرتتەۋ مەxانيزمىن يگەرە الساق ءوڭىردى دە مەملەكەت ساياساتىمەن پايدالانا الامىز. ويتكەنى، وسى وڭىردە ەكى ميلليوعا جۋىق قازاق قانداستارىمىز، ون بەس ميلليونداي ۇيعىر باۋىرلارىمىز تۇرىپ جاتىر. بىزدە قازاقستاندا ەكى ءجۇز مىڭداي ۇيعىر باۋىرلارىمىز ءومىر سۇرۋدە. ءبىز وسى ءۇش مۇمكىندىكتى تىڭ مەxانيزممەن كادەگە جاراتساق قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا (قازاقستان دا بار) اتقارىپ جاتقان ستراتەگيالىق استىرتىن ساياساتىنىڭ تامىرىن ۇستاپ تۇرعان بولامىز.

قازىر قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسى، شىڭجاڭ ۇيعىرلارى مەن شىڭجاڭ قازاقتارى تۋرالى ساياسي تانىمى كۇردەلى كەزەڭگە اياق باستى. بۇنىڭ سوڭىن بولجاۋ ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ ايتسە دە ءبىز دە (قازاقستان) قاراپ قالماي قىتايمەن ارامىزدا ۇلكەن قورعان ءرولىن اتقارىپ تۇرعان شىڭجاڭ تۋرالى جاڭا تانىمعا ءوتۋىمىز كەرەك سياقتى. شىڭجاڭدى جاقسى زەرتتەمەسەك، شىڭجاڭنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىن قاراۋىلعا الماساق قىتايدىڭ شىڭجاڭ ارقىلى ورتالىق ازياعا جاسالاتىن ساياساتىن اڭعارماي قالۋىمىز قاس پەن كىرپىكتىڭ اراسى-دۇر. كەزىندە قازاق xان-سۇلتاندارى وسى ءوڭىردىڭ ساياسي ستراتەگيالىق ماڭىزىن جاقسى بىلگەنى ءۇشىن تسين مەملەكەتىنىڭ ادۋىندى ساياساتىن اقىل-ايلامەن ءدال ۋاعىندا شەشىپ وتىردى. سونىمەن بىرگە قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ اتاقونىسى التاي، ىلە، ءتاڭىر تاۋعا قونىستانۋ تاكتيكاسىن وتقا وراماي ءساتتى ساياسي تاسىلمەن جۇرگىزە ءبىلدى. بۇنىڭ بارلىعى ءوڭىردىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىن جاقسى بىلگەننىڭ ارقاسى-دۇر.

قازىر بۇل شىڭجاڭ ءوڭىرى تۋرالى ەۋروپا، تۇركيا ءھام اقش باسا نازار اۋدارىپ جاتىر. بۇل ءوڭىردىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى مەن گەو-ساياسي جاعدايى تۋرالى وتە ءجىتى باقىلاۋ جاساۋدا. ال، وسى وڭىرگە نەشە مىڭ شاقىرىم شەكاراسى جاناسىپ تۇرعان ءبىز قازاقستان جالاڭ قازاقتار تاريxىن زەرتتەۋدەن اسا الماساق كەلەشەگىمىزگە سىن بولماق. سوندىقتان قىتايتانۋ سالاسىنا شىڭجاڭتانۋ تاقىرىبى قوسىمشا ءجۇرۋى كەرەك. الداعى ۋاقىتتا الەم الپاۋىت ەلدەرى اۋعانىستان مەن شىڭجاڭ تۋرالى نەشە ءتۇرلى ساياسي ويىنداردى وينايتىن بولادى. ساياسي ويىندا بىلىكتى بولۋ ءۇشىن وسى ەكى ءوڭىردى بەس ساۋساقتاي ساناپ تۇرۋىمىز ءتيىس. بۇل بۇگىن بىزگە كەرەك ەمەستەي بولعانمەن ەرتەڭ ەرەكشە ەسقاتاتىن جاڭا عىلىم-دۇر.

قازاق قوعامى ءۇشىن وسى وڭىردە بىلۋگە ءتيىستى تىڭ مازمۇندار:

شىڭجاڭداعى قازاق ينتەللەگەنتسسياسىنىڭ قالىپتاسۋ تاريxى;

شىڭجاڭداعى ۇيعىر ينتەللەگەنتسسياسىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ تاريxى;

شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ ساياسي، مادەني ءھام الەۋمەتتىك تاريxى;

شىڭجاڭ ۇيعىرلارىنىڭ ساياسي، مادەني ءھام الەۋمەتتىك تاريxى;

شىڭجاڭداعى ۇيعىر-قىتاي قاتىناستارى;

شىڭجاڭداعى ۇيعىر-قازاق قاتىناستارى;

شىڭجاڭداعى قىتاي قورعانىسىنىڭ ماڭىزدى بازالارى;

شىڭجاڭداعى تابيعي گاز، مۇناي قورى مەن ورنالاسۋ اxۋالى;

قىتايدىڭ ەۋروپاعا ارنالعان شىڭجاڭداعى ماڭىزدى ەكونوميكالىق وتكەلدەرى;

شىڭجاڭداعى قىتاي دەموگرافياسىنىڭ اxۋالى;

قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى ايماقتىق ساياساتى;

شىڭجاڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ ساياسي اxۋالى;

ت.ب

قازىر قىتاي-تۇركيا قاتىناستارى جاڭا كەزەڭگە اياق باسۋدا، ەۋروپا-قىتاي قاتىناسى دا باسقاشا بەلەستەرگە ءوتىپ بارادى. قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا دايىنداعان جاڭا ەكونرميكالىق باعدارى بار، جانە وندا قىتايدىڭ كوزدەگەن ىشكى ويلارى بار. شىڭجاڭ الدا قازاق-قىتاي، قىتاي-تۇركيا، ورتالىق ايا-قىتاي قاتىناستارىندا جاڭا ستراتەگيالىق ايماققا اينالادى. سول ءۇشىن بۇگىنشىل بولماي، ەرگەڭىمىزدى بۇگىن ويلايىق.

Eldes Orda