|  |  |  | 

ساياسات سۇحباتتار قازاق شەجىرەسى

نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستان نە بولماق؟

2018 جىلى ەلىمىزدىڭ ساياسي ومىرىندەگى كەي وقيعالار بيلىك ترانزيتىنە جان-جاقتى دايىندىق ءجۇرىپ جاتقانىن ايگىلەدى. ساياساتتانۋشى، تاۋەكەلدەردى باعالاۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى دوسىم ساتباەۆ قازىرگى ترانزيت مەحانيزمى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ كوزى ءتىرى كەزدە عانا جۇمىس ىستەيدى، سوندىقتان بيلىكتىڭ قانداي جولمەن جانە كىمگە اۋىساتىنى بەلگىسىز دەپ ەسەپتەيدى. 2018 جىل اياقتالار تۇستا دوسىم ساتباەۆپەن باستى ساياسي وقيعالارعا تالداۋ جاساپ، نازارباەۆسىز قازاقستان تاپ بولاتىن ماسەلەلەرگە ءۇڭىلىپ كوردىك.
نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستان نە بولماق؟
ساياساتتانۋشى د.ساتباەۆ

قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇجىمدىق مۇراگەر بولا المايدى

– دوسىم، بيىلعى ەلىمىزدىڭ ساياسي ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى ­– «قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەسشىلىك ورگاننان كونستيتۋتسيالىق ورگانعا اينالدى، ال ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە ونى ءومىر بويى باسقارۋ قۇقى بەرىلدى. كەيبىر ساراپشىلار بۇدان بيلىك ترانزيتىنە دايىندىقتىڭ نىشانىن بايقادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل زاڭ نە ءۇشىن قابىلداندى؟ مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟

– بيلىك ترانزيتىنە دايىندىق نىشاندارى «قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۋرالى» زاڭدى قابىلداۋدان كوپ ۋاقىت بۇرىن بايقالعان. مەنىڭشە، بيلىك ترانزيتىنە دايىندىق 2010 جىلى پرەزيدەنتكە ۇلت كوشباسشىسى مارتەبەسى بەرىلگەن تۇستان باستالدى. ءسويتىپ، قازاقستان باسشىسى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىنان العاشقى بولىپ وزىنە جۇيەدەن جوعارى تۇراتىن ويىنشى مارتەبەسىن بەلگىلەدى. سوندىقتان  قاۋىپسىزدىك كەڭەسى – ترانزيتكە دايىندىقتىڭ جالعاسى. ءارى-بەرىدەن سوڭ، ترانزيتكە دايىندىق بارلىق سالادا قاتار ءجۇردى. ماسەلەن، بيلىك سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە ساياسي الاڭدى وپپوزيتسيالىق پارتيالاردان تۇگەل تازالاپ شىقتى. الدىمەن «ازات» پارتياسىن تۇنشىقتىرىپ، ارتىنشا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىن جاۋىپ، وپپوزيتسيانىڭ جانازاسىن شىعاردى. بيلىك مۇنىمەن شەكتەلمەي، اقپاراتتىق الاڭدى دا تازالادى. «تريبۋنا» گازەتى مەن Ratel سايتىن جابۋ – سونىڭ ايعاعى. بانك سەكتورىندا دا بۇل باعىتتا ءبىراز شارۋا قولعا الىندى. بۇل سالانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن كەيبىر وليگارحتار شەتتەتىلدى، بانكتەر سانى قىسقارىپ، قايسىبىرى الىپ بانككە اينالدى. ول الىپ بانك پرەزيدەنت وتباسى مۇشەلەرىنىڭ باقىلاۋىندا. نە ءۇشىن؟ قارجى سەگمەنتىن ۋىسىندا ۇستاپ، باسقارۋ ءۇشىن.

بۇدان بۇرىنىراق قازاقستان كاسىپكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق پالاتاسى قۇرىلدى. شاعىن، ورتا جانە ءىرى كاسىپتىڭ ءبارى «اتامەكەن» ۇلتتىق پالاتاسى توڭىرەگىنە توپتاستىرىلدى. توقەتەرى، بيلىك ءار سالانى وسىنداي ويىنشىلار ارقىلى باقىلاعىسى كەلەدى. سوندىقتان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى – تىزبەكتىڭ ءبىر بۋىنى عانا.

راس، ساراپشىلار ورتاسىندا قاۋىپسىزدىك كەڭەسى توڭىرەگىندە قىزۋ پىكىرتالاس ءجۇرىپ جاتىر. قايسىبىرەۋلەر بۇل ورگان بيلىك اۋىسقاندا پروتسەستى باقىلايتىن ۇجىمدىق مۇراگەر ءرولىن اتقارادى دەپ سانايدى. قاعاز جۇزىندە ءبارى تاماشا: قاۋىپسىزدىك كەڭەسى – كونستيتۋتسيالىق ورگان، ونىڭ 12 مۇشەسى بار، ولاردىڭ كوپشىلىگى كۇشتىك قۇرىلىم وكىلدەرى. ءبىر قاراعاندا بۇل مۇراگەرلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ءمىنسىز مەحانيزم بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا، اينالىپ كەلگەندە، ساراپشىلار قازاقستانعا ءتان قاراپايىم نارسەنى ۇمىت قالدىرادى. بىزدە مەملەكەتتىك ورگاندار نەمەسە ەليتاداعى ءارتۇرلى توپتاردىڭ باسىن قوساتىن كەز كەلگەن قۇرىلىم ورمەكشى تولعان قۇتىنى ەلەستەتەدى. ءبىر قۇتىداعى ورمەكشىلەر ەرتە مە، كەش پە، ءبىر-ءبىرىنىڭ كوزىن قۇرتا باستايدى. سوندىقتان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇزاق ۋاقىت بويى ۇجىمدىق مۇراگەر ءرولىن اتقارادى دەپ سەنۋ اڭعالدىق. اسىرەسە قازىرگى پرەزيدەنت بۇل ورگاننىڭ ءومىر بويعى ءبىرىنشى توراعاسى قىزمەتىنەن كەتكەن كەزدە. بىلايشا ايتقاندا، بۇكىل جۇيە مەن ترانزيتكە دايىندىق مەحانيزمى قازىرگى پرەزيدەنتكە لايىقتالىپ جاسالدى. ال بۇل – تاكتيكالىق قادام عانا. ترانزيت ماسەلەسىندە شاحماتتاعى ءتارىزدى ەكى-ءۇش ادىم الدا ءجۇرۋ كەرەك. بىراق بيلىك تاپ ءبىر دومينو نەمەسە دويبى ويناعانداي تاكتيكالىق تۇرعىدان عانا ويلايدى. راس، تاكتيكالىق تۇرعىدان ءبارى دۇرىس: پرەزيدەنتتىڭ ۇلت كوشباسشىسى، ءومىر بويعى سەناتور جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءومىر بويعى توراعاسى مارتەبەسى بار. الايدا مۇنىڭ ءبارى قازىرگى پرەزيدەنت كوزى ءتىرى كەزدە عانا جۇمىس ىستەيدى. ال ءبىزدى ول ساياسي ساحنادان كەتكەننەن كەيىن نە بولماق دەگەن ماسەلە تولعاندىرۋى ءتيىس. بىراق مۇنىڭ جاۋابى جوق.

پرەزيدەنت ساياسي ساحنادان كەتتى دەپ توپشىلايىق. ەكىنشى پرەزيدەنت بيلىككە كەلەدى. ول قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى دەلىك. بىراق كوپ نارسە: ەكىنشى پرەزيدەنت كىم بولماق، ول احۋالدى باقىلاۋدا ۇستايتىن مىقتى تۇلعا ما، الدە ءالسىز تۇلعا ما، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى ونى مويىنداپ، مويىنسۇنا ما، الدە استىرتىن ءسوز بايلاسىپ، قارسى ارەكەت ەتە مە – ءبارى وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. وكىنىشكە قاراي، تاكتيكالىق وزگەرىستەر مۇنداي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەيدى. ساراپشى رەتىندە كەمىندە 10-15 جىلعا ارنالعان ساياسي ستراتەگيانى كورگىم كەلەدى. بىراق ءبىزدىڭ ساياسي ەليتا ناقتى ساياساتپەن ەمەس، ساياسي تەحنولوگيالارمەن عانا اينالىسىپ وتىر. ال ناقتى ساياسات – بۇل ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان باعدارلاۋ. الايدا قازاقستاندا بۇل اتىمەن جوق.

– دەمەك، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ترانزيت كەزىندە ساقتاندىرعىش ءرولىن اتقارا المايدى دەيسىز عوي؟

– بيلىك ءترانزيتى كەزىندە كوپشىلىك قازاقستاندا وزگەرىستەر مەن رەفورمالار ىسكە اسادى دەپ ۇمىتتەنەدى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى سونداي رەفورمالاردى ىسكە اسىرا الا ما؟ ول، كەرىسىنشە، ەسكىشىلىك پەن كونسەرۆاتيزمدى جاقتاپ، قازىرگى كۆو-ستاتۋسىن ساقتاپ قالۋعا تالپىنۋى مۇمكىن. ال بۇل – قازىرگى پرەزيدەنت تۇسىندا پايدا بولعان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى سول كۇيىندە شەشىلمەي قالادى دەگەن ءسوز. بىراق ونى قالايدا شەشۋ كەرەك قوي. قازىرگى مەملەكەت باسشىسى وزىنە تاۋەلدى جۇيە قۇردى، پرەزيدەنت بۇل جۇيەنى باقىلاپ، ۋىسىندا ۇستاپ تۇر. دەسەك تە، ول بيلىكتەن كەتكەن سوڭ، پرەزيدەنتكە تاۋەلدى جۇيە السىرەپ، بەتىن جاۋىپ-جاسىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبارى سىرتقا شىعادى. مۇنداي وشاقتار قازىردىڭ وزىندە ءار جەردە جارىلىپ جاتىر. جاڭاوزەن، جەر ميتينگىلەرى، شاحتەرلەر ەرەۋىلى – سونىڭ ءبىر كورىنىسى. ءارى بۇل جەكەلەگەن نارازىلىق شارالارى ەمەس، بۇل – قوعامدا كوپ جىلدان بەرى جينالىپ، سەڭ بولىپ قاتقان نارازىلىق. قايتكەن كۇندە دە مۇراگەر مۇنىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. كەلەسى مۇراگەر مۇنداي ماسەلە تەك جۇيەنى رەفورمالاۋ ارقىلى شەشىلەتىنىن تۇسىنبەسە، وندا بۇكىل جۇيە كۇيرەيدى. مۇنداي جاعدايدا ەشقانداي قاۋىپسىزدىك كەڭەسى كومەكتەسپەيدى.

– كومەكتەسپەك تۇگىل، كەرىسىنشە، كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرمەسە…

– مەنىڭ قاۋىپتەنەتىنىم دە وسى. رەسەيدەگىدەي كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ پوزيتسياسى كۇشەيىپ كەتە مە دەپ الاڭدايمىن. ەگەر كۇشتىك قۇرىلىمدار كۇشەيسە، وندا قىلبۇراۋدى بۇراي تۇسەدى. قازىردىڭ وزىندە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ قولىنا كوپ وكىلەتتىلىك ءوتتى. ۇقك بىلتىر جانە بيىل ءبىراز وكىلەتتىلىككە يە بولدى. تەلەكوممۋنيكاتسيالىق جۇيە، ينتەرنەتتى باقىلاۋ – تۇگەلدەي سولاردىڭ قولىندا. ۇقك تەرروريزم جانە ەكسترەميزم، جەمقورلىققا قارسى كۇرەستە قوسىمشا وكىلەتتىلىكتەرگە يە بولدى. قىسقاسى، سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا بۇل ورگان قاتتى كۇشەيدى. بۇل – قاۋىپتى ءۇردىس. ويتكەنى كۇشتىك قۇرىلىمدار رەفورماتورلاردان باسىم تۇسسە، بۇل احۋالدى اسقىندىرۋى ىقتيمال.

قازاقستاننىڭ ءوز ءپۋتينى شىعۋى مۇمكىن

– كۇشتىك قۇرىلىمدارداعى جەكە تۇلعالارعا كوشسەك، ولار قامسىز وتىرماعان بولار. وزبەكستانداعى بيلىك ءترانزيتى تۇتاس ەليتاعا ساباق ەمەس پە؟  

– ساياسي تۇرعىدان العاندا مەنى ۇقك توراعاسىنان گورى ونىڭ ورىنباسارى، پرەزيدەنتتىڭ نەمەرە ءىنىسى كوبىرەك قىزىقتىرادى.

– نەگە؟ ول ءتىپتى كوزگە تۇسپەيدى دە عوي.

– كەزىندە پۋتين دە كوزگە تۇسپەدى.

– ءماسىموۆتى مەڭزەگەنىم، ميرزياەۆ بيلىككە كەلە سالىسىمەنساياسي الاڭدى وزىنە قاۋىپ توندىرەتىن ويىنشىلاردان تازارتتى. ءسويتىپ، ىقتيمال مۇراگەرلەر سانالعان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ باسشىسى ر.ينوياتوۆ پەن ۆيتسە-پرەمەر ر.ازيموۆتى وتستاۆكاعا جىبەردى. بىزدە دە وسىنداي تاۋەكەلدەر ەسكەرىلەتىنى تۇسىنىكتى عوي.

– بۇل – شىعىس ساياساتىنا ءتان نارسە. ءارى وسى جايت قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاتىستى جوعارىداعى تەزيستى دالەلدەي تۇسەدى. قازىرگى پرەزيدەنت تۇسىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان مەحانيزمدى ەرتەڭگى كۇنى وزگە ويىنشىلار ساقتاپ قالادى دەگەنگە ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى. تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستان بيلىك ءترانزيتى كەزىندە كونستيتۋتسيانى بۇزدى. ءبىزدىڭ ەليتا وندايعا بارمايدى دەگەنگە كەپىلدىك جوق. ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتەر ءۇشىن كونستيتۋتسيا ساياسي دامۋدى بەلگىلەيتىن، بۇلجىماس قۇجات ەمەس، شيمايلاپ، قالاۋىنشا وزگەرتە سالاتىن كونيۋنكتۋرالىق قۇجاتقا اينالعان. قازىرگى بيلىك كونستيتۋتسيانى كونيۋنكتۋراعا قاراي ءجيى وزگەرتىپ تۇردى، كەلەسى بۋىنعا جامان ۇلگى كورسەتتى. وسىنى كورىپ-ءبىلىپ وسكەن قازاقستاندىق ەليتا ءۇشىن كونستيتۋتسيا قاسيەتتى قۇجات بولۋدان قالعان. دەمەك، قالاسا ولار دا بۇل قۇجاتتى شيمايلاپ، وزگەرتە سالادى.

كۇشتىك قۇرىلىمدارعا كەلسەك، ش.ميرزياەۆ باستاپقى كەزەڭدە ر.ينوياتوۆپەن كەلىسىمگە كەلگەنى انىق. بىراق ەكى قويدىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى عوي. بۇل جاعداي قازاقستاندا اينا-قاتەسىز قايتالانادى. كەلەسى پرەزيدەنت كىم بولسا دا،  ءنومىر ءبىرىنشى باستى ويىنشىعا اينالۋ ءۇشىن بارىن سالادى. ەشكىم دە قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ءتارىزدى ۇجىمدىق مۇراگەردىڭ وزىنەن ۇستىنەن ءتونىپ تۇرعانىن قالامايدى.

– جوعارىدا سامات ءابىشتى مەڭزەدىڭىز. مۇنى بيلىك ترانزيتىمەن قالاي بايلانىستىراسىز؟

– ماعان ونىڭ تۇلعاسى قاي تۇرعىدان قىزىق؟ كۇشتىك قۇرىلىمدار وكىلەتى كەڭەيىپ، كۇشەيە تۇسسە، ونداعى ىقپالدى تۇلعالاردىڭ ءرولى قىزىق. بۇل رەتتە «بيلىك ءترانزيتى كەزىندە پرەزيدەنت وتباسى قانداي ءرول وينايدى؟» دەگەن سۇراق قويعان ورىندى. وزبەكستاندا بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ وتباسى قانداي كەپ قۇشقانىن كوردىك. ميرزياەۆ كاريموۆتىڭ وتباسىن ابدەن السىرەتتى. قىزى گۋلنارا كاريموۆا تۇرمەدە، ال لولا كاريموۆا-تيللياەۆا مەن ونىڭ كۇيەۋى وزبەكستانداعى بيزنەستەرىنەن ايىرىلىپ قالدى.

البەتتە، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ وتباسى كۆو-ستاتۋسىنىڭ ساقتالۋىنا مۇددەلى. ال بۇل – بۇكىل پروبلەمالار سول كۇيىندە تۇمشالانىپ، جابۋلى كۇيى قالادى دەگەن ءسوز. ياعني ساياسي ەليتا ءۇشىن تۇراقتىلىق بۇكىل ەل ءۇشىن تۇراقسىزدىققا اينالۋى مۇمكىن. بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قانداي؟ وزگەرىستەرگە بەيىمدەلۋ كەرەك. بالكىم، پرەزيدەنت وتباسىنىڭ مۇشەلەرى اياقاستىنان وزگەرىس قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ، رەفورماتورعا اينالاتىن شىعار. الايدا ونداي جاعدايدا وتباسى مۇنى نەگە ەرتەرەك قولعا المادى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. قىسقاسى، بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك قاراپ، قانداي توپ كونسەرۆاتور، ال قانداي توپ رەفورماتورعا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن باعامداعان ءجون. پرەزيدەنت وتباسى بيلىك اۋىسقاندا باستى ويىنشى بولا ما، الدە بۇكىل كىنا ارتىلاتىن جازىقتىعا اينالا ما – ماسەلە سوندا. وتباسى باستى ويىنشىعا اينالۋدان دامەلەنسە،  وزگەلەرمەن مامىلەگە كەلۋگە تىرىسا ما، الدە كۇشتىك ادىستەر قولدانا ما، بۇل دا ماڭىزدى. وتباسى وزبەكستانداعىداي ىقپالدان ايىرىلىپ، كەلمەسكە كەتىپ، ولاردىڭ ورنىن جاڭا ەليتا باسۋى دا عاجاپ ەمەس. 

قىسقاسى، بيلىك ءترانزيتى كەزىندە پرەزيدەنت وتباسى، وليگارحتار مەن بيلىكتە جۇرگەن 40 جاستاعى بيۋروكراتتاردىڭ جاڭا بۋىنى جانە اعا بۋىن اراسىندا قارىم-قاتىناس قالاي قالىپتاسپاق – ءبارى وسىعان بايلانىستى. بيلىكتە جۇرگەن 40 جاستاعى ساياساتكەرلەردىڭ ەلدى باسقارسام دەگەن نيەتى بار، قازىر ونى اشىق بىلدىرمەسە دە، كەيىن امبيتسياسىن كورسەتەدى. ترانزيت كەزىندە ايماقتىق ەليتا قايتپەك، بۇل دا قىزىق. ويتكەنى ايماقتاعى ەليتانىڭ قازىرگى احۋالعا كوڭىلى تولمايدى. ولار كوپ رەسۋرستىڭ استاناعا كەتىپ جاتقانىنا نارازى. توقەتەرى، ح ساعاتىندا ءوز ويىنىن باستاعىسى كەلەتىن توپ كوپ. ال بۇل قانداي ويىن بولاتىنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ءبىر بەلگىلىسى، نەگىزگى ويىنشىلار بۇل ويىندى ءوز مۇددەسىنە بۇرۋعا تىرىسادى. ەڭ قاۋىپتىسى دە وسى.

– وسى جىلى ەلدەگى ترانزيت تاقىرىبىنا بىرقاتار باتىس باسىلىمدارى كوڭىل ءبولدى. بۇل تاقىرىپ قازاقستاندا دا كوپ تالقىلاندى. سەنات سپيكەرى قاسىم-جومارت توقاەۆ BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا پرەزيدەنت كەلەسى سايلاۋعا تۇسپەۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ قالدى. ال قازان ايىندا فينلياندياعا بارعان ن.نازارباەۆ كەلەسى سايلاۋعا دەيىن ويلانۋعا ۋاقىت بار دەدى، بىراق سايلاۋعا تۇسەتىنىن جوققا شىعارمادى. وسىنىڭ ءبارى ەلدە ءالى شەشىم قابىلدانباعانىن كورسەتە مە؟

– توقاەۆ BBC-گە الگى مالىمدەمەنى تابان استىندا سۋىرىپ سالىپ ايتپاعانى تۇسىنىكتى. توقاەۆ وتە ساق جانە تاجىريبەلى ادام، سول سەبەپتى پرەزيدەنت سايلاۋى ءتارىزدى نازىك تاقىرىپتىڭ شەتىن جوعارى جاقتىڭ ماقۇلداۋىنسىز شىعارمايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل مالىمدەمەنى اناۋ-مىناۋ ەمەس، بىلدەي ءبىر حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگىنە ايتتى. مەنىڭشە، توقاەۆتىڭ مالىمدەمەسى – قوعامنىڭ رەاكتسياسىن بايقاپ، تامىرىن باسىپ كورۋ ارەكەتى. بۇل – پرەزيدەنت اينالاسىندا تالقىلانىپ جاتقان ىقتيمال ستسەناريلەردىڭ ءبىرى عانا.

قازىر ەندى پرەزيدەنت اينالاسىندا باسقا ستسەناري – ن.نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. بۇل دا قوعام تامىرىن باسىپ كورۋ. بىراق اعىمداعى احۋالدى تالقىلايتىن كونيۋنكتۋرالىق نارسە بۇل. ءتىپتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ مالىمدەمەسى راسقا اينالىپ، پرەزيدەنت سايلاۋعا تۇسپەيدى دەلىك. سوندا نە وزگەرمەك؟ بۇل پرەزيدەنت كەتكەننەن كەيىن نە بولماق دەگەن باستى سۇراققا جاۋاپ بەرمەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋعا ءتۇسۋ-تۇسپەۋى – نەگىزگى ماسەلە ەمەس. ويتكەنى ونىڭ ساياساتتاعى ۋاقىتى بىتكەن. ءبىز قازىرگى پرەزيدەنت تۇسىندا جاسالىپ جاتقان دۇنيەنى ەمەس، ول كەتكەننەن كەيىن قولعا الىناتىن دۇنيەنى تالقىلاۋىمىز كەرەك. سەبەبى قازىرگى پرەزيدەنت سايلاۋعا تۇسسە دە، تۇسپەسە دە، جۇيە باز باياعى قالپىندا قالادى. ال نازارباەۆ كەتكەننەن كەيىن جۇيە قالاي وزگەرمەك، مۇنداعى ىقتيمال ستسەناريلەر اناعۇرلىم كوپ، سايكەسىنشە بولجام جاساۋ دا قيىن. ساراپشىلار وسىعان ءۇڭىلۋ ورنىنا بيلىكتىڭ ساياسي تەحنولوگيالارى جەتەگىندە كەتتى. ياعني وسى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارۋدىڭ ورنىنا سايلاۋ بولا ما، بولماي ما، وعان نازارباەۆ تۇسە مە، تۇسپەي مە دەگەندى تالقىلاپ جۇرگەنى. قازىرگى ساياسي جۇيە تۇرعاندا سايلاۋ وتكىزگەننەن نە پايدا؟ بۇل ءارى-بەرىدەن سوڭ، سايلاۋ قادىرىن ءتۇسىرۋ. پرەزيدەنت ءتىپتى سايلاۋعا قاتىسپاعان كۇننىڭ وزىندە، ساياساتتان كەتە مە؟ ول كەتپەيدى، پرەزيدەنت بولماسا دا، باستى ويىنشى بولىپ قالا بەرەدى. ءتىپتى پرەزيدەنت «مىناۋ مەنىڭ مۇراگەرىم، وسىعان ءباس تىگىڭدەر، قولداڭدار» دەسە دە، ول مۇراگەر پرەزيدەنتسىز بيلىكتى ۇستاپ تۇرا الا ما دەگەنگە جاۋاپ جوق. مەنى بۇل رەتتە پرەزيدەنتتەن كەيىن كىم كەلمەك ەمەس، پرەزيدەنت مۇراگەرىنەن كەيىن كىم كەلمەك دەگەن سۇراق كوبىرەك قىزىقتىرادى.

– پرەزيدەنت مۇراگەرىن بەلگىلەگەن كۇننىڭ وزىندە، بۇل نەلىكتەن بيلىكتىڭ اۋىسۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى؟

– مۇراگەر مەن مۇراگەرلىك ەكى ءتۇرلى دۇنيە. بيلىكتىڭ مۇراگەرلىكپەن اۋىسۋىن مىقتى ساياسي ينستيتۋتتار، ينفراقۇرىلىم قامتاماسىز ەتەدى. ال بىزدە مۇنىڭ ءبىرى جوق. پرەزيدەنت كەتكەن سوڭ، مۇراگەرلىك بەلگىلى ءبىر كەزگە دەيىن ساقتالار. ش.ميرزياەۆ بۇرىنعى پرەزيدەنتتەن قالعان جۇيەنى اسىپ كەتسە ءبىر جارىم جىل بويى ۇستاپ تۇرا الدى. س.جيەنبەكوۆ جارتى جىلدان كەيىن-اق ءبارىن وزگەرتە باستادى. ياعني بيلىككە كەلگەن ادام جۇيەنى وزىنە لايىقتايدى. بىراق مۇراگەر – بۇل تاكتيكالىق قادام، قاجەت دەسەڭىز، جۇيەدەگى ەڭ وسال ادام. ال مۇراگەرلىك – ستراتەگيالىق ماقسات-مىندەت. بىزدە ستراتەگيالىق ەمەس، تەك تاكتيكالىق دۇنيەلەر تالقىلانادى. مەنىڭشە، بۇل ادەيى جاسالىپ جاتىر. فيلوسوف نوام حومسكي قوعامدىق سانا مەن اقپارات قۇرالدارى مانيپۋلياتسياسىنىڭ 10 ءپرينتسيپىن جاساپ شىعارعان. سونداعى ءبىر پرينتسيپ – قولدان پروبلەما جاساپ، ونى ءساتتى شەشۋ ارقىلى نازاردى باسقا جاققا بۇرۋ. بيلىك وسى ءپرينتسيپتى باسشىلىققا الىپ جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى. ايتەۋىر، اياقاستىنان اقپاراتتىق ىلىك پايدا بولادى دا، بارشانىڭ نازارى سوعان اۋادى. ءسويتىپ، كوپشىلىك كوز الدىندا تۇرعان جالعىز اعاشقا عانا نازار اۋدارادى دا، مۇنىڭ ارتىندا تۇرعان نۋ ورمانعا كوزدەرى جەتە بەرمەيدى.

بيلىككە قاۋىپ توندىرەتىن – ءۇنسىز «وپپوزيتسيا»

– بيلىك حالىق نازارىن ادەيى باسقا جاققا بۇرادى دەدىڭىز. نارازىلىقتى باسۋ ءۇشىن بە؟

– ءيا، ويتكەنى جۇرت بيلىك ءۇشىن قاۋىپسىز دۇنيەلەردى تالقىلاعاندا، قوعامداعى كوڭىل كۇيدى باقىلاۋ وڭاي. ال حالىق بولاشاق تۋرالى تەرەڭ ويلاپ، سۇراق قويا باستاسا، بيلىك ۇرەيىن ۇشىراتىن كوپ ماسەلەنىڭ بەتى اشىلادى. مىسالى، بيىل پرەزيدەنت جولداۋلارىن تالقىلاۋ ءۇشىن بلوگەرلەردىڭ اۋزىن مايلادى. ءسويتىپ، بۇرىن «نۇر وتان» عانا اينالىساتىن شارۋاعا ەندى الەۋمەتتىك جەلىلەر قوسىلدى. الايدا جولداۋدى تالقىلاۋ – ۋاقىتتى زايا كەتىرۋ. جولداۋ 5-10 جىلعا ارنالعان ستراتەگيالىق قۇجات بولۋى ءتيىس ەدى. ياعني ءبىر رەت جولداۋ جاساپ، قالعان ۋاقىتتا ونىڭ ىسكە اسۋىن باقىلاساڭ جەتكىلىكتى. بىزدە بولسا جىل سايىن جاسالاتىن جولداۋ قاعازدا قالىپ قوياتىن باعدارلامالاردىڭ سانىن كوبەيتىپ وتىر. بيۋروكراتيالىق اپپارات قاعاز باعدارلامالارعا كومىلىپ قالعان. بولىنگەن اقشانى يگەرۋدەن باسقا قولدارىنان تۇك كەلمەيدى. ال جولداۋدى قولداپ كەتكەن ساياساتكەرلەر، ساراپشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ بىردە-ءبىرى «بۇل جولعى جولداۋدىڭ ءمانى نە؟ وسىعان دەيىنگى جولداۋلار ورىندالىپ، قانداي دا ءبىر وزگەرىسكە باستادى ما؟» دەپ سۇرامايدى. ءتىپتى سوڭعى 10 جىلدا جاسالعان جولداۋعا ءۇڭىلىپ، تالداپ، «مۇنىڭ ءبارى جىلدان-جىلعا قايتالاناتىن دۇنيە، جولداۋدا ايتىلعان مىنا دۇنيە ىسكە اسپاي قالدى» دەيتىن ەكونوميست جوق.

مۇنداعى ايتپاعىم، اقپاراتتىق، وپپوزيتسيالىق الاڭدى تازالاپ بىتكەن بيلىك ەندى ساراپشىلار الاڭىن تازالاۋعا كىرىستى. ويتكەنى بيلىك ءۇستىرتىن تالدايتىن ساراپشىلار وزىنە ءتيىمدى ەكەنىن بىلەدى. ەندى سوعان كوپ رەسۋرس سالدى. بىراق بۇكىل الاڭدى تازالاۋ ارقىلى حالىقتىڭ نارازىلىق كوڭىل كۇيىن باقىلايمىن دەۋ اڭعالدىق. بيلىك الەۋمەتتىك جەلىنى جەتە تۇسىنبەي، باعالاماي وتىر. بيلىك الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ وقىرمانى بار قوعامدىق پىكىر كوشباسشىلارى قوعام پىكىرىن قالىپتاستىرا الادى دەپ ەسەپتەيدى. شىن مانىندە ولاي ەمەس. ءار قوعامدىق پىكىر كوشباسشىسىنىڭ ءوز اۋديتورياسى بار ءارى ول ۇلكەن ەمەس. ءتىپتى بۇكىل كوشباسشىعا ءبىر تاقىرىپ بەرگەننىڭ وزىندە، بۇل ولار بىرەۋدىڭ پىكىرىنە اسەر ەتەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە Facebook-تا وتىرعان قوعامدىق پىكىر كوشباسشىلارىنىڭ كوپشىلىگى شىنايى ومىردەن الشاق. سوندىقتان ونداي بلوگەرلەردى پايدالانۋ ارقىلى بيلىك حالىق نازارىن باسقا جاققا بۇرىپ، نارازىلىق كوڭىل كۇيىن تومەندەتەمىن دەپ سەنسە، قاتتى قاتەلەسەدى. كەرىسىنشە، بۇل حالىقتىڭ اشۋىن تۋدىرىپ، نارازىلىقتى ورشىتە ءتۇسۋى مۇمكىن. ويتكەنى الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءتۇرلى پىكىرگە سىن كوزبەن قاراۋ باسىم. حالىق كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىردەن تۇسىنە قويادى. سول سەبەپتى بيلىك الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قوعامدىق پىكىردى باقىلاۋدا ۇستاي المايدى. بيلىك مۇنى ءازىر ۇقپادى. ال تۇسىنگەن ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردى تۇتاس بۇعاتتاي سالۋى عاجاپ ەمەس.

– نارازىلىق كوڭىل كۇي دەمەكشى، بيىل م.ءابليازوۆتىڭ ۇندەۋىمەن رۇقسات ەتىلمەگەن بىرنەشە ميتينگ وتكىزۋگە تالپىنىس جاسالدى. «قازاقستان دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىنا ەكسترەميستىك ۇيىم دەپ تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان، كەمىندە ونداعان ادام نارازىلىق شاراسىنا شىقتى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ قوعامداعى نارازىلىق كوڭىل كۇي جوعارى ما؟ م.ءابليازوۆ سونداي كوڭىل كۇيدى پايدالانىپ، قانداي دا ءبىر كۇشكە اينالدىرا الا ما؟

– ءابليازوۆتىڭ ارتىقشىلىعى نە؟ ول – سىرتتا ءجۇرىپ بيلىكتى اشىق سىناپ جۇرگەن بىردەن-ءبىر ادام. ەلدە وپپوزيتسيالىق ساياساتكەرلەر سانى قىسقارعان ۋاقىتتا سىرتتا جۇرگەن بىرەۋ ۇنەمى مالىمدەمە جاساپ جۇرسە، نارازىلار سوعان مويىن بۇراتىنى تۇسىنىكتى. ويتكەنى باسقا ارنا جوق. ازداعان ادامنىڭ نارازىلىققا ءابليازوۆتىڭ ۇندەۋىمەن شىعۋى بيلىك ءۇشىن قاۋىپتى ءۇردىس. بۇل – قازاقستاندا نارازىلىق بار دەگەن ءسوز، بىراق ونىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن بيلىكتىڭ ءوزى بىلمەيدى. بيلىك قوعامدا نارازىلىق بولماشى، ءبارىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرمىز دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباندىرادى. دەسەك تە، وپپوزيتسيانى تۇنشىقتىرىپ، احۋالدى باقىلاۋعا الدىق دەپ سەنۋ اڭعالدىق. بيلىك نارازىلىقتى تومەندەتۋ ءۇشىن ونىڭ سەبەپ-سالدارىنا ءۇڭىلىپ، تالداۋ ورنىنا نارازىلىقتى باقىلاپ، تۇنشىقتىرعىسى كەلەدى. ال مۇنىڭ سالدارى اۋىر بولماق.

شىنىن ايتقاندا، ەلدە قارسىلىق اۋاندى انىقتاي الاتىن اقپاراتتىق ارنا قالمادى. اقپارات قۇرالدارى، ساياسي پارتيالار، تالداۋ-ساراپتاما ورتالىقتارى جوق. تەك جالعان، فەيك قۇرىلىمدار عانا قالدى. وسىلايشا بيلىك ءوزىن-ءوزى كورسوقىرعا اينالدىردى. قانداي دا ءبىر نارازىلىق وشاعى  پايدا بولسا، بيلىكتىڭ ءوزى اڭ-تاڭ بولىپ ەسەڭگىرەپ قالادى. جاڭاوزەن، جەر ميتينگىلەرى، دەنيس تەننىڭ قازاسىنان كەيىنگى جاعداي – بيلىك ءۇشىن كۇتپەگەن، وقىس وقيعالار. بيلىك ءار جەردە قىلاڭ بەرەتىن وسىنداي نارازىلىق وشاقتارى، سايىپ كەلگەندە، ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى،  ەلدەگى بۇكىل قارسىلىقتان حابار بەرەتىن كورىنىس ەكەنىن تۇسىنبەيدى.

بىلايشا ايتقاندا، نارازىلىق دەگەن نە؟ نارازىلىق كوشەگە شىعاتىن حالىقپەن عانا ولشەنبەيدى. راديكالدى قۇرىلىمداردىڭ كوبەيۋى دە نارازىلىققا جاتادى. رەسمي ستاتيستيكاعا قاراعاندا، قاماۋعا الىنىپ جاتقان تەرروريستىك، راديكالدى ۇيىم وكىلدەرىنىڭ سانى كوبەيىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، قازاقستاننان ءبىرجولاتا كوشىپ كەتۋ دە نارازىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقستاننان شەتەلگە كوشىپ جاتقاندار اراسىندا وزگە ۇلت وكىلدەرى عانا ەمەس، قازاقتار، قازاق جاستارى بارشىلىق. نارازىلىق الەۋمەتتىك جەلىگە، ياعني ۆيرتۋالدى كەڭىستىككە ويىستى. بيلىككە قارسى جازبالار – سونىڭ ايعاعى. قىسقاسى، ءارتۇرلى سەگمەنتتە نارازىلىق بار، بىراق بيلىك مۇنىڭ شىعۋ توركىنى ءبىر ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ءورت سوندىرۋشىگە ۇقساپ جەكەلەگەن نارازىلىق وشاقتارىن ءسوندىرىپ جۇرگەنى. قازىر بيلىك ءۇشىن نارازىلىق وشاعى – م.ءابليازوۆ. بۇكىل رەسۋرستى سوعان جۇمىلدىرعانى سونشا – ەل ىشىندە ءابليازوۆسىز-اق ماسەلە جەتىپ-ارتىلاتىنىن، ول كۇندەردىڭ كۇنىندە ءابليازوۆسىز-اق جارىلۋى مۇمكىن ەكەنىنە كوزدەرى جەتپەيدى.

– الەۋمەتتىك جەلىدە ءابليازوۆتىڭ «قازاقستان دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىنا قولداۋ بىلدىرگەندەردى بيلىك قۋدالاپ، سوتتادى. بيلىك ەندى ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتەگى وزگەشە ويلاۋمەن كۇرەسكە كوشكەندەي. مۇنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوعادى؟

– بيلىك اشىق قارسىلىعىن بىلدىرگەن وپپوزيتسيا وزىنە قاۋىپ توندىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا اشىق سىننان بيلىك ەش قورىقپاۋى كەرەك. بيلىك ءۇشىن اشىق وپپوزيتسيا ەمەس، ءۇنسىز، بەيتاراپ وپپوزيتسيا قاۋىپتى. ويتكەنى مۇنداي ءۇنسىز وپپوزيتسيا جەمە-جەمگە كەلگەندە، سىن ساعاتىندا بيلىككە قولداۋ بىلدىرمەيدى. سوۆەت وداعىنىڭ مىسالى وسىنى كورسەتتى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ 70-80 ميلليونعا جۋىق مۇشەسى بولسا دا، 1991  جىلعى تامىز وقيعاسى، ياعني توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت قۇرىلعاندا، ولاردى ەشكىم قولداپ شىقپادى. سوۆەت وداعىندا كوپ جىلدان بەرى ەكىويلىلىق بولعانىن بيلىك بىلمەدى. سىرت كوزگە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جاقتاۋشىلارى بولىپ كورىنگەن جۇرت اسۇيدە ولاردى اياۋسىز سىناپ شەنەيتىن. قازاقستاندا وسىعان ۇقساس جاعداي قالىپتاستى. «تۇرمىستىق ديسسيدەنتتىك» بار. قايسىبىرەۋلەر ءتىپتى «ديۆانداعى وپپوزيتسيا» ءسوزىن قولدانادى. سونىڭ ءوزىن كوپ كورگەن بيلىك سول تىركەستەن «وپپوزيتسيا» ءسوزىن تۇبەگەيلى جويىپ، «ديۆانداعى» ءسوزىن عانا قالدىرعىسى كەلەدى. ءسويتىپ، جۇرت ەندى الەۋمەتتىك جەلىدە پىكىرىن اشىق بىلدىرۋدەن جاسقانسىن دەپ ىشكى تسەنزوردى دامىتىپ جاتىر. ول ءۇشىن ينتەرنەتتى باقىلاۋعا الىپ، سايتتارعا پىكىر جازۋ ءۇشىن تىركەلۋىڭ كەرەك دەگەندەي شەكتەۋلەر قويىپ، زاڭدى وزگەرتىپ، قىلمىستىق قۋدالاۋعا دەيىن باراتىن بولدى. ال مۇنداي ىشكى تسەنزور قارسىلىقتى ودان سايىن ورشىتەدى، ىشىندە بۇرق-سارق قايناپ جاتقان قارسىلىقتى شىعارماۋ اگرەسسياعا جول اشادى.  وسىنىڭ ءوزى جارىلىسقا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن.

دەنيس تەننىڭ قازاسى جانە ازاماتتىق قوعام ەۆوليۋتسياسى

– قارسىلىق دەگەننەن شىعادى، تانىمال سپورتشى دەنيس تەننىڭ قازاسى قوعامدا سىلكىنىس تۋدىردى. نارازىلىقتىڭ ارتى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن رەفورمالاۋ مەن مينيستر قاسىموۆتىڭ وتستاۆكاسىن تالاپ ەتۋگە ۇلاستى… 

– دەنيس تەننىڭ قازاسى وسى كۇنگە دەيىن رەجيمگە قاتىستى مۇلدە جاق اشپاعان، قارسىلىق تانىتپاعان ازاماتتاردىڭ دا بيلىككە كوڭىلى تولمايتىنىن انىق اشىپ بەردى. بۇل ازاماتتار ەرتەڭگى كۇنى وزدەرى نە بولماسا جاقىن تۋىسى قىلمىسكەرلەر قولىنان قازا تابۋى مۇمكىن ەكەنىنە كوز  جەتكىزدى. بىراق بيلىك بۇل جولى دا بۇرىس ارەكەت ەتىپ، ساياسي تەحنولوگيالار قولداندى. حالىق ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە عانا ەمەس، تۇتاس جۇيەگە سەنىمسىزدىكپەن قارايتىنىن تۇسىنبەدى. ساياسي تەحنولوگيالارعا سالىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن گرۋزيا ۇلگىسىمەن رەفورمالايمىز دەگەندەي مالىمدەمەلەر جاسادى. الايدا گرۋزيادا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن رەفورمالاماس بۇرىن، بيلىكتى بىرنەشە مارتە اۋىستىرىپ، تۇتاس جۇيەنى وزگەرتكەنىن اۋىزعا المادى. وسىلايشا نارازىلىق تولقىنى باسىلادى، حالىق ءبارىن ۇمىتادى، سول ۋاقىتتا سايلاۋ تۋرالى اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارىپ، حالىق نازارىن باسقا جاققا اۋدارىپ اكەتەمىز دەستى. بالكىم، جۇرت نازارىن باسقا تاقىرىپقا بۇرسا بۇرا العان شىعار. بىراق ودان نارازىلىق تومەندەمەدى عوي، قايتا، كەرىسىنشە، حالىق ءوزىن تولعاندىرعان سۇراققا جاۋاپ المادى، بۋىرقانعان ەموتسياسى باسىلماعان كۇيى قالدى. ول ءبىر كۇنى بۇرق ەتە قالادى.

– ال پرەزيدەنت حالىق نارازىلىعىن باسۋ ءۇشىن نەگە قاسىموۆتى وتستاۆكاعا جىبەرمەدى؟

– بىرىنشىدەن، ول بۇل ماسەلەدە وزىنە قىسىم كورسەتىلمەۋى كەرەكتىگىن ايگىلەدى. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنت كەزىندە وزىنە ادال ەكەنىن دالەلدەگەن تۇلعالاردى ساتپايتىنىن كورسەتتى.  ءسويتىپ، وزگەلەرگە «ماعان ادال بولساڭدار، سەندەردى قۇرباندىققا شالمايمىن» دەگەندەي ەمەۋرىنىن جەتكىزدى. ەرتە مە، كەش پە، قاسىموۆتى وتستاۆكاعا كەتىرەدى، بىراق ونى بۇل وقيعاعا قاتىستىرمايدى. ۇشىنشىدەن، پرەزيدەنت ءۇشىن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ قولداۋى ماڭىزدى. ال قاسىموۆ – سول قۇرىلىم ىشىندە جۇرگەن بەدەلدى تۇلعا.

– دەنيس تەننىڭ قازاسىنان كەيىنگى ءبىر توپ بەلسەندى بىرىگىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەفورماسىن تالاپ ەتتى، ءتىپتى ءوز ۇسىنىستارىن دايىنداپ، بيلىككە جىبەردى. بۇل سول كەزەڭدە ازاماتتىق قوعامنىڭ ويانعانىن كورسەتە مە؟

– ءۇش جىلدان بەرى كوممۋنيكاتسيالارعا قاتىستى كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن. سول كىتاپقا ەلدەگى ءتۇرلى وقيعالاردى، ونىڭ ىشىندە دەنيس تەننىڭ قازاسىنان كەيىن وربىگەن جاعدايدى قوسا كىرگىزدىم. وسىلايشا قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعام ەۆوليۋتسياسىن تۇسىنۋگە تىرىستىم. ايتپاعىم، 90-جىلدارداعى ازاماتتىق قوعام كەلمەسكە كەتتى. سول كەزەڭدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، ساياسي پارتيالار مەن ساياساتكەرلەر قازىر جوق. الايدا ازاماتتىق قوعام قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە قايتا ءتىرىلدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەفورماسىن تالاپ ەتكەن توپ نەسىمەن قىزىق؟ بۇل توپ جاداعاي سىنمەن شەكتەلمەي، ۇسىنىستارىن دايىنداپ، بالاما باعدارلاما ۇسىندى. الەۋمەتتىك جەلىدە وسىنداي توپتار اياقاستىنان پايدا بولىپ، قانداي دا ءبىر تاقىرىپتى تالقىلاپ، قۇجات دايىنداۋى – بۇل دا ازاماتتىق قوعام مەن ەرىكتىلەردىڭ ەۆوليۋتسياسى. سول ەرىكتىلەردىڭ ساياسي مادەنيەتى مەن تالداۋ، ساراپشىلىق دەڭگەيى وسكەنىن كورسەتەدى. ال ەندى بيلىك مۇنى نەگە قابىلدامادى؟ ويتكەنى بيلىكتىڭ ءوزىن رەفورمالاماي، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەفورماسىن ىسكە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىكتىڭ ءوزى، ءبىر جاعىنان، «بىزگە ماسەلەدەن شىعۋ جولدارىن ۇسىنىڭدار» دەيدى، بىراق، ەكىنشى جاعىنان، ونداي ۇسىنىستارعا قۇلاق اسپايدى. سوندا قوعامدى جاقسارتپاق بولىپ ىزدەنگەن، ۇسىنىس جاساعان ازاماتتار سول بيلىكتى قالاي قابىلدايدى؟ وسى كۇنگە دەيىن بىردەڭە وزگەرەر دەپ ۇمىتتەنگەندەردىڭ ءوزى وپپوزيتسيا قاتارىنا قوسىلماق. ياعني بيلىك وزىمەن ارىپتەستىككە ۇمتىلعانداردى ءوز قولىمەن قارسىلاسقا اينالدىرىپ ءجۇر.

ماسكەۋ استانانى گەوساياسي جالعىزدىققا جىقپاق

– اعىمداعى جىل ەلىمىزدىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ءۇشىن ۇلكەن سىناققا اينالدى. كاسپيدەگى ەكى پورتتى اۋعانستانعا جۇك تاسىمالداۋ ءۇشىن اقش-قا بەرۋ رەسەيدىڭ اشۋىن تۋدىردى. رەسەي اقپارات قۇرالدارى قازاقستانعا قارسى ناۋقان باستاپ جىبەردى. قازاقستان، ءبىر جاعىنان، بارلىق تاراپپەن دوستىق قارىم-قاتىناس ۇستانعىسى كەلەدى، بىراق، ەكىنشى جاعىنان، ماسكەۋ استانا كرەملگە كوبىرەك بۇيرەك بۇرىپ، ادال بولسا دەپ قىسپاققا العانداي كورىنەدى. قازاقستانعا كوپۆەكتورلىقتى ۇستانۋ، راسىندا، قيىندادى ما؟

– ۋكراينا وقيعاسىنان كەيىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى ەرتە مە، كەش پە، رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىنا قايشى كەلە باستايتىنىن الدەقاشان بيلىككە ەسكەرتتىك. ويتكەنى رەسەي سىرتقى ساياساتتا كونفرونتاتسيالىق، تەكەتىرەسكە نەگىزدەلگەن مودەل ۇستانىپ وتىر. ال قازاقستان ارىپتەستىك مودەل ۇستانادى. بۇل ەكەۋى ۇزاق ۋاقىت بويى قاتار جۇرە المايدى. قازاقستان ەليتاسى رەسەيدىڭ ساياسي ەليتاسى ءبىزدى تەڭ ارىپتەس دەپ قابىلدايدى دەگەن قيالدان ارىلۋى كەرەك. رەسەي ءۇشىن ءبىز – ساتەليتپىز، كىشى ءىنىمىز. ءتىپتى بەلارۋس پرەزيدەنتى ا.لۋكاشەنكو وتكەندە رەسەيدىڭ بەلارۋستى قوسىپ الۋ جوسپارى بار ەكەنىن ايتىپ قالدى. بۇل ابدەن مۇمكىن. بەلارۋستە بيلىك اۋىسقاندا رەسەي ول پروتسەسكە ارالاسىپ، بەلارۋستى رەسەيگە قوسۋ ۇرانىن كوتەرگەن ۇمىتكەردى جاقتاسا، تاڭعالۋعا بولماس. ونىڭ ۇستىنە رەسەي اقش پەن فرانتسياداعى سايلاۋ پروتسەستەرىنە ارالاستى دەگەن دەرەك بار.

ءپۋتيننىڭ كومەكشىسى ۆ.سۋركوۆ رەسەيدىڭ گەوساياسي جالعىزدىعى تۋرالى ماقالا جاريالاعاندا، رەسەي ءبىزدى دە سونداي جالعىزدىققا يتەرمەك ەكەنىن ەسكەرتتىم. وسى ماقالادان كەيىن قازاقستان قاۋىپتەنۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى رەسەي «مەنىمەن بىرگە بولماساڭ، ماعان قارسىسىڭ» دەگەن ساياسات ۇستانادى. قازاقستاننىڭ كەيبىر ارەكەتتەرىنە شۇيلىگەتىنى سودان.

2014 جىلعا دەيىن رەسەي كوپ دۇنيەگە كوز جۇما قاراسا، قازىر ولاي ەمەس، بىردەن اشۋ شاقىرىپ شامدانادى. كاسپيدەگى پورتتارعا عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋىنە دە جاعىمسىز رەاكتسيا تانىتتى. رەسەي ساراپشىلارى «قازاقستان رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالا باستادى، ورىس الەمىنەن اجىرادى» دەگەندەي پىكىر ايتتى. قازاقستان قاي ۋاقىتتان بەرى ورىس الەمىنىڭ بولىگى بولىپتى؟ ءارى-بەرىدەن كەيىن لاتىن قارپىنە كوشۋ – ىشكى ءىسىمىز.

توقەتەرى، سىرتقى ساياساتتاعى احۋال ارى قاراي اسقىنا بەرەدى. قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى الدىمەن رەسەيدى، كەيىنىرەك قىتايدىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي قالادى. الايدا بىزدە كوپۆەكتورلىق ساياساتقا بالاما جوق. بۇل – سىرتقى ساياساتتا جەتكەن جەتىستىك، ءوزىن-ءوزى اقتاعان ساياسات.

ساراپشى رەتىندە سىرتقى ساياساتتاعى گەوساياسي قاتەلىكتى ايتپاي كەتۋگە بولماس. ول – قازاقستاننىڭ ەۋرازيا ەكونوميكا وداعى، ۇجىمدىق كەلىسىمشارت ۇيىمىنا مۇشە بولعانى. بۇل ۇيىمدار بىزگە ءالى كورەسىنى كورسەتەدى. اسىرەسە ۋكراينا وقيعاسىنان كەيىن رەسەي ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمشارتى ۇيىمىن گەوساياسي ماقساتتارىنا پايدالانا باستادى. ن.بورديۋجا وسى ۇيىمنىڭ باس حاتشىسى بولعاندا ۇيىم مۇشەلەرى ناتو-عا قارسى شىعىپ، رەسەيدى قولداسىن دەگەن مالىمدەمە ايتتى. ال بۇل قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنا قايشى. كەيىن قازاقستان مەن قىرعىزستان سيرياعا اسكەر جىبەرسىن دەگەن ۇسىنىس كوتەرىلدى. قىسقاسى، رەسەي وسى ۇيىمعا كىرۋدى كرەملگە ادالدىق دەپ ۇعاتىنداي. بۇل ازداي، ەۋرازيا ەكونوميكا وداعى مۇشەلەرىنە دە رەسەيدىڭ باتىسقا سالعان سانكتسيالارىنا نەگە قوسىلمايسىڭدار دەپ جاتىپ كەلىپ رەنجىپ كىنا ارتادى.  بۇل ءبىزدىڭ سوعىس ەمەس، ونىڭ ۇستىنە ەۋرووداق – ەلىمىزدىڭ باستى ساۋدا ارىپتەسى. بىلايشا ايتقاندا، ءبىز رەسەي تاپ بولعان گەوساياسي احۋالدىڭ تۇتقىنىمىز. سودان زارداپ شەگىپ وتىرمىز. بىراق نەگە رەسەي تاعدىرىن ءبولىسۋىمىز كەرەك؟ نەگە بىرگە جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋىمىز كەرەك؟ ءبىزدىڭ بۇعان مۇلدە قاتىسىمىز جوق. ونىڭ ۇستىنە بۇل  ساياسي، ەكونوميكالىق، يميدج تۇرعىسىنان مۇلدە ءتيىمسىز. قايتا، كەرىسىنشە، بۇدان پايدا تابايىق. ويتكەنى پوستكەڭەستىك كەڭىستىككە قىزىعۋشىلىق تانىتقان ينۆەستورلار قازىر نە قازاقستانعا، نە وزبەكستانعا اقشا سالماق. سوندىقتان سانكتسيالىق سوعىستان اۋلاق جۇرەيىك.

– ەل جەتەكشىلىگىنىڭ بۇل شاتاققا ارالاسپاي، رەسەيگە «جوق» دەۋگە ساياسي ەرىك-جىگەرى جەتە مە؟ 

– قازىرگى جەتەكشىلىكتىڭ ەرىك-جىگەرى بۇعان جەتەدى. قانشا دەگەنمەن مەملەكەت باسشىسىن پۋتين قۇرمەتتەيدى. الايدا ونىڭ ورنىن باساتىن باسشىنى پۋتين تەڭ ارىپتەس دەپ قابىلدايتىنىنا كۇمانىم بار. ونىڭ ۇستىنە رەسەي دە، قىتاي دا قازىرگى باسشى كەتكەن سوڭ، وسىنداعى وزدەرىنىڭ لوببيستىك توپتارىنا قولداۋ كورسەتەدى.

– قولداۋ كورسەتۋ تۇگىل، وسىنداعى پروتسەستەرگە اشىق ارالاسۋى مۇمكىن عوي…

– ابدەن مۇمكىن. رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا بۇل باعىتتا تاجىريبەسى بار. الدىمەن ەكونوميكالىق سالاعا كىرەدى، ارتىنشا يدەولوگياعا ارالاسادى.

– اڭگىمەنىڭ سوڭىندا ءبىزدى الداعى ۋاقىتتا نە كۇتىپ تۇرعانىنا توقتالا كەتسەڭىز.

– ءبىزدى بارلىق سالادا قيىندىقتار كۇتىپ تۇر. ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق سەگمەنتتەگى قيىندىقتى ايتار ەدىم، ويتكەنى ەكونوميكا باسەكەگە قابىلەتتى ەمەس.  بيلىك اۋىساتىندىقتان، ساياسي سەگمەنت تە قيىندىققا ۇرىنادى. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە تەكەتىرەس وسە بەرمەك، سوندىقتان سىرتقى ساياساتتى دا ءبىراز سىناق كۇتىپ تۇر. نازارباەۆتان كەيىن بيلىككە كەلەتىن ادام وسى قيىندىقتىڭ بارىمەن بەتپە-بەت كەلمەك. ءبىر جاعىنان، وعان جانىم اشيدى، سەبەبى بەدەلى از، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولا تۇرا، ونى شەشۋگە تۋرا كەلەدى.

– اشىق اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت.

اڭگىمەلەسكەن ەلنۇر باقىتقىزى

zhasalash.kz

Related Articles

  • سامات ءابىش قالاي “سۇتتەن اق، سۋدان تازا” بولىپ شىقتى؟

    ازاتتىق راديوسى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ ۇقك توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى سامات ابىشكە شىققان ۇكىم “قازاقستانداعى رەجيم بولاشاقتى ويلامايتىنىن كورسەتتى” دەيدى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيلەۋشى “ەليتا” جەكە ىستەرىمەن جانە تاساداعىكەلىسىمدەرمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا ەلدە تاعى ءبىر جاڭا الەۋمەتتىك جارىلىسقا اكەلۋى مۇمكىن فاكتورلار كۇشەيىپ كەلەدى. ساياساتتانۋشىرەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن گەوساياسي جوسپارلارىن كەڭىنەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا تىكەلەي اسەر ەتۋگە تىرىسىپ جاتۋى مۇمكىن دەپ تە توپشىلايدى. پۋتين “قاۋىپسىزدىك كەپىلى” مە؟ ازاتتىق: سونىمەن ۇزاق دەمالىس الدىندا وسىنداي ۇلكەن جاڭالىق جاريالاندى. مەيرام الدىندا، 19 ناۋرىزدا قازاقستاندىقتار ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ پوستىنان سامات ابىشكە شىققان ۇكىم جايلى ءبىلدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ بايلانىسى بار ما الدە كەزدەيسوقتىق پا؟ دوسىم ساتپاەۆ: اڭگىمەنى بۇل ءىستىڭ قۇپيا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • “گەوساياسات يلەۋىنە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن”. قازاقستاندا اەس سالۋعا قاتىستى ساراپشى پىكىرى

    ەلەنا ۆەبەر اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ەكولوگيالىق قاتەر جانە توتەنشە جاعدايدا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى عانا ەمەس، وعان قوسا سوعىس بارىسىندا ۋكراينانىڭ زاپوروجە اەس-ىندەگى بولعان وقيعا سياقتى بوپسالاۋ قۇرالى دەيدى الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردىڭ باسشىسى قايشا اتاحانوۆا. ول مۇنىڭ ارتىندا كوپتەگەن پروبلەما تۇرعانىن، قازاقستاندىقتارعا اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، وندا تەك پايدالى جاعى ءسوز بولىپ جاتقانىن ايتادى. ساراپشى اەس-ءتىڭ قاۋپى مەن سالدارى قانداي بولاتىنى جايىندا اقپارات وتە از دەپ ەسەپتەيدى. گولدمان اتىنداعى حالىقارالىق ەكولوگيالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بيولوگ قايشا اتاحانوۆا – رادياتسيانىڭ ادامدارعا جانە قورشاعان ورتاعا اسەرىن شيرەك عاسىردان استام زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇرىنعى سەمەي پوليگونىندا جانە وعان ىرگەلەس جاتقان اۋدانداردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى بولعان.

  • “قازاقستان دۇرىس باعىتتا”. دەكولونيزاتسيا، ۋكرايناداعى سوعىس جانە قاڭتار. بالتىق ەلشىلەرىمەن سۇحبات

    دارحان ومىربەك بالتىق مەملەكەتتەرىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلەرى (سولدان وڭعا قاراي): يرينا مانگۋلە (لاتۆيا), ەگيديۋس ناۆيكاس (ليتۆا ) جانە تووماس تيرس. سوۆەت وداعى ىدىراي باستاعاندا ونىڭ قۇرامىنان ءبىرىنشى بولىپ بالتىق ەلدەرى شىققان ەدى. ءوزارا ەرەكشەلىكتەرى بار بولعانىمەن، سىرتقى ساياساتتا بىرلىگى مىقتى لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا مەملەكەتتەرى ناتو-عا دا، ەۋرووداققا دا مۇشە بولىپ، قازىر كوپتەگەن ولشەم بويىنشا الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ قاتارىندا تۇر. رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەندە كيەۆتى بار كۇشىمەن قولداپ، تاباندىلىق تانىتقان دا وسى ءۇش ەل. سوعىس باستالعانىنا ەكى جىل تولار قارساڭدا ازاتتىق بالتىق ەلدەرىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلەرىمەن سويلەسىپ، ەكىجاقتى ساۋدا، ورتاق تاريح، رەسەي ساياساتى جانە ادام قۇقىعى تاقىرىبىن تالقىلادى. سۇحبات 8 اقپان كۇنى الىندى. “بىزدە قازاقستاندى دۇرىس بىلمەيدى” ازاتتىق: سۇحباتىمىزدى بالتىق ەلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسى

1 پىكىر

  1. Ghaliy Baysimaq

    Nour Soultan’nan keyingi Qazaqstan bayandi bolsa eken dep tileymiz barimiz. Biraq, ar túrli boljamdar aytiliwda. Biri aldaghi on jill krizis qiyinshiliq boladi dese endi biri klanaraliq teketiressiz biylik beybit túrde almasa almaydi deude. Ekeuinign qaysi orin alatinin aldaghi waqitta córe jatatin bolarmiz. Boul degen sóz bizdign respublika osi rejimdi saqtau arqili dyktatorliq jolmen kete bere me? Joq alde alemnign ózge elderi sekildi haliqtiq nemleket qouriwgha jan talasa ma?! degen sawal cóti mazalaw ústinde. Eki jolda bizge ognaygha soqpasi aniq. Qay jol buyiradi ol haqtign isi bolmaq. Alemnign cóptegen memleketterinde sayasey awis-tuyis orin aliwda. Irgeles Postsovettik aymaqta san túrli tônkerister bolip ótti. Córshiles Qirghizstan men Túrkmenstan. Batista Ukraina Syria. Africa elderi qanshama revolútsiani bastan keshiriwde. Livia Sudan Egypt armen qaray Latin Americasinda Venesuela bar. Bizde bounday jaqday orin almay jatqani birinshiden Qazaq oultinign sayasey cózqarasi salmaqti sayasatti túbinen córe biletin danishpandighinda jatir. Ekinshi jaqday respublicada haliq saninign onsha cóp bolmawinda. Nebari on bes million keyingi jildari ghana úsh milliongha óstik.

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: