|  |  |  | 

سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل

حان كەنەنىڭ قارۋى

Beken Kayratuly

Facebook پاراقشاسىنان الىندى49855745_1204842686338282_8920680832234946560_o

ەلورداعىقازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري-تاريحي مۋزەيىنىڭ اۋىسپالى ەكسپوزيتسيالىق جادىگەرلەر كورمەسى ورنالاسقان تومەنگى زالىندا، قازاق حالقى ءۇشىن قۇندى زاتتىڭ ءبىرى – كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ مىلتىعى تۇر. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا ۇلى دالادا ورىستەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمى، اتاقتى ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كەنەكەڭ وسى مىلتىقپەن جاۋ تۇسىرگەن.
ايتالىق، 1838 جىلى كەنەسارى اقمولا بەكىنىسىن باسىپ الىپ، ورىس اسكەرىن قۋىپ شىققانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. وسى وقيعا تۋرالى ەل-جۇرتتىڭ اۋزىنان ەستىپ، حاتقا تۇسىرگەن ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ ءوزىنىڭ «قازاق شەجىرەسى» اتتى جازباسىندا: «قاراوتكەلدە اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا دۋان باسى بولعان. كەنەسارىعا قارسى تۇرىپ سوعىس سالعان. قاراوتكەلدى (اقمولا بەكىنىسىن ايتادى) قاماعاندا كەنەسارى كۇلدىرماماي دەگەن مىلتىعىمەن تايتوبەنىڭ باسىندا تۇرىپ، ورىستىڭ قاراۋىلشى بالسايكەسىن (پوليتسەيىن) اتىپ مۇرتتاي ۇشىرعان» دەيدى (ا.سمايىل «استانا عاسىرلارى» استانا.، 2010.، 149 بەت).
مىلتىقتىڭ نەگىزى نۇسقاسى رەسەي فەدەراتسياسى ومبى وبلىسىنىڭ ورتالىعى ومبى قالاسىندا ورنالاسقان تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتاۋلى. وسىنداعى مالىمەتتە: «مىلتىق ءحVىىى عاسىردىڭ اياعى، ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ورتا ازيا ۇستالارىنىڭ قولىنان شىققان. جالپى ۇزىندىعى – 1670 مم، ۇڭعىسىنىڭ ۇزىندىعى – 1320 مم، ءدۇمى اعاشتان جاسالعان» دەلىنىپتى. مىلتىقتى اتالمىش مۋزەيگە دالا ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرنوتورى گ.ا.كولپاكوۆسكي 1882 جىلى تاپسىرعان ەكەن.
وسى ورايدا، «بۇل قارۋ كولپاكوۆسكيدىڭ قولىنا قالاي تۇسكەن؟» دەيتىن زاڭدى سۇراق تۋىنداۋى ءسوزسىز. بۇعان جاۋاپ رەتىندە ايتارمىمىز: «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1991 جىلعى 3 مامىر كۇنگى سانىندا جازۋشى تالاپتان احمەتجانوۆتىڭ اۋدارماسىمەن «كەنەسارىنىڭ قازاسى» اتتى كولەمدى ماقالا جاريالانىپتى. ناقتىراق ايتقاندا، حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ارداگەرى اۋەسحان قانافين دەيتىن ۇستاز 1991 جىلى فوتوعا تۇسىرىلگەن كونە جازبانى اكادەميك ماناش قوزىباەۆقا اكەلىپ بەرەدى. جازبا ورىس تىلىندە. اۆتورى ك.ستەپنياك دەگەن ادام. «ستەپنياك» دەگەنىمىز الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ («قىر بالاسى») پسەۆدونيمى.
گازەتتە جاريالانعان ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرسەك: «شۋ وزەنى توقماق ماڭىندا بىرنەشە سالاعا ءبولىنىپ اعاتىن ەدى. سونى پايدالانىپ قىرعىزدار وزەندى بۇرىپ جىبەردى. كەنەسارىنىڭ اسكەرى قيىن جاعدايعا تاپ بولدى. ءۇش كۇن سۋسىز قالعان حاننىڭ ساربازدارى قينالىپ وتىرعاندا، ورمان ماناپتىڭ قىرعىزدارعا قالىڭ قولمەن كومەككە كەلە جاتقانى تۋرالى حابار جەتتى. كەنە حان كۇشى باسىم قىرعىزبەن شايقاسۋدى قولاي كورمەي بارلىق جاساۋلى دۇنيەسىن تاستاپ، شۋدى بويلاپ، المالىعا قاراي شەگىنىپ كەتتى. مىڭداعان مال، مىڭنان استام بىلتەلى مىلتىق، كوپ كىلەم، جىبەك شاتىر، وسىلارمەن بىرگە كەنەسارىنىڭ ءوزى ۇستاعان مىلتىعى دا ولجا بولىپ ورمان ماناپتىڭ قولىنا وتەدى. قولىنا تۇسكەن حاننىڭ قارۋىن ورمان ماناپ جانتاي قارابەكوۆكە سىيلايدى. مىلتىقتى قارابەكوۆتەر اۋلەتى پىشپەك بەكىنىسىن ورىستار جاۋلاپ العانعا دەيىن ساقتاعان. ودان كەيىن جانتايدىڭ ۇلى موللامىرزا مىلتىقتى وتارلاۋشى گەنەرال كولپاكوۆسكيگە سىيعا تارتقان. سوڭىنان بۇل مىلتىق بۇكىلرەسەيلىك نيجەگورود كورمەسىنىڭ باس گەنەرال-گۋبەرناتور بولىمىنە وتكىزىلىپ، اقىرى ومبىدان بىراق شىققان» دەپتى.
ال مىنا ەلوردا تورىندە مۋزەيدە تۇرعان قارۋ وسى ومبىداعى مىلتىقتىڭ ايناتپاي كوشىرگەن ءتۇپ نۇسقاسى. قارۋدىڭ سيپاتى وسىنداعى ماقالادا ايتىلعان بارلىق ولشەمگە ءدال كەلىپ تۇر. ونىڭ سىرتىندا قارۋدىڭ ورتاازيالىق ۇستالار قولىنان شىققانىن ايعاقتايتىن بەلگى – ۇزىن ۇڭعىنىڭ قىر ارقاسى كونە پارسى ستيلىندەگى ساندىك ورنەكپەن بادىزدەلگەن. اعاش ءدۇمىنىڭ يىقتيەر ءتۇبىرى ءتورت جاعىنان تەمىر ورنەكپەن بىتەۋلەنىپ، شۇرىپپەباساردىڭ جوعارى تۇسى گۇلدەنگەن التى بۇرىشتى سۇيەكپەن كومكەرىلگەن. قارۋدىڭ اعاش دىڭىنە قوبى تارتىپ جىمداستىرعان ۇزىن ۇڭعىسى مىلتىق اتىلعاندا بوساپ كەتپەس ءۇشىن ءتورت جەردەن مىقتى قۇرساۋ سالىنىپتى. سونداي-اق مىلتىقتىڭ وت الاتىن شاقپاق تۇسىنىڭ قوس ءبۇيىرى بەرىك مەتاللمەن قاپتالىپ، بەس جەردەن شەگەلەنىپ، بەكىتىلىپتى. حان قارۋىنىڭ ءبىز اڭداعان سيپاتى وسى.

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: