|  |  |  | 

ساياسات سۇحباتتار تاريح

العاشقى تەڭگەگە نازارباەۆ بەينەسى قالاي تۇسپەي قالدى؟


سەرىكبولسىن ءابدىلدين.

سەرىكبولسىن ءابدىلدين. 

1993 جىلى قاراشانىڭ 15-ىندە قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگەنى اينالىمعا شىعاردى. سول كەزدە ەلدىڭ جوعارعى كەڭەسىن باسقارعان سەرىكبولسىن ءابدىلدين تەڭگەنىڭ قالاي باسىلعانى جايلى، ديزاينى قالاي دايىندالعانى تۋرالى ايتىپ بەردى.

تەڭگە اينالىمعا شىقپاس بۇرىن قازاقستان سوڭعى ساتكە دەيىن رەسەيدىڭ رۋبل ايماعىندا قالۋعا تىرىستى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ “عاسىرلار توعىسىندا” اتتى كىتابىندا ءرۋبلدى ساقتاپ قالۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن “رۋبل ايماعىنىڭ بۇزىلۋى (ورتاق ۆاليۋتا – رەد.) تمد ەلدەرىنەن الشاقتاۋدى تەزدەتەر ەدى. ال قازاقستان بۇعان دايىن ەمەس ەدى” دەپ تۇسىندىرەدى. كىتاپتا نازارباەۆ “1992 جىلى رەسەيدە بارلىق باعا بوساتىلدى. سول كەزدە ىسكە كىرىستىك. مەن قازاقستان ۆاليۋتاسىن شىعارۋدى باستاۋ تۋرالى قۇپيا جارلىققا قول قويدىم” دەپ جازدى. الايدا ازاتتىق تىلشىسىمەن سۇقباتتاسقان جوعارعى كەڭەستىڭ سول كەزدەگى توراعاسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين تەڭگە شىعارۋ ىسىندە ايتارلىقتاي قۇپيا بولماعانىن ايتادى.

قازاقستاندىق تەڭگە
وقي وتىرىڭىز

كەشىككەن تەڭگەنىڭ شيرەك عاسىرلىق جولى

ازاتتىق: - “تەڭگە وتە قۇپيا جاعدايدا دايىندالدى” دەگەن سوزدەر بار. 1993 جىلى قىركۇيەكتە رەسەيلىك “روسسيسكايا گازەتاعا” بەرگەن سۇحباتىڭىزدى وقىدىم. سۇحباتتا قازاقستان ءوز اقشاسىن شىعارۋعا دايىندالىپ جاتقانى جايلى اشىق ايتىپسىز. تەڭگە قۇپيا تۇردە دايىندالدى ما؟

سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - قۇپيا دەگەن مالىمەت وتىرىك. سەبەبى ول كەزدە تەڭگەنى دايىنداۋ جوعارعى كەڭەستىڭ قۇزىرەتىنە كىرەتىن. ويتكەنى ۇلتتىق بانك توراعاسى مەن مينيسترلەردىڭ ءبارىن جوعارعى كەڭەس بەكىتەتىن. تەڭگەنى دايىنداۋ جۇمىسىن جوعارعى كەڭەس ءوز بەتىنشە، ەشكىم ايتپاي-اق باستادى. دەپۋتات تيمۋر سۇلەيمەنوۆ ديزاينىن جاسادى. ساۋىق تاكەجانوۆتىڭ (دەپۋتات – رەد.) جوعارعى كەڭەستەگى ەكونوميكالىق رەفورمالارمەن شۇعىلداناتىن كوميتەتىنە اقشا دايىنداۋدى جۇكتەدىك. كوميتەتتىڭ جۇمىسى ءوز ارامىزدا اشىق ءجۇردى. تورالقادا قارالعان تەڭگەنىڭ جۇمىسى جۇرتقا دا تارايدى عوي. ال كەيىنىرەك تەڭگە دايىنداۋ جۇمىسى تۋرالى پرەزيدەنتكە باياندادىم. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سونداعى رەاكتسياسى وسى كۇنگە دەيىن ەسىمدە ساقتالىپتى. “ويباي، ونى ەلتسين ءبىلىپ قويسا قايتەمىز” دەدى. سەبەبى ول بوريس ەلتسينمەن (1991-99 جىلعى رەسەي پرەزيدەنتى – رەد.) “رۋبل ايماعىندا بولامىز” دەگەن اڭگىمەنى باستاپ جۇرگەن ەدى. ال ءبىز مەملەكەت بولعاننان كەيىن ءوز ۆاليۋتاسى بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرىپ، ەشكىمنەن جاسىرماي-اق [جۇمىس] ىستەگەنبىز. ول كەزدە رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ توراعاسى ۆيكتور گەراششەنكونى وتە جاقسى تانيتىن ەدىم. ول قازاقستان سۇراعان اقشانى بەرىپ تۇردى. ءبىر جولى “سەريك ابديلداەۆيچ، ءوز اقشالارىڭىز قاشان بولادى؟” دەپ قالجىڭدادى. مەن “جۇمىس ىستەر جاتىرمىز” دەدىم. ال “قۇپيا” دەپ جۇرگەندەرىنىڭ دە ءبىر سەبەبى بار.

ءبىر كۇنى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى “تەڭگەگە قانداي بەلگى قويامىز؟” دەپ سۇرادى. “ديزايننىڭ ءبارىن كورىڭىز” دەدىم. ول “پرەزيدەنتتىڭ سۋرەتىن سالايىق دەگەن دە ۇسىنىس بار ەكەن عوي” دەپ كۇلدى. “وسى زاماندا ءتىرى پاتشانىڭ سۋرەتىن سالاتىن مەملەكەت كورگەنىم جوق” دەپ مەن دە كۇلدىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ “تەڭگەنىڭ ديزاينىن ەرىك اسانباەۆ (قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەزيدەنتى – رەد.) قاراسىن، ساعان قاراعاندا بوس قوي” دەگەن سوڭ كەلىستىم. اسانباەۆ پەن تاكەجانوۆ بىرىگىپ، تەڭگەنىڭ سۋرەتتەرىن جاساعان ءبىر ۋاقىت بولدى. سول ۋاقىتتى كىمنىڭ سۋرەتىنىڭ شىعاتىنى قۇپيا بولدى. جۇرت “تەڭگە قۇپيا جاسالدى” دەپ سونى ايتىپ جۇرگەن بولار.

ازاتتىق: - تەڭگەگە پرەزيدەنتتىڭ سۋرەتى باسىلماي قالدى ما؟

سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - كەيىن ءبىر اڭگىمەلەسكەندە “مىنالار مەنىڭ سۋرەتىمدى ۇسىنىپ وتىر” دەپ تاعى دا ايتتى. “نە دەدىڭىز؟” دەپ سۇرادىم. پرەزيدەنت ء“الى ەرتە” دەپ كۇلىپ جاۋاپ بەرىپتى.

جوعارعى كەڭەس توراعاسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين (وڭ جاقتا) مەن ۆيتسە-پرەزيدەنت ەرىك اسانباەۆ (سول جاقتا) جوعارعى كەڭەس تورالقاسىندا وتىر. مىنبەردە - قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. 1992-93 جىلدارى تۇسىرىلگەن فوتو.

جوعارعى كەڭەس توراعاسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين (وڭ جاقتا) مەن ۆيتسە-پرەزيدەنت ەرىك اسانباەۆ (سول جاقتا) جوعارعى كەڭەس تورالقاسىندا وتىر. مىنبەردە – قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. 1992-93 جىلدارى تۇسىرىلگەن فوتو.

ازاتتىق: - تەڭگە 1993 جىلدىڭ كوكتەمىندە دايىن بولعان ەكەن. بىراق سوعان قاراماستان قازاقستان قىركۇيەكتە رەسەي ءرۋبلىنىڭ ايماعىندا قالۋ جونىندە كەلىسىم جاساساۋعا ۇمتىلدى. بىراق كوپ ۇزاماي تەڭگە اينالىمعا شىقتى. وسى ارالىقتا نە بولدى؟

سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - “رۋبل ايماعىندا بولامىز” دەگەن – قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ يدەياسى. ال جوعارعى كەڭەس ء“تول اقشامىز بولۋى كەرەك” دەگەن ۇستانىمدا بولدى. از-ماز كەشىگىپ شىققانى دا سودان بولار. جۇرت “ۆاليۋتا جاساۋ ءۇشىن انگلياعا تولەيتىن اقشامىز بولمادى” دەپ تە ايتىپ ءجۇر. ول كەزدە اقشا بار ەدى. شەتەل ۆاليۋتاسى از بولدى. بىراق رەسەي ۇكىمەتى دە، رەسەي بانكى دە سۇراعان اقشامىزدى بەرىپ وتىردى. جالپى، رەسەي “تاۋەلسىزدىك الساڭدار ءبىرجولا كەتىڭدەر” دەگەن ساياسات ۇستاندى. “ورتاق اقشامەن جۇمىس ىستەيىك” دەگەن، مەنىڭ ويىمشا، انىعىن كەسىپ ايتا المايمىن، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ يدەياسى.

ازاتتىق: - 1993 جىلى قىركۇيەكتە قازاقستان رەسەيمەن ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى كەلىسىم جاساسۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەندە، وزبەكستان ءوز ۆاليۋتاسىن شىعاردى. قازاقستاننىڭ باسقا دا كورشىلەرى ءوز ۆاليۋتاسىن اينالىمعا ەنگىزدى. بۇل ەلدەردە اينالىمنان شىعىپ قالعان، كەرەكسىز “سابان اقشانىڭ” ءبارى قازاقستانعا كەلدى عوي؟

سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - رەسەي دە اقشاسىن وزگەرتتى. 1993 جىلعا دەيىنگى شىققان اقشانى پايدالانۋدان باس تارتىپ، “ول اقشانى العىسى كەلگەندەر الا بەرسىن” دەدى. سابان اقشانىڭ كوپشىلىگى قازاقستانعا كەلدى. سوندىقتان بىزگە جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن بولدى. اقشا بار، قۇنى جوق. سول سەبەپتى 1993 جىلدىڭ اياعىندا جوعارعى كەڭەس زاڭ قابىلداپ، سول زاڭ بويىنشا ۇلتتىق تەڭگەمىزدى جاريالادىق.

ازاتتىق: - قاراشانىڭ 15-ءى كۇنى تەڭگە قولىڭىزعا تيگەندە قانداي اسەردە بولدىڭىز؟

سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - تەڭگەنى ودان بۇرىن دا قولىما ۇستادىم. ويتكەنى تەڭگەنى جاساعان فابريكا پرەزيدەنتكە، جوعارعى كەڭەس توراعاسىنا – ماعان جانە پرەمەر-مينيسترگە دەپ ءۇش-ءتورت البوم جاساپ بەرىپتى. ول البوم مەندە وسى كۇنگە دەيىن بار. جاقسى شىققانىنا قۋاندىق. تەڭگەنىڭ اينالىمعا شىعۋى قيىن بولعان جوق.

ازاتتىق: - سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى

Related Articles

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • “گەوساياسات يلەۋىنە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن”. قازاقستاندا اەس سالۋعا قاتىستى ساراپشى پىكىرى

    ەلەنا ۆەبەر اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ەكولوگيالىق قاتەر جانە توتەنشە جاعدايدا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى عانا ەمەس، وعان قوسا سوعىس بارىسىندا ۋكراينانىڭ زاپوروجە اەس-ىندەگى بولعان وقيعا سياقتى بوپسالاۋ قۇرالى دەيدى الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردىڭ باسشىسى قايشا اتاحانوۆا. ول مۇنىڭ ارتىندا كوپتەگەن پروبلەما تۇرعانىن، قازاقستاندىقتارعا اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، وندا تەك پايدالى جاعى ءسوز بولىپ جاتقانىن ايتادى. ساراپشى اەس-ءتىڭ قاۋپى مەن سالدارى قانداي بولاتىنى جايىندا اقپارات وتە از دەپ ەسەپتەيدى. گولدمان اتىنداعى حالىقارالىق ەكولوگيالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بيولوگ قايشا اتاحانوۆا – رادياتسيانىڭ ادامدارعا جانە قورشاعان ورتاعا اسەرىن شيرەك عاسىردان استام زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇرىنعى سەمەي پوليگونىندا جانە وعان ىرگەلەس جاتقان اۋدانداردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى بولعان.

  • “قازاقستان دۇرىس باعىتتا”. دەكولونيزاتسيا، ۋكرايناداعى سوعىس جانە قاڭتار. بالتىق ەلشىلەرىمەن سۇحبات

    دارحان ومىربەك بالتىق مەملەكەتتەرىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلەرى (سولدان وڭعا قاراي): يرينا مانگۋلە (لاتۆيا), ەگيديۋس ناۆيكاس (ليتۆا ) جانە تووماس تيرس. سوۆەت وداعى ىدىراي باستاعاندا ونىڭ قۇرامىنان ءبىرىنشى بولىپ بالتىق ەلدەرى شىققان ەدى. ءوزارا ەرەكشەلىكتەرى بار بولعانىمەن، سىرتقى ساياساتتا بىرلىگى مىقتى لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا مەملەكەتتەرى ناتو-عا دا، ەۋرووداققا دا مۇشە بولىپ، قازىر كوپتەگەن ولشەم بويىنشا الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ قاتارىندا تۇر. رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەندە كيەۆتى بار كۇشىمەن قولداپ، تاباندىلىق تانىتقان دا وسى ءۇش ەل. سوعىس باستالعانىنا ەكى جىل تولار قارساڭدا ازاتتىق بالتىق ەلدەرىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلەرىمەن سويلەسىپ، ەكىجاقتى ساۋدا، ورتاق تاريح، رەسەي ساياساتى جانە ادام قۇقىعى تاقىرىبىن تالقىلادى. سۇحبات 8 اقپان كۇنى الىندى. “بىزدە قازاقستاندى دۇرىس بىلمەيدى” ازاتتىق: سۇحباتىمىزدى بالتىق ەلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسى

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: